Monday, July 11, 2011

भगवान बुद्ध र भियतनाम यात्रा

बिहानको साढे तिन बजेको छ । म हनोइको सनवे होटलमा बास बसेको छु र केही लेखिरहेको छु । हिजो त्यसरी बुद्ध भगवान् संग साक्षात्कार होला, त्यसले मलाई यति भावुक बनाउला र मैले रुँदै यी हरफहरु लेख्नु पर्ला भन्ने मैले सोचेको नै थिईन । अहिले मेरो मन पीडामा छ, मेरा आँखामा आँसु छन, सास फुलेको छ र लेख्ने गति मन्द छ । पाठकहरुलाई विश्वास नलाग्ला, आजभोलि यस्तो हुन सक्ला र ? आजका मान्छे पनि भगवान् भेट्दा रुन्छन र ? तर यही भएको छ । म सनवेको ५२० नं कोठामा एक्लै छु । मेरा अगाडिको टिस्यु पेपर सिँगान र आँसुले निथ्रुक्कै भिजेको छ । मलाई लेख्न मन छ तर अति गाहे भएको छ- मन, कलम र कागत संभाल्न ।

म 'दक्षिणपूर्बी एशियामा जलीय वातावरण' नामक दोस्रो अन्तराष्ट्रिय सम्मेलनमा भागलिन भियतनामको राजधानी हनोइ आएको छु । हुन त यो मेरो भियतनामको दोस्रो भ्रमण हो । तर यसपटक मैले हिजो हनोइवाट लगभग एक सय पचास कि.मी.को दूरीमा रहेको हालोँग वे को भ्रमण गर्ने सुनौलो मौका पाएँ । मलाई विहान तीन बजेनै निद्राले छोड्यो । उठेर कागजातहरु मिलाएँ । योजना मुताविक म छ बजे खाजा खाने हलमा पुगीसकेको थिएँ । मलेशियाबाट आउनुभएका प्राध्यापक डा. लिम र डा. को संगै बसें, रमाईलो वार्तालाप पनि भयो । साढे छ बजे हामीले होटल छोड्यौ । जापान, दक्षिणकोरिया, थाईल्याण्ड लगायत बास मुलुकहरुवाट आएका जलश्रोतका विभिन्न बिधाहरुमा काम गर्ने वैज्ञानिक, इन्जिनियर, प्राध्यापकहरुको हाम्रो टोलीले चारवटा पर्यटक ओसार्ने बसहरु भरिएका थिए । मेरो उपस्थितिले एककाइसको अङ्क बाइस भएको थियो, म दङ्ग थिएं । म बस नं एकमा चढें र श्रीलकांको साथी डा. गेमुनुसगैं बसें । हामी चुंगडोगं पुल, राष्टिय राजमार्ग वान ए, वाक निह प्रान्त हुंदै अगाडि बढयौं । भियतनामी लयमा अंग्रेजी बोल्ने फरासिला थिए हाम्रा पथप्रर्दशक । उनले हातमा माइक्रोफोन लिना साथ उनको मोबाइल बज्थ्यो र हामी सबै हाँस्थ्यौं । हामी आठ लेनको राजमार्ग भएर गुडेका थियौ । खासै धेरै सवारीसाधन नभए पनि भियतनामको नियमअनुसार हामी पचास कि.मी. प्रतिघण्टाको हाराहारीमा गुडेका थियौं । हामीले प्रायजसो वाटोको दुवैतर्फं विकसित भएको रिवन आकारको शहर, आसपासका खेतहरु र सामान्य जंगल छिचोलेका थियौ । नौ वजे हामी एकै छिन विश्राम लिन साओ दो नामक शहरमा रोकियौ । पर्यटकहरुलाई लक्षित गरेर बनाईदिएका सफा शौचालयहरु र उपहारका सामानले भरिएका पसलहरुले हामीलाई स्वागत गरे । सबै सुविधाहरुको स्तर सराहनिय थियो । म घुमी घुमी हस्तकलाका सामानहरुको मजा लिदै थिएँ । मेरो स्विस साथी अग्नेसले परवाट हात हल्लाईन्, म हर्षले विभोर भएं । उनी संग भेट नभएको एक वर्ष भएको थियो । उनीसंग कुरामात्र थालेको थिएं, मेरो अर्को रसिया घर भएको एआईटी, बैङ्ककमा पढाउने साथी डा. सिपिनपनि भेट भयो । डा. सिपिन मेरो जीन्दगीमा भेटभएका मान्छेहरुमध्ये एक प्रतिशतको पनि माथिल्लो आधामा पर्नु हुन्छ- विद्धान, अनुभवी र रमाईलो । मान्छेमा यी तिन कुराको समायोजन भएको छ भने उ सायदै कसैको अाँखामा बिझाउँछ । म उहाँहरुसंगको वार्तालापपछि पुन सामान हेर्न थालें । रातो टिसर्ट लगाएको हट्टाकट्टा अर्को व्यक्तिले मलाई लक्षित गरेर भन्यो- "हाय नवराज हाउ आर यु" । ल उहाँ त मेरो जापानमा बस्दाको कोरियन साथी डा. सो पो हुनुहुंदो रहेछ । लौ ! यो यात्रा त सारै नै रमाइलो हुने भयो । वहाँले मेरो परिवारको वारेमा पनि सोध्नु भयो, तुरुन्तै देशको बारेमा पनि । यस्तो बेला मलाई उत्तर दिन असाध्यै कठिन पर्छ । मैलै मेरो मित्रलाई अहिले सम्म कहिले पनि वनावटी वा झुटो जवाफ दिएको छैन । म एउटा सामान्य देशको सामान्य मान्छे, उहाँ राम्रो प्रगति गरेको देशको मान्छे । तर पनि उहाँ हाम्रो कति माया गर्नुहुन्छ, मेरो प्रगति देख्न चाहानुहुन्छ, नेपालको राम्रो खबर सुन्न चाहानुहुन्छ ।

मेरो सास फेरी फुलेर आयो, आँखा फेरी रसाए, आज मलाई किन यस्तो भइरहेछ ! सोच्दछु, अरु नेपाली दाजुभाइको तुलनामा मलाई धेरै नै कम रुनु परेको होला । म आफूलाई अत्यन्त भाग्यमानी नेपाली सम्झन्छु । पाँचथरको स्याब्रुम्बा जस्तो विकट गाँउमा जन्मेको मान्छे आज यति धेरै विदेशी मित्रहरु बनाउन पाएको छु । संसार घुम्न पाएको छु । मेरो पनि बुद्धको देश छ, सगरमाथाको देश छ, बेद र गीताको पूजा गर्ने थलो छ, भन्न पाएको छू मेरा बिदेशी मित्रहरुलाई । तर आज म रोइरहेको छु । मेरा आँखाबाट बलिन्द्र आँसु खसिरहेछन्, म अत्यन्त भावुक भएको छु । मैले मेरो मित्रलाई मेरो मनको बह भन्न सकिन । 'मलाई दुःख छ, मेरो मुलुकमा अहिले कहिल्यै नभएको भयभित वर्तमान छ, मेरो स्कूल गएको छोरो बेलूका घर फर्कन्छ फर्कदैन थाहा हुँदैन, अत्यन्तै जोखिममा छौं' हामी भन्न सकिनँ । मेरो दुःख सुनाएर उहाँलाई पनि किन दुःखित तुल्याउ । म साँच्चिकै असमञ्जस्यमा परें । मैले सत्य बोल्नु पर्छ । म मेरो मुटु दह्रो बनाउँछु । फेरी सम्झन्छु । पाँच बर्ष पछि भेट भएको साथी, यस्तो कुरा गरेर अब उहाँले फेरी मलाई संझदा मेरो दुःखलाई किन सम्झने बनाऔं । एक छिन भए पनि रमाईलो गरौ र ठीकै छ भनौ । फेरी उहाँ त पत्रिका पढिरहने मान्छे सबै कुरा थाहा छ, म दोधारमा पर्छु ।

