पण्डितजीले मेरो न्वारानको नाम नन्दिकेशर राखिदिएको भएता पनि वुवा आमाले जन्मदाको साईतलाई छुने पहिलो अक्षर “न” लाई कायामै राखी मेरो नाम नवराज राखिदिनु भएको रहेछ । नवराज शब्दलाई एकमुष्ट रुपमा नेपाली शब्दकोषले स्थान दिएको पाईएन् । तर नव र राज दुवैको अलगअलग रुपमा विशेष महत्वको परिचय पाईयो ।
शब्दकोषको परिभाषा अनुसार नव का मुख्य दुई अर्थ हुन्छन् : नयाँ या नौलो र अङ्क नौ । पहिलो अर्थ लाग्ने नवलाई टाउको वनाएका र प्रचलनमा रहेका धेरै विशिष्ट महत्व राख्ने शब्दहरु छन् । केही उदाहरणहरु हुन: नववर्ष, नवजात शिशु, नवयुवक वा नवयुवती र नवउपवेशवाद आदि । यस्तै गन्तिमा सबै भन्दा धेरै मुल्य भएको एकल अङ्क नौ सँग लगनगाँठो जोडेर वनेका केही शब्दहरु हुन : नवदुर्गा, नवरत्न, नवरात्री, नवमी, नवरस, आदि । राजमा पुच्छर जोडिएका शब्दहरुले राजा, राज्य वा शाशनव्यवस्था सम्बन्धित अर्थ राख्छन् ।
नेपालमा राजा शब्दको राजनैतिक महत्व अव कम भएको देखिएता पनि केही शब्दहरु जस्तै: राजपत्र, राजदुत, राजधानी, राजनीति जस्ता शव्दहरुले चिरकालसम्म उत्तिकै महत्व पस्किरहनेछन भन्ने मलाई लागेको छ । यस विश्लेषण अनुसार नवराज को शाब्दिक अर्थको वारेमा केही पुर्वानुमान गर्न सकिएला तर मेरो लागि नवराज भनेको नन्दिकेशरको औपचारिक र वैधानिक रुप हो । राज्यले वा मान्छेहरुले मेरो व्यक्तित्व, चरित्र वा प्रगति लाई चिन्ने एक मात्र माध्यम हो ।
उमेरले कान्छो मान्छेलाई जिस्क्याउनु परेमा वा घोचपेच गरेर वोलाउनु परेमा वा हप्काउनु परेमा आक्कल झुक्कल “नन्दे” भनेर गरीएको सम्बोधन नै मेरो सम्झनामा रहको मेरो नामको पहिलो परिवर्तित रुप हो । नन्दे शब्द नन्दिकेशरकै लघुरुप हो । तर मेरो लागि यो लघुकुरुप थियो । नन्दे भनेर गरेको सम्बोधनमा म कहिले पनि रमाईन् ।
तर नवराजको लोकप्रियताको खवर थाहा नभएकी मेरी एक फुपु लगायत केही आफन्तले “नन्दु भाई” भनेर सम्बोधन गरेको चहीँ त सामान्य लाग्दथ्यो । त्यसरी जानी जानी वा कुनै उदेश्य राखेर वा अन्जानमा मेरा थुप्रै न्वारानहरु भएका छन् । विभिन्न साईतमा सिर्जित ती शब्दहरुले या त मेरो नाम सँग या त मेरो थर सँग या त दुवैसँग नाता राखेका छन् ।
समयरेखामा टडकारो देखिने र सम्झदै अनौठो लाग्ने शब्द हो “हाथीघोडा ” । युवा अवस्थाको रमाईलो, भविष्यको कल्पनामा हराउने समय र एउटा अर्कै पृष्टभूमिको दौँतरीको प्रतिकृया थियो त्यो । “खतिवडा”लाई “हाथीघोडा”ले विस्थापन गरेको थियो । भारतको राँची शहरमा ईन्जिनियरीङ्गमा स्नातक गर्दा एउटा बँगाली साथीको सिर्जना थियो त्यो ।
