Saturday, June 25, 2011

आरिगातो बाबा सान

एक नेपाली मित्र जापानको सरकारी कार्यालयमा काम गर्थे । उनलाई पटक-पटक कामको सिलसिलामा सरकारी कारमा टाढाका गाउँमा जानु पर्थ्यो । उनका एक जापानी सहकर्मी थिए । गाउँमा जाँदा-आउँदा काम नहुने भएकाले एकपटक उनले समय कटाउन अखवार किनेर कारमै पढ्न थाले । त्यस दिन उनले जापानी सहकर्मीको अनुहार अलि मलिन पाए । बाटोमा चमेना गृहमा समेत उनी पत्रिका वोकेरै गए र त्यहा पनि पढे । सहकर्मीको अनुहारमा गम्भिरता झन वढ्यो ।
जापानीहरु अरुलाई आफूजस्तै ठान्छन् र भरसक अरुको कारणले सिर्जित असामान्य परिस्थिति उसैवाट निराकरण होस भन्ने चाहान्छन् । सकेसम्म अरुको विरोध नगरी वा वादविवाद नगरी समस्याको समाधान चाहान्छन् । नेपाली मित्रको चालामाला उनलाई असह्य भयो । अन्तमा उनले मुख खोले । “मित्र म तपाईँको समय कटाउन पत्रिका पढाईको प्रशँसा गर्दछु । तर यो सरकारी कार हो । अहिले हामी सरकारी कामको सिलसिलामा छौ । तपाईँकै कारण आज जनसाधरणले हामी उपर फरक दृष्टिकोण राखे ।“ नेपाली मित्रले कुरा वुझेनन् । फेरी उनले भने- सरकार प्रति जनसाधरणको अथाह आस्था छ । सरकारले कमाएको पनि तपाईँ र मजस्तै कर्मचारीको इमान्दारी, अनुशासन, र कर्तव्यपरायणले गर्दा हो । कामको समयमा सरकारी साधनमा वसेर व्यक्तिगत काम गर्दा त्यो आस्था विथोलिन्छ ।‘
म त्यसताका टोकियो विश्वविद्यालयमा अनुसन्धानको सिलसिलामा एकजना जापानी प्राध्यापकसँग काम गर्थे । एक दिन उनी अखवार अघि राखेर गम्भिर मुद्रामा वसिरहेको पाएँ । त्यस दिन जापानी अखवारमा नेपालको समाचार छापिएको रहेछ । समाचारमा जापानले अनुदानस्वरुप दिएको सरकारी गाडि व्यक्तिगत काममा प्रयोग भएको उल्लेख रहेछ । प्राध्यापकले मसँग भने-“चिन्ता अनुदानको होईन, मूल प्रश्न एक जनाले त्यस्तो काम गरेवाट पर्ने दुरगामी प्रभावको हो । सानो गल्तिले त्यस्तै बैढँगका काम खप्टिदैँ पहाड वन्न सक्छ । र त्यसले समाजलाई अधोगतितिर लैजान्छ । “
उनको यस्तो टिप्पणीवारे म मौन थिँए । उतिवेला मैले प्राध्यापकले फेरि नेपाल वा मलाई सम्झँदा त्यो खबर सम्झिनेछन् भन्ने लख काटेको थिँए ।
सन्दर्भ हालैको जापानी स्वयँसेवक कियोसी बाबाको विदाई र केहीसमय अघिको सवारीसाधनको लाइसेन्स प्रकरणको हो । नँया वानेश्वर चौकमा उनले नियम मिच्ने वर्दिमा रहेका उच्चपदस्थ सरकारी कर्मचारीलाई रोक्न बजाएको सिट्ठी नेपालका कुना-कुनामा सुनिएको थियो, सन्चारमाध्यमको सहायताले । यस घटनामा सँलग्न सवारीसाधन, सरकारी कर्मचारी, सन्चारका साधन, नागरिक समाज र जापानी स्वयँसेवकको मार्गदर्शनसँग मेल खाने भएकाले मैले माथिका उदाहरण प्रस्तुत गरेको हुँ । हामी र जापानी नागरिकबीच मैले बुझेको विभेद सोचको हो । सरकारप्रति जनसाधारणको आस्था विथोलिने चिन्ता जापानीमा प्रवल छ । त्यही चिन्ताले उनीहरुको दिनचर्यालाई मार्गदर्शन दिएको छ र काम गर्ने उर्जा पनि प्रदान गरेको छ । यसले गर्दा सरकारप्रति उनीहरुको आत्मविश्वास वढी छ र आफूले गरेको काम प्रतिको सन्तुष्टि पनि उच्च छ । प्राध्यापकको निचोडमा नेपाली किन गरिब र पिछडिएका छन र समस्याको पहाड झेलीरहेका छन भन्ने प्रश्नको सपाट