'पछि कुरा गरौला त्यस बारेमा' मैले समस्यालाई केहि बेरको लागि पर सारेँ । म केहि न केहि उपाय निकाल्छु ताकी म उहाँलाई मेरा पीडा र आर्तनादका सत्यता नभनीकन मेरो पुरानो संबन्ध यथासक्य निरन्तर राख्न सकुँ । यसरी समस्या थाती राख्दा म सोच्ने मौका पाउँछु र केहि उपाय निस्कन सक्छ भन्ने झिनो आशाको त्यान्द्रोको साहारा लिन्छु म ।

हामी ग्रामीण ईलाका छिचोलेर अगाडी बढ्रयौ । हाम्रा पथप्रदर्शकले भियतनामको बर्णन गर्न थाले । भियतनाम एउटा पीडा र बेदनाको इतिहास भएको मुलुक हो । यहाँको हालको जनसंख्या नौ करोड छ । नेपालको जस्तै लगभग नब्बे प्रतिशत जनता गाउँमा बस्छन् । गाँउले जीवनको चित्रण गर्दै हाम्रा मित्रले भने एउटा उखान छ- 'गाँउको एउटा मान्छेलाई सबै भन्दा पहिला तीन कुराको आवश्यकता पर्दछ, एउटी महिला, एउटा भैंसी र एउटा घर ।' भियतनाममा एउटा भैसी वा राँगाले खेत जोत्ने चलन रहेछ । हामी एघार बजे हा लोँग पर्यटक केन्द्रमा पुग्यौं । चारवटा ठूुूला डुंगा ठीक पारिएका रहेछन् । म डा.गेमुनु संगै डुंगा नं. एकमा बसें । हाम्रा बसका सबै यात्री त्यही डुंगामा बसे । त्यस पछि हामी थिएन गुफा तिर लाग्यौं । समुद्रको त्यो यात्रा मेरो तेस्रो थियो, यस अघि जापानको सादो टापूु जाँदा र बैंककमा मैले यस्तै यात्रा गरेको थिएं ।

गुफा पुग्नु केही बेर अघि म डुंगाको पछाडीको भागमा रहेको शौचालय पुगेर फर्कदै थिए । डुंगाको अगाडी जाने कौशीमा एउटी युवती एक्लै उभिएर एक टकले समुद नियालिरहेकी पांए । मैले उनलाई 'हाय ! हाउ आर यु' भनेँ र केही कुरा गर्न थालें । मलाई उनी संग ठट्टा गर्ने लहड चल्यो र भनेंँ 'तिमी कुन देशबाट आएकी हौ भनेर म अनुमान गरौ ?' उनले 'हुन्छ' भनिन् । मलाई लाग्यो मैले आफूले आफूलाई समस्याको खाडलमा पारें । तर अब मैले ठ्याक्कै मिलाए भने त अति नै रमाईलो हुन्छ । मैले न्वारान देखिको बल निकालेर दिमागी बिश्लेषण गरें र भने 'निहोन' । मैले ठयाक्कै मिलाएछु, उनी खित्का छोडेर हाँसिन् । म पनि खुशीले गदगद भएँ । उनको नाम चेई रहेछ । थप रमाइलो गर्ने सुरले मैले फेरी भने 'अब तिमी अनुमान गर म कुन देशबाट होला ?' उनले केही बेर घोरिएर भनिन् 'नेपाल' । ओहो! यो त मेरो जिन्दगीको अविस्मरणीय कुरा हुने भयो एक जना जापानी युवतीले मेरो स्वरुप हेरेर म कुन देशको हो भन्न सक्ने ! मैले नलगाएको भए पनि मेरो नेपाली ढाकाटोपी अझै चुलिएको अनुभव भयो मलाई । हामीले निकै बेर कुरा गर्यौ , उनी जापान को तोहोकु बिश्वबिद्यालयमा पढ्रने विद्यार्थी रहिछन् ।

हामी थिएन कुङ्गग गुफा पुग्दा दिउसोको मध्यान्ह भएको थियो । एक सय मिटर लामो गुफा निकै ठुलो रहेछ, हाम्रो पोखराको महेन्द्र गुफा जस्तो । गुफामा मेरो इन्डोनेसियाका दुई युवती मारिया र उनको साथी संग परिचय भयो । नेपालको बारेमा उनीहरुलाई थाहा रहेछ । हामीले 'सेभेन इयर्स ईन तिवेट' भन्ने फिल्मको बारेमा कुरा गर्यौ ।

गुफामा आधा घण्टा विताएर हामी पुनः डुंगामानै फर्कियौ । दिउंसोको खाना डुङ्गाको रेष्टुरांमानै भयो । समुद्र छ, जता हेरे पनि पानी नै पानी । शिखर वाट आएको म सागरमा अर्थात शुन्य उचाईमा छु । समुद्रमा फुत्त बाहिर निस्केको चटटानका थुम्काहरुले हामी लाई स्वागत गरे । यस पटक मैले क्यामेरा नल्यएकोमा पछुतो लाग्यो । खाना पछि म केही बेर छतमा गएं । बँगालादेशी मित्रहरुसंग भलाकुसारी भयो । मैले हा लोँग वे का वातावरण व्यवस्थापकसंग समुद्रकिनारमा रहेका वस्तीहरुमा खानेपानीको आपुर्ती तथा निकास पानीको विसर्जनका विषयमा केही जिज्ञासाहरु राखें ।

हामी तीन बजे फेरी जमिन र सागरको संगमस्थलमा फर्कियौ । म आँउदा चढेको बस नम्वर एक तिर लम्कदै थिएं । टोकियो विश्वविद्यालयका इन्जिनियरिङ्ग विभागका भुतपूर्व डिन प्राध्यापक डा. ओगाकीसंग जम्काभेट भयो । मेरो अभिवादन फर्काउदै वहांले मलाई तानेर एकान्तमा लानु भयो र अतिनै चिन्तित मुद्रामा सोध्नु भयो 'तिम्रो मुलुकको अवस्था कस्तो छ ? अहिले के तिम्रा परिवारजन शकुशल छन् ?" म फेरी अप्ठयारामा परें । उहाँको मनमा म, मेरो परिवार र मेरो देशका लागि त्यति धेरै स्थान हुनु भनेको अत्यन्तै ठुलो कुरा हो । उहाँको संसारका कैयौ देशका कैयौ मान्छेहरु संग दैनिक भेट हुन्छ । जापान मात्र हैन, पुर्वी एशियामात्र हैन सारा संसारका जल तथा वातावरणविज्ञहरुले उहाँलाई चिन्छन् । उहाँले मलाइ सगरमाथा भन्दा पनि अग्लो महत्व दिनु भएको छ, मेरो मुलुकले के गुन लगाएको छ त उहाँलाई ? म सोचमा पर्छु । म उहाँको सदभावले हर्ष विभोर हुन्छु, तर फेरी हर्षको अन्नपुर्णाको उचाइबाट विस्मातको समुद्रतलमा आइपुग्छु मैले दिनुपर्ने उत्तरको प्रारुप सम्झेर । मुलुकको कुरा आउनासाथ आजभोलि मेरो मन छिया छिया हुन्छ । म कसरी भनौ आंसुले बगेका नदीहरुका कथा । म कसरी भनौ मैले बाह् बर्ष अगाडि भेटेको जाजरकोटको स्यापी इतिहासको सबैभन्दा विकराल संकटमा छ भनेर । आज मेरो दुल्लु पुरानो दुल्लु रहेन् । मेहेलकुना आर्तनादका कथाहरुले भरिएको छ , मलाइ हुर्काउने सिद्धथान र देवीथानको दर्शन गर्ने तिर्थालुले शान्तिको अविरल भाकल चढाउन परेको यथार्थता ! म कसरी भनौ विचारले मान्छेको मन जित्न सकिन्छ भन्ने तथ्य ओझेलमा परेको कुरा ! म कसरी भनौ आज मेरो मुलुक कालचक्रको सबैभन्दा विकराल हार हारको महाभारत दोहोर्याइ रहेको छ ! म फेरी सामान्य उत्तर दिन्छु । 'प्राध्यापक महोदय! म यहाँसंग पछि लामो समय लिएर कुरा गर्छु, हुँदैन ?'