अर्को रमाईलो अनुभूति थाईल्याण्डमा पनि भयो । मेरो “नवराज” त्यँहा भयो “नवरात ” त्यसले विभिन्न प्रसँगहरुमा हाँसो र रोचकता बाक्लै पस्कियो । थाई भाषामा “नवरात” भन्ने स्त्रीहरुको नाम हुँदो रहेछ यो खासमा नौवटा रत्न बुझाउने सँस्कृत शब्द “नवरत्न” वाट उत्पन्न भएको रहेछ । त्यसवेला म विवाहित मात्र होईन छोराको वावु पनि भैसकेको थिँए । हुँदा हुँदा आफ्नै कक्षाको एक सहपाठी थाई युवतिले एक दिन भनिन् ।
“ नवरात ! तिमी सुन्दर छौ, नौजवान छौ तर के गर्नु तिम्रो विवाह भैसकेको छ ।“ म अलमल्लमा परेको थिएँ । यस्तो प्रश्नको झटपट जवाफ मसँग थिएन् । साच्चै भन्नु पर्दा आफ्ना दौँतरी नारीहरुसँग “पुरुष स्त्री सम्बन्धका” या “माया पिरतीका” खुलेर कुरा गर्ने कला मसँग थिएन् । एक तरुण युवकले एक तरुनी युवती सँग कुरा गर्नु या जिस्कनु भनेको सम्बन्ध स्थापित गरिहाल्नु हो परम्परागत सामाजिक मान्यताको शिकार भएका हुलपात्रहरुको एक अँश त थिए नि म पनि ।
तर उनको आग्रह मैले बुझेँ । तिनले मेरो विवाहित स्थितीलाई लक्ष गरेर मलाई जिस्क्याउने मनशायले त्यो अभिव्यक्ति पस्केकी थिईन् । नवरातले कुनै सटिक उत्तर दिन नसकेको फाईदा उठाँउदै तिनले मलाई शब्दजालले मर्माहत गराउने क्रम जारी राखिन् । कहिले रसायनशास्त्रको प्रयोगशालामा त कहिले पुस्तकालयमा एक्लै पायोकी प्रसँग त्यहि निकाल्थिन् । मेरो पालो एक दिन हिम्मत गरेर भने ।
”मैले दुवैजना श्रीमतिको साथमा जीवन विताउने निर्णय लिएको छु । यसैले तिमीले अव चिन्ता लिनु पर्दैन् । मेरो विहे भएर केही विग्रेको छैन् नवरातको सामिप्यता तिमीलाई पनि उपलब्ध हुन सक्छ ।“ उनले खोजेको यो जवाफ मात्र रहेछ । म त्यस पछि उनका शब्दवाण वाट मुक्त भएँ ।
यसपछी नामथर सँग जोडिएको यो रमाईलोले जापानमा अर्को उचाईमा पुग्ने अवसर प्राप्त गर्यो । त्यँहा मलाई औपचारिक प्रसँगमा “नावाराजी कातेईवादा ” र अन्य समयमा “नावाराजी सान” भनेर पो वोलाउन थालियो । जापानी भाषाको वारहखरी को तालिका देवनागरीको भन्दा सानो हुँदो रहेछ । यसकारण न को ठाँउमा ना, व को ठाउँमा वा र ख को ठाँउमा क, ड को ठाँउमा द अक्षरहरुले काम लिनु पर्ने वाध्यता रहेछ । एकदिन टोकियो विश्वविद्यालयको प्रागँणमा अलि ठट्यौलो पाराको एक जना जापानी मित्रसँग भेट भयो । मैले मेरो परिचय पेश गरेँ ।
उनले भने “नावाराजी तो वाराजी ओनाजी देस का ? (नवराज र वाराजी भनेका उस्तै उस्तै हुन त ?)।“ वाराजी भनेको जापानी भाषामा परालको चप्पल भन्ने बुझिँदो रहेछ ।
व्यावहार गर्दा सकेसम्म मर्का बुझेर सँवेदनसिल भई अरुको काम सजिलो पार्ने हिसावले कर्म गर्ने मुलुकमा थिएँ म । त्यसपछि मैले पनि सुरु गरेँ “वातासिवा नावाराजी देस वाराजी तो ओनाजी” ।
मलाई देखे पछि उनीहरुले पहिला वाराजीको प्रसँग सम्झन्थे अनि दोस्रो चरणमा मेरो नाम सम्झन्थे भन्ने मलाई लाग्न थाल्यो । टोकियो नजिकैको हायामा शहरको कुनामा अवस्थित मैल काम गर्ने सँस्थाका अध्यक्षले समेत भेट भएको भोलिपल्ट नै ‘वाराजी’को भर्याङ्ग लगाएर मेरो नाम स्पष्ट सम्झनु भएको थियो ।