उत्तर पाईन्छ । सरकारी साधन, सार्वजनिक सुविधा, सामूहिक प्रतिफलका लागि आवश्यक व्यक्तिगत योगदानको मर्म नबुझ्नुको निचोडनै अढाई करोड नेपालीको विद्यमान गरिवी र पछौटेपन होभन्दा अत्युक्ति नहोला । सत्ता, सरकारी साधन, सार्वजनिक सम्पति भनेका भोग गर्ने चिज होईनन् । वीस वर्ष पछिको नेपालको स्वरुप निर्धारणमा एकजना सरकारी कर्मचारी वा नीति/निर्माताको आजको योगदानको अँश स्पष्ट हुन्छ । यस्तै वीस वर्षअघिको एक कर्मचारी वा नीति / निर्माताको योगदानको प्रतिफल नै नेपालको वर्तमानस्वरुप हो भन्नमा दुईमत नहोला ।
म जापानमा हुँदाको अर्को घटना । एउटा कम्पनीले वितरण गरेको दूध पिएर केही स्कूलका नानीहरु विरामी भए । पछि थाहा भयो दुधमा जीवाणु रहेछन् । उक्त कम्मनीले वजारमा रहेका आफ्ना सबै उत्पादा तुरुन्तै फिर्ता लियो । कारखान वन्द गरियो । केही समयपछि एक दिन टेलिभिजनमा कम्मनीक महाप्रबन्धकको वक्तव्य प्रसारण गरियो । उनले कम्पनीको दशकौँको ईतिहासमानै कठिन अवस्था सिर्जना भएको सुनाए । “अग्रजहरुको पसिनाले कमाईएको कम्पनी प्रतिको आस्था विटुलिएको छ । यस्तो घटना मेरो कार्यकालमा भएकोले म घटनाको जिम्मेवारी लिदै पदवाट राजीनामा दिन्छु । “
केही समयदेखि चर्चामा रहेका जापानी स्वयँसेवक कियोसी बाबाले देखाएको साहस, अनुशासन र जिम्मेवारी वोधको उदाहरण यसरी यी प्रसँग सँग गाँसिएका छन । नया वानेश्वर चोकमा उनले बजाएको सिट्टिको प्रतिध्वनी नेपालका कुना कुमा फैलिनु को कारण एक जनाले नियम मिच्दा वा एउटा नियम मिचिनाले भविष्यमा पालना गरिनु पर्ने नियम कानुनहरु पनि मिचिने सम्भावना वढेर जान सक्छ भन्ने यथार्थता नै हो । त्यस माथी सयौँ सवारीसाधन गुड्ने सडकमा त यो कुरा अति महत्वपूर्ण हुन्छ । चालक र यात्रुहरुको यात्रा सुरक्षित त्यसवेला मात्र हुन्छ जव हरेक सवारीले ट्राफिक नियमको पालना गर्छन् । छिमेकी सवारीसाधनको अप्ठ्यारोलाई ध्यानमा राख्नाले उसले पनि आफ्नो छिमेकीको अप्ठ्यारोलाई विचार गर्छ । यसैले सवैको गुड्ने वाटोमा व्यावधान खडा हुँदैन् । सडकमा गुडेका सवै सवारीको हैसियत एउटै हुन्छ चाहे त्यो टेम्पो होस या सरकारी कार । एउटाको लापरवाही वा नियम मिचाईले समस्याको पहाड वन्न सक्छ । उदाहरणको लागि घण्टौ सम्म ट्राफिक जाम हुन सक्छ ।
आजका कुनै पनि राजनैतिक, सामाजिक, शैक्षिक समस्याका पाहाडलाई केलाँउदै जाने हो भने केही दशक अगाडिदेखि कसैले यति सानो गल्ति वा नियम मिच्दा के फरक परीहाल्छ भनेर लिएका स-साना निर्णयले गर्दा नै यो विकराल रुप लिएको सहजै अनुमान लगाउन सकिन्छ । यसरी प्रत्येक कर्मचारी वा नागरिकले आफ्नो नियन्त्रणमा रहेका गतिविधिलाई नियमसँगत गर्ने हो भने विकसित नेपाल धेरै टाढा छैन भन्ने उदाहरण हाम्रा अतिथि कियोसी बाबाले पस्किए । बाबाको यस्तो कार्यको स्वाभिमानी नेपालीले अवश्यपनि सँझिरहने छन । बाबाको सिट्ठीमा त्यस्तै सिट्ठीहरु खप्टिँदै गएर ट्राफिक व्यवस्थापनको नियमसँगत पहाड वन्न सकोस् । हामी सबै मिलेर भनौ “आरिगातो बाबा सान अर्थात धन्यवाद बाबा” ।
कान्तिपुर सोमवार ०७ कात्तिक २०६२ (October 24, 2005)

Tuesday, June 7, 2011

यदि यस्तो हुने भए …………………………….