हामी चढेको बस तीन बजे हनोईको लागि प्रस्थान गर्यो । वाटोमा केही बेर अपाङ्गहरुले बनाएका हस्तकलाका सामानहरु पाइने स्थानमा हामी रोकियौ । म सामानहरु हेर्दै थिएं । मुर्तिहरु, समुद्रका ढुङ्गाहरु, सिपी र मोतिका दानाहरु देखिए । एककास्सी मेरा आँखा चिनेको आकृतिमा परे । पदमासनमा बसेको, शान्त, सौम्य, शीतल त्यो आकृती । के साँच्चीनै हो त ? नियालेर हेरें, अनि मेरा अाँखा एक टक लगाएर त्यो आकृतिमा परिरहे । नेपालबाट हजारौ किलोमिटर टाढा पनि मैले चिनेको जानेको आकृति छ । लुम्विनी र स्वयम्भूमा विराजमान हन भएका भगवान् यहाँ पनि हुनुहुन्छ ? मैले भगवान् बुद्ध संग थाइल्याण्डमा साक्षात्कार गरेको छु । जापानमा चिवामा रहेको संसारको सवैभन्दा अग्लो बुद्ध भगवानको मूर्तिमा चढेर बुद्धत्वको अथाह सागर भित्र हराएको अनुभव गरेको छु । तर यसरी हा लोँग वे को किनारमा पनि भगवान्सँग भेट होला भन्ने मैले चिताएको थिइनँ । मैले भगवानको एउटा सानो मूर्ति किने ।

अहिले म होटेलमा शाक्यमुनिको अगाडि एक्लै छु । विचारले मान्छेलाई जितेर शाक्यमुनि लुम्बिनीवाट यहाँसम्म आइपुग्नु भएको छ । हाम्रा पथप्रर्दशकले भनेको सम्झे, 'भगवान नौ करोड भियतनामीहरुको मनमा पनि हुनु हुन्छ ।' मलाइ भगवानले मेरा मित्रहरुले जस्तै सोधेको आभास भयो । 'नवराज ! तिमीले मेरो जन्मस्थलको के खवर ल्याएका छौ ?' म फेरी भकानिन्छु, आज म जीवनको सबैभन्दा कठिन मोडवाट यात्रा गरीरहेको छु । मेरो चालिस बर्षको जीवन अनुभवमा मनको घाउ यति धेरै कहिलेपनि दुःखेको थिएन् । भोलि विहान मेरो कोठा सफा गर्ने युवती छक्क पर्ने छिन कागजका यी रुमालको खात देखेर । म फेरी आँसुका भललाइ टिस्युले सोस्दछु । मेरो शरीरबाट रोदन मात्र निस्कन्छ । मलाई उत्तर दिन अतिनै गाहो भएको छ । म कुन कुन अक्षरलाइ कसरी जोडेर भगवानलाइ खवर भनौ ? मैले आज दिनभरी यो प्रश्नको उत्तर थाती राखेको छुु । म भाग्न चाहान्छु । जुन खेलको परिणाम शून्य हुन्छ त्यो खेल खेल्नै पर्छ र भगवान् ? यो प्रश्न उत्तरको मैदानमा जान त परै जाओस् मलाई त दर्शकदीर्घामा समेत बस्ने रहर छैन । तर मैले अब बोल्नै पर्ने हुन्छ, भगवानलाई नभन्नुको कुनै औचित्य रहने छैन । म अब यो जवाफलाइ धेरै थाती राख्न सक्तिनँ ।

'भगवान् ! मैले खवर वोकेर ल्याएको चिठी धागोले बाँधिएको छ । म कसरी खोलौ यो चिठ्ठी, कसरी वाँचौ यो खवर । भगवान् ! नियालेर हेर्नुहोस यो मेरो पहिरन रङ्गीन देखिए पनि यसमा हजारौ सेता धागाको अंश छ । भगवान ! हामीले यती लामो बरखी कहिले पनि बारेका थिएनौ । भगवान ! हामी हामी रहेनौ । भावना र विचारले मन जितेको सबैभन्दा दिगो हुन्छ भन्ने भगवानले पच्चीस सय वर्षअघि सिर्जना गरेको ज्ञानलाइ आत्मसात् गर्न सकेनौ । हामीले लुम्बिनीमा पराजयको खेती गरेका छौ । हामीले स्वयम्भूको आँखामा सुइरोले रोपेर रगत निकालेका छौ । भगवान ! 'अहिसां परमो धर्म' को मान्यतालाइ हामीले कुुल्चेका छौ । हामीले आफ्नै बा, आमा, दाई, भाई र दिदी बहिनी को संहार गरेका छौ । कसैको केही नविगारेका अवोध नानीहरुको बाँच्ने अधिकार खोसेर अकाल मृत्युु पस्किदिएका छौ । भगवान ! म माफी चाहान्छु मैले राम्रो खवर ल्याउन सकिनँ । लुम्बिनीमा उम्रेर संसारमा फैलेका मानवकल्याणका, निर्वाणका, बोधिसत्वका ज्ञानरुपी अथाह सागरका धनी भए पनि हामीले झिना मसिना सवालहरु समाधान गर्न सकेनौ । भगवान् ! मेरो शीर झुकेको छ । म अब रमाएर स्वयम्भूको कुरा गर्ने स्थितीमा रहिन् । भगवान ! मैले सेतो साडी लगाएका असंख्य विधवाको खवर ल्याएको छु । अकाल मृत्युले सिर्जिएका हजारौ टुहुराहरुको खवर ल्याएको छु । भगवान ! आज से फोकसोण्डोको पानीमा रगत मिसिएको छ, माईपोखरीमा आँसुको खोला मिसिएको छ । हामीले डोल्पा गुम्वाताराका हजारौं धर्माकर, दिपाकंर र अमिताभहरुलाई भेरीमा नौजवान नेपालीका जिउँदा लासहरु बगाएर देखाएका छौ । सोलुका खोल्साहरुमा स्यालहरुलाई नरभक्षी बनाएका छौँ । भगवान ! भिक्षुलाई दान दिन नसक्नुमा कुनै अन्याय हुदैन, तर हामीले धर्मपाथमा हिडेका भिक्षुको दान पात्र खोसेका छौ । भगवान ! मेरो वर्तमान शोकाकुल छ । मेरा भाइहरुको लाशको विस्कुन लागेको छ । मेरा बहिनीहरु आफ्नो पुछिएको सिंउदोको कथा समेत बोल्न सक्दैनन् । भगवान ! मेरो बौद्धिक दरिद्रतालाइ धिक्कार छ । भगवान ! यो सबै हुनुको कारक म पनि एउटा हुँ । मैले पहिरेको नेपाली विज्ञको यो पगरीलाई धिक्कार छ । मैले मेरा भाइ बहिनीलाइ दुईहजार बर्ष भन्दा पनि वढी बाँचेको र रमेको हाम्रो सभ्यता र समाजको आफ्नोपन र सह अस्तित्वको मैदान देखाउन सकिनँ । तीस करोड भन्दा पनि बढी मनहरुलाई डोर्याउन सक्ने बुद्धत्वको अथाह सागरमा बसेर गरिबी, रोग र अशिक्षाको विरुद्धमा जाबो दुई करोडले लड्न पर्ने जीत-जीतको यज्ञ सिर्जना गर्न नसक्नु मेरो लाछीपन हो । भगवान ! म अन्याय र असत्यका 'अ' हरुलाई मेटाउन सकने सात्विक विचारको सिर्जना गर्न नसकेर नितान्त दर्शकदीर्घामा बसेर यो हार हारको लडाई हेर्न विवश छु । मलाई थाहा छ, यो मैदानवाट कुनै पनि खेलाडीले विजयको माला लगाएर निस्कने छैन् । मरेका लाशहरु, पुछिएका सिउँदाहरु, अवोध टुहुरा मात्र यस मैदानबाट निस्कने छन् । हामीले हजारौं बर्ष पुरानो हाम्रो बुद्धत्व, सभ्यता र समाजको पूर्णतामा अन्तरनिहित अवयवहरुलाई केलाउन सकेनौ । हामीले मन जितेर शासन गर्न सकिने कुरालाई छायामा पारेका छौ । भगवान ! हामीले आफनै गुंडमा आगो सल्काएका छौ । "