यसरी पहिलो भेटमा नै कुनै सन्दर्भ जोडेर आफ्नो नाम अरुलाई सम्झने गराउन सक्नु वा कसैको नाम सँग उसको व्यक्तित्वको कुनै पाटो जोडेर आफनो स्मरण भण्डारमा थन्क्याउन सक्नु भनेको त नेतृत्व कौशलताको महत्वपूर्ण अँश पो रहेछ । यो गाँठीकुरो मैले केही समय अघि नेतृत्व कौशलता र सँस्था रुपान्तरण व्यवस्थापन विषयक पुस्तकमा फेला पारेको हुँ । वाराजीको प्रयोगले धेरै जना जापानिजहरुलाई हँसाएको पनि छु मैले । जापानिजलाई हँसाउनु भनेको चानचुने काम हैन् । मैले “शहर रोबटहरुको” शीर्षक कवितामा लेखेको छु ।
भावनामा रोबटहरु पृथक भेटिन्छन्
न कुनै गुहारले उनिहरुको विवेक वदलिन सक्छ
न त कुनै टुक्काले नै मुस्कान उब्जिन सक्छ
अमेरिकन कम्पनीवाट सन्चालित “कस्टको” नाम गरेको जापानको एउटा व्यवस्थित र विराट वजारमा परिचय पत्र वनाउनु पर्ने थियो । अँग्रेजीमा आवेदन पत्र भरिएको थियो तर वजारका कर्मचारीहरुले नामको शुरुको “यन” अक्षर लाई “यच” ले विस्थापित गरिदिएछन् । यसैले परिचय पत्रमा मेरो नाम “हवराज” भयो । एक वर्षको अन्तरालमा म धेरै पटक “हवराज” नामको परिचय लिएर वजार प्रवेश गरेको छु । एउटा अँग्रेजी अक्षरको विस्थापनले भएको परिवर्तन वुझ्न कुनै दिमागी कसरतको जरुरत परेन तर एउटा अन्तराष्ट्रिय सम्मेलनको आगन्तुक कक्षमा मलाई “वनराज” खतिवडा नामको परिचय पत्र दिईयो । यसरी मैले जँगलको महामहिमको उपाधि प्राप्त गर्ने समेत मौका पाएँ तर मेरो नामको दोस्रो अक्षर कसरी कुन सिद्धान्तको आधारमा पहिलो स्थानमा पुगेर “नव” शब्द “वन” भन्ने कुरामा म अझै अनभिज्ञ छु ।
यस्तै मेरो थर एक पटक “कथिवडा” भयो । यो एक सामान्य त्रुटि थियो । अँग्रेजीमा लेख्दा “क” लाई “ख” सँग छुट्याउने अक्षर “यच” लाई दुई डेग दाहिने सारिदिए पछि “ख” “क” भएको थियो र “त” “थ” भएको थियो । यस्तै माछापुच्छ्रे बैँकले एक पटक मेरो अर्को न्वारान गरेको थियो “व” को ठाँउमा “न” राखेर । यसरी ”नवराज” भएको थियो “ननराज” । टोकियो रोटरी क्लव जापानको ईमेलमा मज्जाले मेरो नामको “राज” भएर आएछ “ताज” । शब्दकोषको साहारा लिएँ । ताजको अर्थ हुँदो रहेछ राजमुकुट वा श्रीपेच । ए ! भगवान किन मेरो नामसँग नेपालमा राजनीतिले तुहाएका शब्दहरु मात्र जोडिन आँउछन् ।
कहिँ यहि नवराजलाई राजनेता हुन त लेख्या छैन ? गम्भिर प्रश्न पहाड वनेर उभिन्छ । जापानको आईजिईयस अफिसको कागजातमा मेरो थर भयो “खतिव्” । यो लेख्ने कोठा सानो भएको परिणाम थियो तर नेपालमा नै नेपाल ईन्भेष्टमेण्ट बैँकले मेरो नाम वनाईदियो “नवज्रा खतिवडा” । यो हुनुको कारण थियो “ज” जनाउने “जे” लाई तिन स्थान वायाँ सार्नु ।