दिउँसो मध्यान्हको समय थियो । वागवजार श्रेष्ठ टेलरिङ्गको परिसरमा काम सकेर पुल्चोक आउने लागि ट्याक्सी चढ्नका लागि वागवजारलाई रत्नपार्क र पुतली सडक जोड्ने सडक तिर म लम्किए । सडकमा राखिएका दुईवटा ट्याक्सी मध्ये मैले अघिल्तिरको रोज्ने निर्णय हिँड्दा हिँड्दै गरेँ जवकि दुरीको हिसावले त्यो टाढा थियो । काठमाण्डौका सडकहरुमा लगभग एक दशक भयो मैले यी भाडाका सवारी साधनहरु चढ्ने गरेको । आज भोलि त जुन जँहा भेटिन्छ त्यही छनौट गर्दा पनि "मैले हजुरलाई केही समय अघि पनि सेवा प्रदान गरेको थिएँ" भन्ने चालकहरु वाक्लै भेटिन थालेका छन् । कुन सवारी साधनको छनौट गर्ने भन्ने मेरा केहि सूचकहरु छन् । कानमा मुन्द्रि लगाएको, लामो कपाल पालेको, अनुहारमा आक्रोसका चिन्हहरु वोकेको, मैलो र पेशा असुहाउँदो लुगा लगाएको हुलिया भएको चालक मेरो छनौटमा पर्दैन् । यसको विपरित प्रफुल्ल अनुहार भएको, टोपी लगाएको, पेशा र मौसम अनुकुल सफा लुगा लगाएको र व्यक्तित्वमा झट्ट हेर्दा कुनै खट्किने सँकेत नदेखिएको चालक मेरो प्राथमिकतामा पर्दछ । यस्तै अर्को सूचक आफ्नो दृष्टि पर्दा देखिने चालकको गतिविधि हो । कुनै कुनै गुरुजीहरु आफू वस्ने सिट पछाडि ढल्काएर गोडा स्टेरिँग माथी राखेर निधाई रहेका हुन्छन् त कुनै चुरोट तानी रहेका । यस्तो दृष्य पस्किरहेको सवारी साधन मेरो रोजाईमा पर्ने सवालनै भएन् । विसौनीमा पर्खिरहेको सवारी साधनको चालक आफ्नो वाहनको शीसा पुछिरहेको पाईएमा म त्यसलाई अव्वल दर्जामा राख्छु र मेरो गन्तव्यमा जाने विषयमा कुरा मिलेमा म अरु विकल्प रोज्दै रोज्दिन् । अनि वाटामा रमाईलो पनि पस्कन्छु ।
' ल भन्नुहोस त मैले तपाँईको सवारी नै किन रोजेँ ? '
सोच्दै नसोचेको यस्तो प्रश्नको जवाफ प्राय गुरुजीहरु सँग हुँदैन् । अनि म मेरो सहयात्रीको काम सजिलो पारिदिन्छु ।
' तपाईँ गाडीको शिसा पुछ्दै हुनुहुन्थ्यो नि त त्यही देखेर रोजेको । '
मेरो वार्तालापलाई थप जीवन दिँदै म अर्को प्रश्न तेर्स्याउँछु ।
' किन शीसा पुछ्दै गरेको दृष्यले गाडि चयन गर्ने निर्णय लिन सघाँउछ ? '
हामी छलफल गर्छौ र निचोड निकाल्छौ । "शिसा पुछ्ने चालक आफ्नो कमाई खाने भाँडोको माया गर्छ । उ मिहिनेती छ । परिश्रमको कमाईमा विश्वास गर्छ र समयको सदुपयोग गर्छ ।"
पुल्चोक पुगुन्जेल सम्म म चालक सँग गफ गर्दिन् । उसले ह्याट लगाएको थियो र नाक मुख मास्कले छोपेको थियो । उ आफ्नै सुरमा थियो म आफ्नै सुरमा ।
मास्कको सम्बन्धमा एउटा रमाईलो प्रसँग छ । केही महिना अघि म एउटा टयाक्सीमा जाँदै थिँए । जाममा मैले चढेको ट्याक्सीको चालकले छिमेकी ट्याक्सीको चालक सँग सोध्यो ।
"के छ हालखवर ? "
छिमेकी चालकले वोलेको राम्रो बुझिएन् । उसले मास्क लगाएको थियो ।
मैले चढेको ट्याक्सीको चालकले रमाईलो पारामा भन्यो ।