'भगवान ! म अव म प्रतिप्रश्न राख्ने अनुमति चाहान्छु । म मेरा मित्रहरुलाइ के उत्तर दिउँ ? म अब मेरो जवाफ थाती राख्न चाहन्न । म हाम्रा हिजोका पीडा र बेदनाहरुलाई हाम्रो जीवनकालका अन्तिम विफलताहरु बनाउन चाहान्छु । म मेरा भाई बहिनीलाई विजयविजयको यज्ञ देखाउन चाहान्छु । म अब गोसाइकुण्ड र बीसहजारी तालहरुको पानी सङ्लो पार्ने शान्तिका श्रोतहरु चाहान्छु । भगवान ! म मेरो जन्मभूमिका प्रत्येक पीपलचौतारीबाट शमनका परेवाहरु उडाउन चाहान्छु ।" यत्तिकैमा म रोकिए । मेरो ढोकामा सुनिएको ढक ढक आवाजले मेरो ध्यान आकर्षित ग¥यो । मेरा आँखा टेलिफोनको घडीमा गए । बिहानको सात बजिसकेको रहेछ । म भिजेका टिस्युलाई पन्छाएर ढोका खोल्न उठें ।

डिसेम्बर ०२, २००४
हनोइ, भियतनाम

साभार: गरिमा (फागुन २०६२)

Sunday, July 10, 2011

निगाता, सादो र नागाओकामा रमाउदा

हाम्रो यसपटक सादोटापु घुम्नजाने योजना बन्यो । सप्ताहअन्तको बिदासंग शुक्रबार र सोमबार मिलाएर चारदिनको कार्यक्रम बनायौ । तदअनुसार अगस्त १० को बिहान आठ पचासको ओमिया बाट निगाताजाने सिनकानसेन ९बुलेट ट्ेन० मा रवाना भयौ । यात्राटोलीमा सहभागि थियो मेरो र सुर्य आचार्यजीको परिवार । म्याक्स आसाही नामको उक्त सिनकानसेनको भुइ तला छोडेर पहिलो तलामा आसन जमाएर हामी बाहिरको मजा लिन थाल्यौ । हरिया धान खेत र चिटिक्क परेका घरहरु भएका बस्तीहरुले हाम्रो स्वागत गर्न थाले । ओमिया देखि निगाताको तीन सय किलोमिटरको दुरी तयगर्न दुइ घण्टाको समय काफी छ भन्नेकुरा यथार्थमा परिणत हुदै थियो । मेरोलागि यो रेलयात्रा सतहमार्गबाट गरिएका यात्राहरुमध्येको सबैभन्दा गतिमान थियो । हामी दुइ दम्पतीहरु आप्नै धुनमा थियौ भने हाम्रा चारजना नानीहरु पनि आप्नै धुनमा रमाएका थिए । हामी चढेको सवारी साधन भने घरी घुम्तीहरु छल्न पहाड छेडेर बनाइएका सुरुङमार्ग र घरी पहाडहरु बीचको समथर भूभाग हुदै द्रुत गतिमा अगाडि बढिरहेको थियो ।

निगाता शहर टोकियोको उत्तर पश्चिममा अबस्थित निगाता प्रिफेक्चरको सदरमुकाम हो । पांच लाख आबादी समेटेर बसेको निगाता जापानसागरको किनारमा अबस्थित जापानका शहरहरुमध्ये सबैभन्दा ठुलो शहर हो । शहरिकरणको सय बर्षको ईतिहास बोकेर बसेको यो शहरले जापानको महत्वपूर्ण अन्तराष्ट्यि बन्दरगाहको दर्जा पनि पाएको रहेछ । हामी दश चालिस बजे निगाताको जापान रेलवेको स्टेशनमा ओर्लिएर नानीहरुको सिनकानसेनको अघिल्तिर उभिएर फोटो खिच्ने रहर पूरा गर्न थाल्यौ । फोटोसत्र पछि निकासद्वार खोज्दै थियौ । कसैले हामीलाईनै लक्षित गरेर हात हल्लाएको देखियो । हाम्रो अनुमान सहि ठहरियो उनी हामीलाई लिन आएका पारसभाइनै रहेछन् । एकैछिन पछि बिनोदजी पनि आइपुग्नु भयो । हाम्रो योजना अनुसारको पहिलो गन्तब्य राष्ट्यि बिज्ञान संग्रालय पुग्दा मध्यान्ह भईसकेको थियो । संग्रालयका मुख्य आकर्षणहरु दुइ शीर्षकमा केन्द्रित थिए, आधुनिक मानव जीवनमा र प्रकृतिमा बिज्ञानको प्रयोग ।

संग्रालय भ्रमण पश्चात हामी बिनोदजीको निवासतिर लाग्यौ । मनिषा भाउजूको बिहानदेखिको पर्खाईलाई हामीले अपरान्हको चार बजे मात्र अन्त्य गर्न सक्षम भयौ । निगातामा अध्ययनरत अन्य नेपाली साथीहरु ज्ञानुजी, अमृतजी, कौशलजी र पंकजजीसंग रमाईलो गफगाफ गरियो । बेलुकी सबैजना भएर इगाराशी नाम गरेको समुद्रीकिनारको पैदल यात्रामा निस्कियौ । दिन र रातको साझा समयको त्यो प्रहरमा समुद्रको अथाह पानीसंग घण्टौसम्म लुकामारी खेलेर आएको शीतल पवनको स्पर्शले हामीलाई आनन्दको चरम सीमामा पु¥यायो । बालुवामा प्रत्येक पाइलाका डोबहरु छोड्दै अगाडि बढ्न थाल्यौ । नानीहरु त झन असाध्यै रमाए । हामीहरु एक किलोमिटर जति हिडेपछि कन्सर्ट भइरहेको ठांउ नजिक समुद्रकिनारका सिढीहरुमा बसेर भलाकुसारी गर्न थाल्यौ । केटाकेटीहरु न हुन, पारसभाइ र अमृतजीको उनीहरुसंग रमाउने बानी छ भन्ने कुरा तुरुन्तै पत्ता लगाए । लौ वहाहरुले त हातमा समातेर फनन घुमाइदिनु भयो, नानीहरु दंग परे । रात अलिक छिप्पिन थालेपछि हामी बिनोदजीको निवासतिर फर्किनको लागि बालुवामाथी इंटा राखेर बनाइएको बाटो हिडन थाल्यौ । बाटामा पर्यटकहरुलाइ सूचना दिनको लागि भूइमा राखिएको धातु को पातामा कुदिएका अक्षरहरुले निगाता सोल, पेगंयोगं र भ्लाडिभोसटक संग भौगोलिक सामिप्यता राख्दछ भन्ने कुरा दर्शाए । कुन ठांउमा कस्तोे सुबिधा आवश्यक छ भन्ने बुझेर उपलब्ध प्रबिधिको समुचित प्रयोग गरी भौतिक संरचनाको निमार्ण गर्नु नै बिकसित हुनुको परिचायक हो भन्ने कुरा आधुनिक जापानलाइ हेरेर सजिलै अनुभव गर्न सकिन्छ ।