यो नाममा मैले स्त्री जातको सुवास फेला पारेँ । कसो त्यो वैकले सुश्री वा श्रीमति नवज्ना खतिवडा लेखिदिएन । यस्तै टोकियो जापानको प्रिन्स होटलले मेरो एकको स्थानमा दुई वटा “आर” अक्षर थोपरेर मेरो नाम वनाईदियो “नवर्ज खतिवडा” । यो रुपान्तरण बुझ्न पनि कुनै गहन अध्ययनको जरुरी परेन तर बुझिनसक्नु त्यसवेला भयो जब आफ्नै ससुराली शहर विराटनगरमा मेरो नामाकरण गरियो “पवन खतिवडा” । “नवराज” लाई “पवन” वनाउने ति ससुराली सर्जक को थिए मलाई सम्झना छैन् ।
एशियाली विकास वैँकका प्राविधिक सहायताका विभिन्न परियोजनाहरुमा मैले डेभिड ग्रिन नामथर भएका अत्यन्तै रमाईला मित्रसँग सहकार्य गर्ने मौका पाएँ । उनले एक्कासी मलाई ईमेल मार्फत “नव” भनेर सम्बोधन गरे । नवराजको लघुरुप थियो नव । मलाई मेरो परिचयको यो शुक्ष्मरुप विशेष महत्वको लाग्यो । “नवराज” ले मात्र गर्न सक्ने तर “नव” ले गर्न नसक्ने केही थिएन् । मलाई चिन्नलाई चार अक्षरको शब्दकोषले समेत नरुचाएको नवराज नै भन्नु पर्ने केही थिएन् । कहाँ छोटो र छरितो “नव” ? कहाँ लामपुच्छ्रे “नवराज” । डेभिडको यो आविस्कार किन र कसरी भयो भन्ने कुरा सामान्य नै हुनु पर्छ । अँग्रेजीमा लेख्दा मेरा नामथरका तीन शब्दहरु हुन्छन् : नव, राज र खतिवडा । ईमेल आदान प्रदान गर्दा डेभिडले राज लाई वीचको नाम ठानेर शुरुको नवलाई मात्र टिपेको हुनु पर्छ । तर मलाई उनले “हाय नव हाउ आर यू ?” भनेर सम्बोधन गर्दा एक किसिमको नौलोपन लाग्थ्यो र रमाईलो पनि ।
सधै अरुको काम सजिलो गर्न खप्पिस जात भएकोले होला जापानिजहरुले नामलाई जानी जानी परिस्थिति अनुकुल परिवर्तन गरेको मैले पाएको छु । एक दिन मेरो कार्यालयमा एक जापानिज युवति आईपुगिन् । परिचयको क्रममा उनले आफ्नो नाम मिना भनिन् । यो त नेपाली नाम भएको जिकिर मैले गरेँ ।
उनले भनिन् “मेरो नाम मिनाको नाकातानी हो । तर अव नेपाल बसुन्जेल मेरो नाम मिना । जव मैले थाहा पाएँ मिना नेपाली नाम हो मैले मेरो नामको अन्तिम अक्षर “को” लाई केही दिनको लागि आराम दिएकी छु ।“ यस प्रसँग पछि मेरो पनि घैँटामा घाम लाग्यो । आज भोलि म पनि विदेशीहरुलाई परिचय दिँदा मेरो पुरै नाम भनेर “तपाईले मलाई “नव” भनेर सम्बोधन गर्न सक्नु हुन्छ” भनी लघुरुपले उनिहरुको काम सरलिकरण गर्ने वानी वसालेको छु । यो अनुभुति गराईदिएकोमा म डेभिड र मिनाको प्रति आभारी छु ।
यतिन्जेल मेरो नामको नालिवेली त हजुरले पढ्नु भयो । तँपाईको नाम पनि यसरी बाङ्गिएको, थेप्चिएको वा मर्किएको प्रसँग छ कि । छ भने कि यस्तै लेख लेख्नु होला । म अवश्य नै पढ्ने छु । छैन भने पनि तपाँईको नाम अरुले प्रयोग गर्दा होस गर्नु होला । नाम लेख्ने ठाँउमा वा आफूले परिचय दिँदा आफ्नो नाम स्पष्ट प्रस्तुत गर्नु होला । तँपाईको नामले नवराजको जस्तो फूलवुट्टा भर्ने, तन्किने र नेप्टिने समस्या झेल्नु नपरोस । मेरो यहि शुभकामना छ ।