"तिम्रो कट्टु खोलेर कुरा गरन यार केही पनि वुझिएन् ? "
मलाई मनमनै हाँसो उठ्यो । मास्कलाई कट्टुको सँज्ञा दिईएको सुनेर । मैले वुझेको कट्टु भनेको घुँडा भन्दा माथी कम्मर भन्दा तल लगाईने वस्त्र हो । उहिले ईँजार भएका कट्टु हुन्थे । अहिले आफैँ कसिने हुन्छन् । उहिलेका यी वस्त्र लामा हुन्थे र सार्वजनिक स्थानमा पनि यिनको प्रदर्शन हुन्थ्यो । अहिले यि नानो नापोका हुन्छन् र भित्रीको काम मात्र गर्छन् । तिनलाई लामो नापका वाहिरी वस्त्रले छोपेका हुन्छन् । मास्क र कटटुको जेन्डर छुट्टिदैन् दौरा र चोलीको जस्तो । यो पुरुषलाई पनि चाहिन्छ । स्त्रीलाई पनि चाहिन्छ । एउटै नामले पुकारिन्छ । हाम्रै मुलुकमा केही समय अघि सम्म लगौँटी लगाउने चलन थियो । त्यसले भित्र के छोपेको छ भन्ने स्पष्ट थाहा हुन्थ्यो । अर्थात छोपिएको वस्तुको स्वरुप या आकारको वारेमा दर्शकलाई राम्रै जानकारी हुन्थ्यो । आज भोलि यो चलन मासिएको छ । जीउमा लपक्कै टाँसिएका वस्त्रका कारण या जानाजानी प्रदर्शन गरिएका पुरुषहरुका छाती या पाखुरा सम्मको जानकारी अझै पनि प्रशस्तै पाईन्छ तर लगौटीको जस्तो पुरुषको गोप्य अङ्गको आकारको वारेमा दर्शकलाई खासै जानकारी हुदैन् । स्त्रीहरुको सन्दर्भमा पुरानो चलन अनुसार गुन्यु चोलीमा पेटको तल्लो भाग र पिँडुला देखिन्थ्यो भने अहिले सँवेदनसिल अङ्गहरुका आकार अनुमान गर्न सकिने या केही प्रतिशत भू भाग नै स्पष्ट देखिएको जस्तो गरि वस्त्र लगाउने चलन आएको छ । आजभोलीका युवा युवतीहरु यो मामलामा निकै अघि छन् । पाईन्टको माथिल्लो एकल भागलाई अभिप्रायका साथ परम्परागत हिसाबमा भन्दा छोटो गरीने हुनाले अलिकति सकस पर्ना साथ जीउको पछाडिको पुछार भाग देखिन्छ । देख्ने मान्छेलाई लाज लाग्ने गरी । यसलाई विकासे पाईन्टको नाम दिन्छु म । यो लाज भन्ने कुरा पनि अनौठो प्रकृर्तिको हुन्छ । आफ्नो सार्वजनिक गर्न नहुने शरीरको भाग अरुले देखे भने अनि आफूलाई वढी लाज लाग्छ । तर समस्या कहाँ निर छ भने आजभोली देखाउनेले कस्ले हेरेको छ भनेर पर्वाह नगर्ने चलन आएको छ । जस्तै मोटरसाईकलमा सवार पछाडी वसेका विकासे पाईन्ट लगाएका युवतीहरु चालकसँग लपक्कै टाँसिएर आफ्नो शरीरलाई नागवेली आकारको वनाउँछन् अनि जीउको पुछारको भू भाग देखाउँदै हुँईकिन्छन् । छिमेकी सवारीसाधनमा वसेकाले त्यो दृष्य मजाले हेर्छन् । तर देखाउनेलाई लाज हुँदैन । हुन ता आजभोलि वस्त्र लगाउनुको परिभाषा पनि फेरिई सकेको छ । मैले मेरो कवितामा लेखेको छु ।
वैँककमा विकास छ. एआईटिमा वुद्दिको खानी छ
गर्खाकोटमा शुद्धता छ
छोट्टीहरुलाई एड्स लागेको छैन
उनिहरु गादो आङ् उघार्न होईन छोप्न लगाउँछन् ।
(छोट्टी – वयस्क युवती, गादो – पछ्यौरा जस्तो सामान पनि राख्न मिल्ने पहिरन)