हाम्रो यात्राको दोस्रो दिन बिहान मेरो छ बजे तिर निदा खल्यो । मेरो छोरा सिरिन पनि उठिसकेको थियो । मैले उसलाइ लिएर घुम्न निस्के । हामी समुद्रकिनारतर्फ लाग्यौ । बिहानको चिसो चिसो हावाले हामीलाई स्वागत ग¥यो । बिनोदजीको निवास नजिकैको मन्दिर जस्तो धार्मिक स्थल, स्राइन, मा एउटा जापानीे प्रार्थना गर्दैगरेको भेटियो । हामी पनि स्राइनमा पस्यौ । स्राइन र मन्दिरको मुख्य फरक पूजा र आराधना गर्ने देउताको मूर्ति हुनु र नहुनुमा निर्भर गर्छ । नेपालको बिशेषता बस्तीपिच्छे मन्दिर हुनु भए जस्तै जापानको बिशेषता बस्तीपिच्छे स्राइन हुनु हो । आफू संग भएका ससाना सम्पदालाई पनि ठूलो महत्व दिएर लोकप्रिय बनाउन सकिन्छ भन्नेकुरा जापानबाट सिक्नुुपर्ने बिषयहरुको सूचिमा पर्ने प्रमुख बुंदा हो ।

समुद्रकिनारपुग्नु अघिको एक अर्को दृष्य मेरो मानसपटलमा अझै ताजा छ । हामीले हिजो देखेका कन्सर्टकोलागि बाटाका छेउमा राखिएका बिजुलीबत्तीका खम्बाहरुलाई केहि ज्यामीहरु क्रेनले उचालेर ट्रकमा राख्दै थिए । केहि फोहोर टिप्न ब्यस्त देखिए । जापानीहरु बासी काम पस्कदैनन् भन्ने कुराको अर्को उदाहरण मैले देखें । हामी समुद्रकिनारको बालुवामा केहि क्षण हिड्यौ । एक अधबैसे माछा मारीरहेको भेटियो । सिरिनले उसलाई सोध्यो साकनानो एसा वा दोरे देसका माछाको चारो कुनचहि होला  उसले देखाएर भन्यो कोनो चिसाइ चिसाइ यात्सु देस यो सानो सानो टुका हो । हाम्रो बिहानको हिडाइ आनन्ददायी रह्यो । हामी कुरा गर्दै क्षितिजमा रहेका समुद्र, पहाड, र निगाता शहरका आंखाले भ्याउने सम्मका भूभागहरु हेर्दै रमायौ । हामी कोठामा फर्कदा सबैजना उठिसक्नुभएको रहेछ । बिनोदजीको हातबाट निर्मित स्वादिष्ट ब्रेकफास्ट सेवनगरी हामी सबजना भएर समुद्रमा खेल्न निस्क्यौ । समुद्रका छालहरुसंग दुई घण्टा रमाएर हामीले एघार बजे समुद्र छोड्यौ, अनि लाग्यौ बस चढेर निगाताको डाउनटाउनतिर । हाम्रो साथमा हुनुहुन्थ्यो, ज्ञानुजी, अमृतजी, कौशलजी र पारसभाइ । पारसभाइलाई त हामीले हाम्रो निगाता भ्रमणको पथप्रर्दशक भएबापत टोलीनेताको दर्जानै दियौ । डाउनटाउनको पूजा साउथ इन्डियन रेष्टुरेण्टमा भयो हाम्रो बिहानको खाना । खानापछिको हाम्रो गन्तब्य थियो, डाउनटाउनको मुख्य आकर्षण नेक्स्ट २१ अर्थात सम्पूर्ण निगाताको दृष्य हेर्न मिल्ने अठार तले टावर । सिनानो नदी, २००२ को फिफा वल्र्डकप रंगशाला, सिनकानसेनको लाइन, बन्दरगाह, समुद्र र सम्पूर्ण शहरलाईनै हामीले भरपूर मजा लिएर क्यामेरामा कैद ग¥यौ । त्यसपछि हामी ट्याक्सी चढेर लाग्यौ, बन्दरगाहतिर । हामीले तीन बजेर चालिस मिनेटमा रवाना हुने फेरीबोटको टिकट लियौ । आधिकारिक रुपले फेरीबोट भनिएता पनि त्यो बाहन हाम्रो लागि बिशाल जहाजनै थियो । सयवटा भन्दापनि बढि गाडीहरु राख्न मिल्ने, चार तला भएको र भित्रै खाने, बस्ने, पल्टने र खेल्ने सुबिधा उपलब्ध उक्त भीमकाय सवारी साधनको तेस्रो तलाको एउटा गोलमेचमा हामीले आसन जमायौ । उक्त समुद्रीयात्राको गन्तब्य थियो, सादो टापू ।

जापानको प्रमुख भूभाग बाट ३५ किलोमिटर टाढा जापानसागरमा अबस्थित सादो टापू क्षेत्रफलको हिसाबमा काठमाण्डौ उपत्यका भन्दा झण्डै दुई गुणा ठूलो छ । सुनखानी र कालापानीको ऐतिहासिक महत्व राख्ने सादो जापानकै प्रमुख टापूहरुको अग्रपङ्तीमा आंउछ । निगाताबाट सादो पुग्न फेरीबोटमा दुई घण्टाको यात्रा गर्नु पर्छ । शीखर नै शीखर भएको मुलुकमा हुर्किएका हामीले सागरमा हिडिरहेको त्यो फेरीबोटमा नौला र मन रमाउने थुप्रै अनुभवहरु संगाल्ने मौका पायौ । निलो पानीमाथी फेरीबोटले बनाएका सेता छालहरुको डोबको सजिवता निर्जिवतामा परिणत भएका र निमेषभरमानै एकैक्षण अघिसम्म संगैभएका घरहरु टाढिएका र क्षितिजमा देखिएका पहाडहरु नजिकिएका दृष्यहरुले हामीलाई मन्त्रमुग्ध बनाए । सबभन्दा रोचक त उडिरहेका समुद्री चरा अर्थात सिगलहरुलाई आहारा ख्वाउनु थियो । फेरीबोटकै गतिमा उडिरहेका सिगलहरु हाम्रो हातको खानाको टुक्रा झम्टेर खोसेर लैजान्थे । दुई घण्टा समय चालै नपाइ बित्यो । सांझको छ बजे रेत्स्यु शहरको बन्दरगाहमा प्लेकार्ड बोकेर हाम्रो स्वागतार्थ उभिएकी होटलकी सन्चालिका बज्यैलाई भेटे पश्चात उनकै गाडीमा बसेर हामी होटल पुग्यौ ।

हाम्रो यात्राको तेस्रो दिन बिहान मलाइ सात बजे अगावै निद्राले छोड्यो । मलाइ केहि लेख्ने बिचार आएकोले झ्यालबाट बाहिर हेर्दै लेख्न बसें । हामी पाचौ तलामा थियौ । झ्यालबाट बाहिर हेर्दा आनन्दको अनुभव भईरहेको थियो । समुद्रसंग जोडिएको ताल, सानो शहर, पहाड, जङ्गल र धान रोपिएका केहि फांटहरु समग्रमा भन्नुपर्दा त्यस दृष्यका अवयवहरु यिनै थिए । एउटै नजरमा सागर र शीखर लाई समेट्न पाउने यस्तो अवसर बिरलै पाइन्छ । तालमा सानो चलिरहेको डुंगा देखिन्छ । डुंगामा पहेला लुगामा सजिएका दशजना जति मान्छे देखिन्छन् । उनीहरु केहि क्षण एक ठांउमा रोकिन्छन्, अनि फेरि अघि बढ्छन् । बिहान सबेरै उनीहरुको लक्ष माछा मार्नु हुन सक्छ, म अनुमान गर्छु ।