- अस्तु -
शब्दकोषको परिभाषा अनुसार नव का मुख्य दुई अर्थ हुन्छन् : नयाँ या नौलो र अङ्क नौ । पहिलो अर्थ लाग्ने नवलाई टाउको वनाएका र प्रचलनमा रहेका धेरै विशिष्ट महत्व राख्ने शब्दहरु छन् । केही उदाहरणहरु हुन: नववर्ष, नवजात शिशु, नवयुवक वा नवयुवती र नवउपवेशवाद आदि । यस्तै गन्तिमा सबै भन्दा धेरै मुल्य भएको एकल अङ्क नौ सँग लगनगाँठो जोडेर वनेका केही शब्दहरु हुन : नवदुर्गा, नवरत्न, नवरात्री, नवमी, नवरस, आदि । राजमा पुच्छर जोडिएका शब्दहरुले राजा, राज्य वा शाशनव्यवस्था सम्बन्धित अर्थ राख्छन् ।
नेपालमा राजा शब्दको राजनैतिक महत्व अव कम भएको देखिएता पनि केही शब्दहरु जस्तै: राजपत्र, राजदुत, राजधानी, राजनीति जस्ता शव्दहरुले चिरकालसम्म उत्तिकै महत्व पस्किरहनेछन भन्ने मलाई लागेको छ । यस विश्लेषण अनुसार नवराज को शाब्दिक अर्थको वारेमा केही पुर्वानुमान गर्न सकिएला तर मेरो लागि नवराज भनेको नन्दिकेशरको औपचारिक र वैधानिक रुप हो । राज्यले वा मान्छेहरुले मेरो व्यक्तित्व, चरित्र वा प्रगति लाई चिन्ने एक मात्र माध्यम हो ।
उमेरले कान्छो मान्छेलाई जिस्क्याउनु परेमा वा घोचपेच गरेर वोलाउनु परेमा वा हप्काउनु परेमा आक्कल झुक्कल “नन्दे” भनेर गरीएको सम्बोधन नै मेरो सम्झनामा रहको मेरो नामको पहिलो परिवर्तित रुप हो । नन्दे शब्द नन्दिकेशरकै लघुरुप हो । तर मेरो लागि यो लघुकुरुप थियो । नन्दे भनेर गरेको सम्बोधनमा म कहिले पनि रमाईन् ।
तर नवराजको लोकप्रियताको खवर थाहा नभएकी मेरी एक फुपु लगायत केही आफन्तले “नन्दु भाई” भनेर सम्बोधन गरेको चहीँ त सामान्य लाग्दथ्यो । त्यसरी जानी जानी वा कुनै उदेश्य राखेर वा अन्जानमा मेरा थुप्रै न्वारानहरु भएका छन् । विभिन्न साईतमा सिर्जित ती शब्दहरुले या त मेरो नाम सँग या त मेरो थर सँग या त दुवैसँग नाता राखेका छन् ।
समयरेखामा टडकारो देखिने र सम्झदै अनौठो लाग्ने शब्द हो “हाथीघोडा ” । युवा अवस्थाको रमाईलो, भविष्यको कल्पनामा हराउने समय र एउटा अर्कै पृष्टभूमिको दौँतरीको प्रतिकृया थियो त्यो । “खतिवडा”लाई “हाथीघोडा”ले विस्थापन गरेको थियो । भारतको राँची शहरमा ईन्जिनियरीङ्गमा स्नातक गर्दा एउटा बँगाली साथीको सिर्जना थियो त्यो ।
अर्को रमाईलो अनुभूति थाईल्याण्डमा पनि भयो । मेरो “नवराज” त्यँहा भयो “नवरात ” त्यसले विभिन्न प्रसँगहरुमा हाँसो र रोचकता बाक्लै पस्कियो । थाई भाषामा “नवरात” भन्ने स्त्रीहरुको नाम हुँदो रहेछ यो खासमा नौवटा रत्न बुझाउने सँस्कृत शब्द “नवरत्न” वाट उत्पन्न भएको रहेछ । त्यसवेला म विवाहित मात्र होईन छोराको वावु पनि भैसकेको थिँए । हुँदा हुँदा आफ्नै कक्षाको एक सहपाठी थाई युवतिले एक दिन भनिन् ।