पुल्चोकमा पुगे पछि म उसलाई गाडी रोक्न भन्छु र म सँग हजारको नोट मात्रै भएको यथार्थता पस्कन्छु । मेरो परिस्थितिले रोचक सँवाद सिर्जना गर्छ ।

" तपाँई सँग एक हजारको खुजुरा होला ?" उ मास्क खोल्छ अनि मेरो उत्तर फर्काउँछ ।

" छ सर ! म त यस्तै पर्ला भनेर खुद्रा वोकेर हिड्छु । "

" कस्तो राम्रो ! मैले आज पहिलो पटक यसरी पुर्व सावधानी अपनाउने चालक फेला पारेँ । कतिले त खुद्रा भए पनि नहेरीकन छैन् भन्छन् । कतिले खुद्रा भए पनि तपाईँ सँगै होला अलि राम्रो सँग हेर्नुहोस न पनि भन्छन् । एक चोटि त एक जनाले तन्किएर मेरो पर्समा नै नजर पुर्यायो । कतिपय गुरुजीहरु त खुद्रा नभएकै परिस्थितिको टुङ्गो लागेमा त्यो धेरै मुल्यको नोट साटेर दिने जिम्मा यात्रुकै हो भन्ने ठानेर गजक्क परेर वस्छन् । आफुलाई हतार हुन्छ अनि कतिपय अवस्थामा त कतै केही सामान किनेर समेत सवारीचालकलाई उम्काउने काम गरेको छु ।" मैले लामै गुनासो पोखेँ ।


" समय त हाम्रो पनि त वहुमुल्य हुन्छ नि सर । तपाईँलाई ओराल्ना साथ अर्को यात्रु भेटिन सक्छ । कति यात्रुले त साटेर आँउछु भनि आँउदै नआउने पनि हुन्छन् । अर्को कुरा सेवा मैले दिने हो नि तपाईँलाई । हजुरले भनेको जस्तो गर्दा त त यात्रुले चालकलाई सेवा दिएको भयो नि हैन र सर ।"

मेरो दश वर्षको ट्याक्सी यात्रामा यी चालकको चालाले चामलमा तिल भेटिए जस्तै अनुभूति भयो । मलाई लाग्यो यदि यस्तो हुने भए…………………. । यि तिलको सँख्या थप गर्न पाए यात्रु हरुलाई पनि सुविधा हुने थियो । गुरुजीहरुको पेशा पनि मौलाउने थियो ।

सँवादको अर्को अँश अझ रोचक छ । मैले यस्तो राम्रो सोच भएको पेशाधर्मीलाई केही नँया कुरा दिनै पर्यो भन्ने सोचेँ । जापानको उदाहरण दिएँ । जापानमा सामान किन्दा या पैसाको कारवार गर्दा वोलेर गर्ने चलन छ । मैले हाम्रो पैसा लेनदेनलाई नाटकिय रुप दिदै यसरी व्याख्या गरेँ ।

गुरुजी : सरको रु १५० भयो ।
यात्रु : ल लिनु होस यो रु १००० ।

गुरुजी त्यसलाई पाखैमा दुवैले देखिने गरी राख्छन् ।

गुरुजी : ल हजुरको यो रु ८५० लिनुहोस ।
यात्रु : धन्यवाद, मैले गने । ठीक छ ।

गुरुजी : फेरी पनि सेवा गर्ने मौका दिनुहोला सर ।

यात्रु ट्याक्सीवाट ओर्लिए पछि मात्र गुरुजी दिईएको नोट अरु पैसा सँग मिसाउँछन् ।
मैले यसरी व्याख्या गर्दा गुरुजी ध्यान दिएर सुनिरहेका थिए । मैले भने यसरी व्यावहार गर्दा समस्या सिर्जना हुदैन र दुवै पक्षको सहमति हुन्छ लेनदेनमा । मैले अरु गुरुजीहरुलाई पनि यो जापानमा मैले सिकेको ज्ञान वाँडेको छु । तर यी त उत्कृष्ट श्रोता भएर पो निस्के ।
उनले भने ।
" सर ! आज मलाई ठूलो ज्ञान दिनुभो । यसरी व्यावहार गर्दा चर्का चर्की पर्ने र लेनदेन विटुलो हुने सँभावना रहदैन् । म यसलाई मैले सेवा पुर्याएका वहुसँख्यक यात्रीहरुले दिएको सन्देसको रुपमा ग्रहण गर्छु । सँधै यसरीनै व्यवहार गर्ने प्रयत्न गर्छु । "
समाप्त
(तपाईँलाई यो लेख कस्तो लाग्यो पढेर प्रतिकृया लेख्न नविर्सनु होला । )