म फेरि बाहिर हेर्छु । टापुको एक भाग तालको पानीसंगै नदी र बगर जस्तै भएर मेरा दृष्टीले भ्याउन सक्ने दुरीसम्म फैलिएको छ । जमिनको भागमा धान खेत र जंगल देखिन्छ । लौ त्यंहा त बाटो पनि रहेछ । एउटा बाहन हिडिरहेको देखियो । धान खेतको माझमा एउटा हावा द्वारा चल्ने मिल पनि देखियो । म मेरा दृष्टीको उचाई बढाउछु । डांडालाई बादलले ढाकेको छ । हिजो सादो आंउदा फेरीबोटबाट देखिएको पहाडको शीर छोपिएको छ । हिजो त्यंहा एउटा घर जस्तो संरचना देखिएको थियो । पुरै डांडालाइ जंगलले ढाकेको छ । घरहरु डांडाको पुछारमा तालसंग जोडिएको अलि अलि भिरालो परेको भूभागमा बनाइएका छन् । लाग्छ, जापानीहरुले यो ठांउको सुन्दरता पस्किन भरमग्दुर प्रयास गरेका छन् ।

झ्यालबाट देखिएको तालको पानी हामी बसेको होटलसम्म फैलिएको छ । वास्तवमा भन्नुपर्दा यो होटल पानीमाथीनै निर्माण गरिएको छ । पानीमा ससाना तरङ्गहरु देखिन्छन् । हिजो हामीलाई पराजित गर्ने निगाताका छालको तुलनामा यिनीहरुको कुनै ज्यान छैन् भने पनि हुन्छ । तर गहिरिएर बिचार गर्दा उनीहरुको आफ्नै अस्तित्व भेटिन्छ । उनीहरु पानीमा देखिएका अग्ला घरहरुका छायांलाई बन्न नदिने सामथ्र्य राख्छन् । अग्ला घरहरुको छायां स्पष्ट देखिदैन । खालि भूईचालोले हल्लिएको घर जस्तो मात्र देखिन्छ । घरको छायांलाई भूकम्पित गराउने काममा तरङ्गहरु सफल देखिन्छन् । म पुनः मेरो दृष्टीको उचाई बढाउछु । बादलको छोप्ने क्रम र डांडाको ढाकिने क्रम क्रमशः बढ्दो छ । बादल तल झर्दैछ, शायद ऊ अहिले मलाई शीखरको मजा लिन नदिने मुडमा छ । म बादललाई भन्छु एकैछिन छोपेर केहि बिग्रदैन्, तर कृपया पानीचै नपार, पानीले हाम्रो घुम्ने योजना बिथोलदिन सक्छ । 

हामीलाई दिउसो तिन बजेको फेरीबोटबाट निगाता फर्कनु थियो, यसैले रेत्स्यु शहरकै समुद्रकिनार घुम्ने निधो ग¥यौ । होटलकी सन्चालिका बज्यैले उनकै सवारी साधनमा होटलबाट पन्ध्र मिनटजतिको दुरीमा रहेको समुद्रकिनारमा छोडिदिईन् । हामी सबैभन्दा पहिला पेटपूजा गर्ने चाहना राखी नजिकै कुनै पसल भेटिने आशामा केही मिटर के हिडेका थियौ, लह लह परेको धान खेत र खेतपारी रमाईलो गांउपो देखा प¥यो । धान खेतको बीचतिर पुग्दा नपुग्दै हाम्रा क्यामेराहरु झोलाबाट निस्किसकेका थिए । बिभिन्न कोणबाट मन अघाउन्जेल तस्बीर र फिल्म खिचेर हामी गांउतिर लाग्यौ । गांउ बैभवशाली थियो । पीच बाटो, चिटिक्क परेका घरहरु, बिजुली र टेलिफोनका लाईन र घरैपिच्छे कारको तांतीको दृष्य देखियो । ल एक जना बृद्धा आफ्नो सामान राख्न पनि मिल्ने र भरोसा पनि दिने दुई पाङ्ग्रे बैशाखी समातेर हिडिरहेको देखियो । बुढेसकाल सम्मपनि आफ्नो काम आफै गरी गर्ब गर्ने जापानी संस्कारको प्रशंशा गर्नै पर्छ । बैभवशाली मुलुक बन्नकोलागि आवश्यक कारक तत्व श्रमको सम्माननै हो भन्ने बिषयमा दुइ मत नहोला ।

टाढाबाट हेर्दा जंगलजस्तो देखिने तर नजिक पुगेपछी पातला रुखहरुको बीचमा घर, करेशाबारी र खेतको मिश्रित रुप देख्दा हामीलाई नेपालकै कुनै गांउ घुमे जस्तै आनन्द आयो । हामीलाई नेपालकै जस्तो कुकुरहरुले पनि स्वागत गरे । केहीक्षणको पैदल यात्रा पछि एउटा स्राइन भेटियो । बाटो छोडेर केही सिढी चढेपछि स्राइनको द्वारमा पुगियो । स्राइन सुनसान भए पनि अतिनै सफा थियो । कुनै पनि दर्शनिय स्थल सफा या फोहोर हुनुमा दर्शनार्थीहरुकै मानसिकता र योगदानले प्रमुख भूमिका खेलेको हुन्छ । जापानीहरु सरसफाईको यस बिषयमा पनि बिश्वकै अग्रपङ्तीमा आउछन् ।

समुद्र किनारमा आईपुगेपछि हामी पुनः पसलको खोजीमा निस्कियौ । धेरै बेरको कसरत पछि कप नुडल्सको मात्र ब्यवस्था हुन सक्यो त्यो पनि पसल्नी दिदीले हामो मर्का बुझी उनको कारमा एक थर्मस तातो पानी हामी बसेको स्थान सम्म ल्याइदिएको सहयोगले । समय भएपछि होटेलकी सन्चालिका बज्यैले हामीलाई लिएर होटेल हुदै बन्दरगाहमा छोडीदिएर उनले पु¥याउने सेवामा कुनै कमीभएको महशुस हुनदिईनन् । अघिल्लो दिनको जस्तै फेरीबोटको भरपुर आनन्दमा डुब्दै साढे पांच बजे निगाता बन्दरगाहमा पुगियो ।

निगाता बाट लोकल रेलमा नागाओका पुग्यौ । स्टेशनमा सुनिलजी हामीलाई लिन आउनुभएको रहेछ । नागाओकामा अध्ययनार्थ आउनुभएको अर्को मित्र मदनजी र सुनिलजीको परिवारसंग रातीसम्म रमाईला बार्तालाप गरियो । पूनम भाउजूले जापानीहरुसंग ओशोबाना नाम गरेको फूललाई सुकाएर फ्रेममा सजाउने सा¥है राम्रो कला सिक्नु भएको रहेछ । हामीले त्यसको मुक्त कण्ठले प्रशंसा ग¥यौ । मैले भाउजू द्वारा निर्मित ओशोबानाका फ्रेमहरु हेरेर सोचें, नेपालीहरुसंग राम्रो अवसर पाएमा जुनसुकै बिषयमा पनि निपुण हुने अन्तरनिहित क्षमता हुन्छ ।

यात्राको चौथो तथा अन्तिम दिनको बिहानको कार्यक्रमकोलागि हाम्रो यात्रा टोली दुई समूहमा बिभाजित भयो । नानीहरुलाई लिएर भाउजूहरु पार्कतिर लाग्नु भयो । सूर्यजी र म सुनिलजी र मदनजीसंग लाग्यौ बहाहरुको अध्ययन संस्था नागाओका प्रबिधि बिश्वबिद्यालय तर्फ । बिश्वबिद्यालयमा भएको ठांउको भू(धरातल हेर्दा हामी कतै त्रिभुवन बिश्वबिद्यालय किर्तिपुरमा त आईपुगेनौ जस्तो लाग्यो । त्यंहाको भवन, छात्रबास र प्रयोगशालाहरु र समग्र प्राज्ञिक वातावरण उत्कृष्ट लाग्यो । हामी पार्कमा आईपुग्दा थाहा भयो अर्को टोली केहिक्षण अघि मात्र त्यंहा पुगेको रहेछ । समय अभावका कारण सबैजना भएर पार्कमा घुम्ने योजनालाई अधुरै राखेर नागाओकाका बन्धुहरुसंग बिदाईका हातहरु हल्लायांै ।