“ नवरात ! तिमी सुन्दर छौ, नौजवान छौ तर के गर्नु तिम्रो विवाह भैसकेको छ ।“ म अलमल्लमा परेको थिएँ । यस्तो प्रश्नको झटपट जवाफ मसँग थिएन् । साच्चै भन्नु पर्दा आफ्ना दौँतरी नारीहरुसँग “पुरुष स्त्री सम्बन्धका” या “माया पिरतीका” खुलेर कुरा गर्ने कला मसँग थिएन् । एक तरुण युवकले एक तरुनी युवती सँग कुरा गर्नु या जिस्कनु भनेको सम्बन्ध स्थापित गरिहाल्नु हो परम्परागत सामाजिक मान्यताको शिकार भएका हुलपात्रहरुको एक अँश त थिए नि म पनि ।
तर उनको आग्रह मैले बुझेँ । तिनले मेरो विवाहित स्थितीलाई लक्ष गरेर मलाई जिस्क्याउने मनशायले त्यो अभिव्यक्ति पस्केकी थिईन् । नवरातले कुनै सटिक उत्तर दिन नसकेको फाईदा उठाँउदै तिनले मलाई शब्दजालले मर्माहत गराउने क्रम जारी राखिन् । कहिले रसायनशास्त्रको प्रयोगशालामा त कहिले पुस्तकालयमा एक्लै पायोकी प्रसँग त्यहि निकाल्थिन् । मेरो पालो एक दिन हिम्मत गरेर भने ।
”मैले दुवैजना श्रीमतिको साथमा जीवन विताउने निर्णय लिएको छु । यसैले तिमीले अव चिन्ता लिनु पर्दैन् । मेरो विहे भएर केही विग्रेको छैन् नवरातको सामिप्यता तिमीलाई पनि उपलब्ध हुन सक्छ ।“ उनले खोजेको यो जवाफ मात्र रहेछ । म त्यस पछि उनका शब्दवाण वाट मुक्त भएँ ।
यसपछी नामथर सँग जोडिएको यो रमाईलोले जापानमा अर्को उचाईमा पुग्ने अवसर प्राप्त गर्यो । त्यँहा मलाई औपचारिक प्रसँगमा “नावाराजी कातेईवादा ” र अन्य समयमा “नावाराजी सान” भनेर पो वोलाउन थालियो । जापानी भाषाको वारहखरी को तालिका देवनागरीको भन्दा सानो हुँदो रहेछ । यसकारण न को ठाँउमा ना, व को ठाउँमा वा र ख को ठाँउमा क, ड को ठाँउमा द अक्षरहरुले काम लिनु पर्ने वाध्यता रहेछ । एकदिन टोकियो विश्वविद्यालयको प्रागँणमा अलि ठट्यौलो पाराको एक जना जापानी मित्रसँग भेट भयो । मैले मेरो परिचय पेश गरेँ ।
उनले भने “नावाराजी तो वाराजी ओनाजी देस का ? (नवराज र वाराजी भनेका उस्तै उस्तै हुन त ?)।“ वाराजी भनेको जापानी भाषामा परालको चप्पल भन्ने बुझिँदो रहेछ ।
व्यावहार गर्दा सकेसम्म मर्का बुझेर सँवेदनसिल भई अरुको काम सजिलो पार्ने हिसावले कर्म गर्ने मुलुकमा थिएँ म । त्यसपछि मैले पनि सुरु गरेँ “वातासिवा नावाराजी देस वाराजी तो ओनाजी” ।
मलाई देखे पछि उनीहरुले पहिला वाराजीको प्रसँग सम्झन्थे अनि दोस्रो चरणमा मेरो नाम सम्झन्थे भन्ने मलाई लाग्न थाल्यो । टोकियो नजिकैको हायामा शहरको कुनामा अवस्थित मैल काम गर्ने सँस्थाका अध्यक्षले समेत भेट भएको भोलिपल्ट नै ‘वाराजी’को भर्याङ्ग लगाएर मेरो नाम स्पष्ट सम्झनु भएको थियो ।
यसरी पहिलो भेटमा नै कुनै सन्दर्भ जोडेर आफ्नो नाम अरुलाई सम्झने गराउन सक्नु वा कसैको नाम सँग उसको व्यक्तित्वको कुनै पाटो जोडेर आफनो स्मरण भण्डारमा थन्क्याउन सक्नु भनेको त नेतृत्व कौशलताको महत्वपूर्ण अँश पो रहेछ । यो गाँठीकुरो मैले केही समय अघि नेतृत्व कौशलता र सँस्था रुपान्तरण व्यवस्थापन विषयक पुस्तकमा फेला पारेको हुँ । वाराजीको प्रयोगले धेरै जना जापानिजहरुलाई हँसाएको पनि छु मैले । जापानिजलाई हँसाउनु भनेको चानचुने काम हैन् । मैले “शहर रोबटहरुको” शीर्षक कवितामा लेखेको छु ।
भावनामा रोबटहरु पृथक भेटिन्छन्
न कुनै गुहारले उनिहरुको विवेक वदलिन सक्छ
न त कुनै टुक्काले नै मुस्कान उब्जिन सक्छ
अमेरिकन कम्पनीवाट सन्चालित “कस्टको” नाम गरेको जापानको एउटा व्यवस्थित र विराट वजारमा परिचय पत्र वनाउनु पर्ने थियो । अँग्रेजीमा आवेदन पत्र भरिएको थियो तर वजारका कर्मचारीहरुले नामको शुरुको “यन” अक्षर लाई “यच” ले विस्थापित गरिदिएछन् । यसैले परिचय पत्रमा मेरो नाम “हवराज” भयो । एक वर्षको अन्तरालमा म धेरै पटक “हवराज” नामको परिचय लिएर वजार प्रवेश गरेको छु । एउटा अँग्रेजी अक्षरको विस्थापनले भएको परिवर्तन वुझ्न कुनै दिमागी कसरतको जरुरत परेन तर एउटा अन्तराष्ट्रिय सम्मेलनको आगन्तुक कक्षमा मलाई “वनराज” खतिवडा नामको परिचय पत्र दिईयो । यसरी मैले जँगलको महामहिमको उपाधि प्राप्त गर्ने समेत मौका पाएँ तर मेरो नामको दोस्रो अक्षर कसरी कुन सिद्धान्तको आधारमा पहिलो स्थानमा पुगेर “नव” शब्द “वन” भन्ने कुरामा म अझै अनभिज्ञ छु ।
यस्तै मेरो थर एक पटक “कथिवडा” भयो । यो एक सामान्य त्रुटि थियो । अँग्रेजीमा लेख्दा “क” लाई “ख” सँग छुट्याउने अक्षर “यच” लाई दुई डेग दाहिने सारिदिए पछि “ख” “क” भएको थियो र “त” “थ” भएको थियो । यस्तै माछापुच्छ्रे बैँकले एक पटक मेरो अर्को न्वारान गरेको थियो “व” को ठाँउमा “न” राखेर । यसरी ”नवराज” भएको थियो “ननराज” । टोकियो रोटरी क्लव जापानको ईमेलमा मज्जाले मेरो नामको “राज” भएर आएछ “ताज” । शब्दकोषको साहारा लिएँ । ताजको अर्थ हुँदो रहेछ राजमुकुट वा श्रीपेच । ए ! भगवान किन मेरो नामसँग नेपालमा राजनीतिले तुहाएका शब्दहरु मात्र जोडिन आँउछन् ।
कहिँ यहि नवराजलाई राजनेता हुन त लेख्या छैन ? गम्भिर प्रश्न पहाड वनेर उभिन्छ । जापानको आईजिईयस अफिसको कागजातमा मेरो थर भयो “खतिव्” । यो लेख्ने कोठा सानो भएको परिणाम थियो तर नेपालमा नै नेपाल ईन्भेष्टमेण्ट बैँकले मेरो नाम वनाईदियो “नवज्रा खतिवडा” । यो हुनुको कारण थियो “ज” जनाउने “जे” लाई तिन स्थान वायाँ सार्नु ।