नागाओकाबाट चढेको लोकल रेललाई हामीले ईचिगो युजावामा छोड्यौं । त्यसपछिको रेललाइ पुनः मिनाकामीमा परिवर्तन ग¥यौ । नागाओकादेखि मिनाकामीसम्मको यात्रामा देखिएका स्की रिसोर्टहरुले भनिरहेका थिए, अब केहि महिनापछि हामी पूर्णरुपले हिउले पुरिने छौ । नेपालका उच्च पहाडी लेकहरुमा पाइने नागीहरु जस्तै देखिने यी स्की रिसोर्टहरुले हरेक बर्ष कैयौ स्कीप्रेमीहरुलाइ सेवा पु¥याउछन् । रेल सुरुङमार्ग, पहाडको फेदी, नदीको किनार र ससाना फांटहरु हुदै ओमियातिर बढिरहेको थियो । बाहिरको दृष्यमा धानका खेतहरु, बांसका झ्यांगहरु, तरकारी बेर्नाका ब्याडलाई प्लास्टिकले छोपेका संरचनाहरु समेटिएका थिए । तरकारी खेति अतिनै मिहिनेतका साथ गरिएको देखिन्छ । बस्तीहरु नदीका दुई किनारामा छन् । हामी घरी वारी घरी पारी गर्दै अगाडि बढ्छौ । मानौ म पृथ्वी राजमार्गबाट मुग्लीन गईरहेको छु । यी पहाडहरु, घुम्तीहरु, नदीहरु हेर्दा लाग्छ हाम्रो काठमाण्डौ पनि रेलमार्गबाट सहजै जोडिन सक्छ, बुलेट ट्ेन सुर्खेत र पोखरा पनि पुग्न सक्छ । पहाडहरु, चट्टानहरु, घुम्तीहरु र नदीहरु बाधक होईनन् बाधक त खालि सोच र सम्मति नहुनु मात्र हो । जापानीहरुले हरेक टुक्रा जमिनको सदुपयोग गरेका छन् । बैज्ञानिक तरिका अपनाएर कुन जमिनको कस्तो प्रयोगले बढि फाईदा हुन्छ भन्ने कुरामा सचेत छन् । यसैले त डाडामा र भिराला पाखाहरुमा खालि जंगलमात्र छ । बिजुलीका तार, रेलमार्ग र सडक, र खानेपानीका पाईपहरुबाट जेलिएका बस्तीहरु केवल समथर भागमा मात्र छन । अबिछिन्न रुपले समानान्तर निर्माण गरिएका रिटेनिग वाल र भलपानी तर्काउने निकास संरचनाहरुले रेलमार्ग र सडकलाई गतिलो सुरक्षा कवच प्रदान गरेका छन् । बिस्तारै पहाडका आकृतिहरु पूर्णतया समथर भूभागले बिस्थापित हुदै जान्छन् । अब ससाना कारखानाहरु पनि देखिन थाल्छन् । हामी चारदिनको रमाईलो यात्राको अन्त्यमा आइसकेका थियौ । निगाता, सादो र नागाओका मनमोहक दृष्यहरुल।ई मानसपटलमा कैदी बनाएर ओमियाबाट हामी बसेको शहर मिसातो तर्फ प्रस्थान ग¥यौ ।

टोकियो, जापान अगस्त, २००१
साभार ( नेसाज (नेपाली बिद्धार्थी समाज, जापान) को मुखपत्र

Sunday, July 3, 2011

हिमालयको कुवेतमा

पुस मसान्त शुक्रवार थियो । मकर संक्रान्तिको पूर्वसन्ध्या, म होटल सोल्टी परिसरमा अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलनको प्राविधिक सत्र सकेर प्राध्यापक एडवार्ड स्टेनटिफोर्डसंग चियापानका लागि होटल लबीवाट बगैंचातर्फ लम्कदै थिएँ । ढोका खोलेर वाहिर के निस्केका थियौ, प्राध्यापकको उत्तेजित उदगार "ह्वाट अ लभ्ली सनसाईन” झ्वाट्ट सुनेँ ।

दुई वर्ष अघि तुलसीपुरमा पञ्चायतकालीन माननीयसंग भेट भएको थियो । अनौठो संयोग थियो त्यो । म दाङ उपत्यकामा माघीको मजामा थिएँ । पूर्व नेताजीले मेरो मानसपटलले कहिले नठम्याएको शब्द अर्थ्याए - "संक्रान्तिको भनेको सहज परिवर्तन' । ज्योतिषविद्हरु वा राजनेताले यसको सही अर्थ लगाउलान् तर मैले यही सिद्धान्तको सहारा लिदै मेरा अंग्रेज गुरुलाई भने "लडन र टोकियोका आ-आफ्नै विशेषता होलान् तर नेपालको राजधानीमा सम्मेलन गर्नुको आनन्द यही हो, हामीले मकर संक्रान्तिमा पनि सूर्यको प्रकाशको मजा लिन पाएका छौ ।”

स्टेनटिफोर्डको यो दोस्रो नेपाल भ्रमण हो । एक वर्ष अघि एक कार्यशालामा भाग लिन काठमाण्डौ आएका फोहोर मैला व्यवस्थापनका यी अध्येताले पटक पटक पुनरावलोकन गरीएका सामाग्री प्रकाशन गरेका रहेछन । त्यो थाहा पाउँदा मैले जिब्रो टोकेको थिएँ । यसैले अति सतर्क हुदै कुरा गर्दै थिएँ । आफूले जाने भन्दा कैयौ गुना बढाएर बोल्ने लालबुझक्कढी नेपाली बानीले मलाई भड्खालामा पार्ला की भन्ने ठूलो चिन्ता हुन्छ यस्तो वेला । तर गुरुले यसलाई अत्यन्तै सकारात्मक पारामा लिँदै भने "दिस इज एनोदर एसेट टु द कुवेत अफ हिमालया ।"

हुन त आफनो आङमा गुजराँती भैँसी पालेर अर्काको आङमा लिखा देख्ने आडम्वरी वर्गमा पर्ने नेपाली मात्रको समस्या हो यो । वेलायती होस् या जापानी, अरुको वोलीमा असल के छ, त्यो तुरुन्तै खोजी त्यस माथि सकारात्मक परिणाम दिने भर्याङ लगाउन सिपालु हुन्छन् । यो हिमालयको कुवेत भन्ने शब्दजोडी ले मलाई चकित पार्यो । एक दशक अघि म बैककमा पढदा पनि अर्का डच गुरुले भन्ने गरेको यो नेपालको हालसम्म नभएको विशेषण किन वेलायती गुरु समेतले दोहोरयाए । म घोरिएँ ।
----
माघे सक्रान्ती, शनिवार पनि । नानीहरुलाई लिएर मनोहरा किनार, गोठाटारतिर घुम्न निस्के । कोटेश्वरवाट काँडाघारी जाने टेम्पोमा पस्यौँ । म छोरी काखमा लिएर देब्रेतिरको दोस्रो सिटमा बसें । पहिलोमा एकजना मेरै उमेरका मित्र थिए । उनि अलिक सरेका भए हामीलाई सजिलो हुन्थयो । सरेनन् । हामी अरुको भलो चिताउनमा कमजोर छौ । केही विसौनी पर मेरो देब्रेतिरको सिट खाली भयो हामी सरयौ । मेरा छिमेकी मित्रले नयाँ चढ्ने यात्रुलाई हामी बिचमा सिर्जना भएको खालि ठांउतिर संकेत गरें ।
मैले मुख फोरेँ "तपाइ यता सरे उहाँलाई सहज हुन्थ्यो ।“
उनले माने ।