यो नाममा मैले स्त्री जातको सुवास फेला पारेँ । कसो त्यो वैकले सुश्री वा श्रीमति नवज्ना खतिवडा लेखिदिएन । यस्तै टोकियो जापानको प्रिन्स होटलले मेरो एकको स्थानमा दुई वटा “आर” अक्षर थोपरेर मेरो नाम वनाईदियो “नवर्ज खतिवडा” । यो रुपान्तरण बुझ्न पनि कुनै गहन अध्ययनको जरुरी परेन तर बुझिनसक्नु त्यसवेला भयो जब आफ्नै ससुराली शहर विराटनगरमा मेरो नामाकरण गरियो “पवन खतिवडा” । “नवराज” लाई “पवन” वनाउने ति ससुराली सर्जक को थिए मलाई सम्झना छैन् ।
एशियाली विकास वैँकका प्राविधिक सहायताका विभिन्न परियोजनाहरुमा मैले डेभिड ग्रिन नामथर भएका अत्यन्तै रमाईला मित्रसँग सहकार्य गर्ने मौका पाएँ । उनले एक्कासी मलाई ईमेल मार्फत “नव” भनेर सम्बोधन गरे । नवराजको लघुरुप थियो नव । मलाई मेरो परिचयको यो शुक्ष्मरुप विशेष महत्वको लाग्यो । “नवराज” ले मात्र गर्न सक्ने तर “नव” ले गर्न नसक्ने केही थिएन् । मलाई चिन्नलाई चार अक्षरको शब्दकोषले समेत नरुचाएको नवराज नै भन्नु पर्ने केही थिएन् । कहाँ छोटो र छरितो “नव” ? कहाँ लामपुच्छ्रे “नवराज” । डेभिडको यो आविस्कार किन र कसरी भयो भन्ने कुरा सामान्य नै हुनु पर्छ । अँग्रेजीमा लेख्दा मेरा नामथरका तीन शब्दहरु हुन्छन् : नव, राज र खतिवडा । ईमेल आदान प्रदान गर्दा डेभिडले राज लाई वीचको नाम ठानेर शुरुको नवलाई मात्र टिपेको हुनु पर्छ । तर मलाई उनले “हाय नव हाउ आर यू ?” भनेर सम्बोधन गर्दा एक किसिमको नौलोपन लाग्थ्यो र रमाईलो पनि ।
सधै अरुको काम सजिलो गर्न खप्पिस जात भएकोले होला जापानिजहरुले नामलाई जानी जानी परिस्थिति अनुकुल परिवर्तन गरेको मैले पाएको छु । एक दिन मेरो कार्यालयमा एक जापानिज युवति आईपुगिन् । परिचयको क्रममा उनले आफ्नो नाम मिना भनिन् । यो त नेपाली नाम भएको जिकिर मैले गरेँ ।
उनले भनिन् “मेरो नाम मिनाको नाकातानी हो । तर अव नेपाल बसुन्जेल मेरो नाम मिना । जव मैले थाहा पाएँ मिना नेपाली नाम हो मैले मेरो नामको अन्तिम अक्षर “को” लाई केही दिनको लागि आराम दिएकी छु ।“ यस प्रसँग पछि मेरो पनि घैँटामा घाम लाग्यो । आज भोलि म पनि विदेशीहरुलाई परिचय दिँदा मेरो पुरै नाम भनेर “तपाईले मलाई “नव” भनेर सम्बोधन गर्न सक्नु हुन्छ” भनी लघुरुपले उनिहरुको काम सरलिकरण गर्ने वानी वसालेको छु । यो अनुभुति गराईदिएकोमा म डेभिड र मिनाको प्रति आभारी छु ।
यतिन्जेल मेरो नामको नालिवेली त हजुरले पढ्नु भयो । तँपाईको नाम पनि यसरी बाङ्गिएको, थेप्चिएको वा मर्किएको प्रसँग छ कि । छ भने कि यस्तै लेख लेख्नु होला । म अवश्य नै पढ्ने छु । छैन भने पनि तपाँईको नाम अरुले प्रयोग गर्दा होस गर्नु होला । नाम लेख्ने ठाँउमा वा आफूले परिचय दिँदा आफ्नो नाम स्पष्ट प्रस्तुत गर्नु होला । तँपाईको नामले नवराजको जस्तो फूलवुट्टा भर्ने, तन्किने र नेप्टिने समस्या झेल्नु नपरोस । मेरो यहि शुभकामना छ ।
- अस्तु -