पिच बाटो सकिए पछि एक्कासी टेम्पोमा धुलो पस्न शुरु भयो । छिमेकी मित्रको उत्तेजित उदगार "कस्तो छारो आयो“सुनियो । नेपाली भएर नेपालमा यात्रा गर्नुको मजा यै छ । हामी यात्रु होस् या ग्राहक, एक आपसमा सहज कुराकानी गर्छौ, आफुलाई लागेको कुरा निर्धक्क बोल्छौ । छारोले मलाइ रोमान्चित गरायो। मेरा यात्रु छिमेकीले छारो र धुलो एकै हो भनेर अर्थ्याए । उनि ओखलढुंगावाट आएका रहेछन् । हामीले "छारो“ बाट सुरु भएको वार्तालाप निरन्तर राख्यौ र बाटो काटेको पत्तै भएन् । अन्तिम विसौनीमा हामी ओर्लियौ । उनले भने "नया वानेश्वर यही हो ?“ सबै यात्रु हासेँ । खलासी पनि मजाले हाँस्यो । उसलाई ओखलढुंगावाट आएका ती नयाँ मान्छे नयाँ वानेश्वरमा ओर्लने भन्ने थाहा रहेछ तर शनिवार मान्छे नपाइने पिरले ६ रुपैयाँको कमाइ निश्चन्त गर्न चुप लागेको अनुमान मैलें सहजै गरें । अरुलाई भडखालामा पारेर आफ्नो स्वार्थ सिद्ध गर्ने प्रवृतीको अर्को एक उदाहरण पस्किए ती खलासीले ।
----

अपरान्ह साढेचार बजे मलाई पुन: सोल्टी पुग्नु थियो । कोटेश्वरमा सवा चार बजिसकेको थियो । म पार्क गरिएका दुईवटा ट्याक्सी मध्ये पछाडीको जानीजानी छोडेर अलिक भलादमी जस्तो देखिएको चालक भएको अगाडिको टयाक्सीमा बसेँ र रमाइलो गर्दै भने "मलाई तेह मिनटमा सोल्टी होटेल पुरयाउनुस“। चालक मुस्काए । सोल्टीबाट स्टेनटिफोर्डलाई लिएर मलाई मान भवनको होटल क्लारिओन पुग्नु थियो । कालीमाटी पुग्दा मलाई टयाक्सीको मिटर सही भएको पक्का भयो । मैले टयाक्सी चालकलाई हौसला बढोस भन्ने चाहनाले वार्तालाप सुरु गर्दै भने तपाईको मिटर एकदम सही लाग्यो, इमान्दारीताको कदर गर्नु पर्छ भन्छन्, मैले तपाइकै टयाक्सीमा मान भवन जाने विचार गरें, एक छिन पर्खन सक्नु हुन्छ ? “

सोल्टी परिसरको मुल गेटमा म चार बजेर उननतिस मिनटमा पुगें । मेरा बेलायती गुरु सूर्यास्तको मजा लिदै मलाइ गेटमा नै पर्खिरहेका । टयाक्सीमा सरासर हामी क्लारिओन पुग्यौं । सूर्यमान शाक्य सरले हाम्रो स्थान अग्रिम बुकिङ गरेका रहेछन । विशालनाथ उप्रेति सर सहित हामी चार जना गफमा जम्यौ । मलाई यो नेपालको मध्य पूर्बी विश्वको बिशेषणबारे बेलायती गुरुको दृष्टिकोण थाहा पाउने व्याकुलताले पिरोलेको थियो । म मनलाई धैर्य रहन आग्रह गर्दै मौकाको ताकमा थिए । हाम्रो सोल्टीको सम्मेलन विकसित मुलुकमा फोहोर मैला व्यवस्थापन शीर्षकमा आयोजना गरिएको थियो । बेलायती गुरुले जैबिक फोहोमैलालाई मल बनाइ कसरी फाइदा लिन सकिन्छ भन्ने मूल प्रस्तुती गरेका थिए । यसबाट कियोटो सम्झौता बाट विकसित भएको 'क्लीन डेभलपमेण्ट मेकानिजम (सिडियम)' मार्फत नेपाल जस्ता मुलुकहरुले कसरी फाइदा लिन सक्छन् भन्ने अवधारणा थियो स्टेनटिफोर्ड को प्रस्तुतिमा । मौका पाउना साथ मैले हिमालयको कुवेतको सन्दर्भ निकाले ।

सम्भावित सयौँ जलविद्युत आयोजना सिडियम संयन्त्रमार्फत बाध्यात्मक विदेशी लगानीमा यहाँको जलश्रोत उपयोग गरी नेपाल हिमालयको कुवेत भएको हेर्ने चाहना रहेछ गुरुको । बेलायत या जापानका कार्बनडाइअक्साइड जस्ता प्रदुषण जन्य विकार अत्यधिक निकाल्ने उद्योगले कम विकसित मुलुकमा जलविद्युत् उत्पादन गर्ने, फोहोमैलाबाट मल बनाउने जस्ता वातावरण मैत्री आयोजनाहरुमा लगानी गर्नु पर्ने प्रावधान राखिएको छ, सिडियम संयन्त्रमा । नेपालमा यो अवधारणामा आधारित बायोग्यास सम्बन्धी दुइवटा परियोजनाले स्वीकृती पाइसकेका छन् । हामी गुरुको नेपाल कुवेत जस्तै कुबेर हुन सक्ने कुरामा मग्न थियौ, झयाप्प बत्ती निभ्यो । मेरो मनमा चिसो पस्यो यो लोडसेडिङको कारामत हो । कस्तो संयोग ।

मैले जीवन अनुभवमा सिकेको कुरा यो अझै नराम्रो हुन सक्थयो भन्ने सोचेमा वा नराम्रोमा पनि राम्रो खोजेमा जीवन सहज हुन्छ । मैले स्टेनटिफोर्डतिर फर्केर भने "मैनबत्तीमा हामी जम्न सक्छौ भनेर यो बिजुली गएको हो“। वहाँले यो विगतको कसैको खराब योगदानको परिणाम हो भन्नु भयो । हिटर बन्द भयो, हामी चिसो महशुस गर्न थाल्यौ । भान्साकोठामा दुषित हावा बाहिर फाल्ने पंखा बन्द भएछ, हामीलाइ पिरो खारले पनि स्वागत गरयो । तर हामीले गुरुको कुरा सुनीरहयौ ।

देश विकासको महान यज्ञमा राजनेता र नागरिकको काम असल योगदानलाइ सम्मान र कदर गर्दै खरावलाइ पन्छाउनु हो । जति चाढै असल योगदानको जगेर्ना हुन्छ त्यतिकै समयमा मुलुक पनि विकसित हुन्छ । मेरो दिमागमा अर्को नविर्सने कुरा पस्यो । मैले तुल्सीपुरका माननीयको सहज क्रान्तिको परिभाषा सम्झेँ । आज भोली छापामा पंचायतकालका योगदानको असल खराब पक्षको विश्लेषण भइरहेको सम्झे । विहानको काँडाघारी यात्रामा खलासीको योगदानको कुरा सम्झे । कोटेश्वरबाट सोल्टी जांदाको चालक मित्रको योगदानको कुरा संझे । बिजुलीको आगमन संगै हाम्रो बसाई पनि सकियो । मैले बेलायती गुरु संग हात मिलाउदै भने “आइ कनसिडर दिस टु वी दि वेष्ट सेसन अफ दि कनफरेन्स“ ।
(लेखक नेपाल विकास अनुसन्धान प्रतिष्ठान सँग आबद्ध छन्)
कान्तिपुर ४ माघ २०६२ (January 17, 2006)