Wednesday, October 28, 2015

भुइँचालोले फेरेको चिनारी




 फेरि पराकम्पन आयो । हामी जुरुक्क उठ्यौ । सभाकक्षको भवन एकतले हुनाले कोही पनि आत्तिएको देखिएन । भवनको प्राङ्गणमा भने रेष्टुरेन्टका ग्राहक र कर्मचारीहरु थुप्रिए । सबैको सरोकारको विषय फेरी भुइँचालो भयो । मौनताको ठाँउ लियो कल्याङमल्याङले । हाम्रो सामाजिक क्लबको वैठक पनि नबिथोलिने कुरै भएन । ताँती वनाएर हिँडेका कमिला तितरबितर भए जस्तै । ती सृष्टिकै शूक्ष्म जीवलाई सामान्य अवस्थामा फर्किन वेर नलागे जस्तै हामीलाई पनि बैठक सूचारु गर्न बेर लागेन ।

तर एक छिनपछि सभाकक्ष बाहिर सिर्जना भएको भनाभनले हाम्रो ध्यानाकर्षण भयो । वैठक कक्षका भित्तामा लगभग पुरै क्षेत्रफल ढाकिने गरी सिसाका झ्याल ठोकिएका थिए । यसैले बाहिरको दृष्य स्पष्ट देखिन्थ्यो । खुलै छाडिएको ढोकाबाट सभालाई प्रभाव पार्ने गरि गुजुल्टिएको आवाज भित्र पसिरहेको थियो । एक छिनअगिको पराकम्पन बिर्साउने छुट्टै प्रकृतिको अनियमित आकस्मिकता सिर्जना भएको देखियो । एक महिलालाई रेष्टुरेन्टका केही सुरक्षाकर्मी र कर्मचारीले घेरेका थिए ।

यो रक्स्याहा आईमाईलाई अगिदेखि बाहिर जा भनेको मान्दै मान्दिन । महिला सुरक्षाकर्मीले आक्रोस व्यक्त गरेको सुनियो ।

चालिसको हाराहारीकी देखिने ती महिला नसाले लट्ठ थिईन ।  हाम्रो बैठक शुरु हुनुअगि उनी रेस्टुरेन्टको आँगनमा रहेको वगैँचामा राखिएको टेबलमा देखिएकी थिईन् । त्यस बेला पनि उनको मुद्रा अस्वभाविक थियो । पहिरन र बोलीले सँकेत गरेअनुसार उनी सभ्रान्त थिईन । कम्मरमाथी आधुनिक डिजाईनको कुर्ता लगाएकी थिईन् भने तल पाईन्ट । कानमा भने अहिलेका युवतीहरुले लगाउने खालका ठूला परिधी भएका मुन्द्रा ।  हातमा फेसनदार ब्याग बोकेकी थिईन् । सुरक्षाकर्मीको व्यवहारले वताईसकेको थियो- सभ्य नागरिकले सार्वजनिक स्थलमा गर्ने स्वभाविक आचरणको लक्ष्मण रेखा उनले काटिसकेकी थिईन् । यसैले उनको भाषामा तँ प्रयोग भइरहेको थियो । अतिथीलाई देवता तुल्य ठानेर सेवा दिईने स्थलमा कुनै ग्राहकलाई गालीगलौजको व्याकरण  प्रयोग गरि परिसर बाहिर निकाल्न खोज्नु चानचुने विषय थिएन । लाग्थ्यो, भैरवी नै प्रकट भएकी छिन् । हेर्दा हेर्दै सुरक्षाकर्मी महिलाको आक्रोशपूर्ण व्यवहार अझ झाँगियो । होश भएकी नारी मातेकी अवलालाई जवरजस्ती ठेल्न थालिन् । प्रतिवाद गर्दा तिनले  सन्तुलन गुमाईन र भुइँमा पछारिईन् । 

सर ! हेर्नु होस न । यिनीहरुले मलाई चिन्दै चिनेनन् । मेरो कुरो वुझ्दैवुझेनन ।

उनी लर्वराँउदै उठिन् अनि सहायता पाउने आशामा हामीमध्येकै छेउमा वसेका मित्रलाई हातले ईशारा गर्दै प्रार्थानाको शैलीमा पुकारिन । हामी सवैले उनैतिर हेरेकोले उनले सभाकक्षतिरै पाईला वढाईन् । उनी सभाकक्षभित्र पसे हाम्रो छलफल प्रभावित हुने पूर्वानुमान गरी हामीमध्येकै दुई साथीहरु जुरुक्क उठेर उनी भएतिर लम्किए ।

आई एम फ्रम लण्डन । आई ह्याभ मनि । उनले भनेको सुनियो । शायद सहायता पाउने आशाले होला उनको साहस केही बढ्यो ।

उनले आईपरेको प्रतिकूल परिस्थितिवाट छुट्कारा पाउने उदेश्यले एकै पटक अङ्ग्रेजी, विदेशको बसाई र सम्पत्तिको त्रिकुटि भर्याङ् लगाईन् । झट्ट हेर्दा देखिने मान्छेको व्यक्तित्वको बोक्रो मात्र हो । लगाएको लुगा हो । सुनिने बोली हो । बुझिने व्यवहारले हो । मान्छेले साथमा लिएर हिड्ने यिनै हुन । चिनारी दिने पनि यिनै हुन । कसैउपर असल वा खराब व्यक्तित्वको छाप छोड्ने पनि यिनै विशेषताहरुको समष्टिले हो । कसैले मुहारमा मुस्कान बेरेका हुन्छन् कसैले आक्रोश ।  कसै कसैका अनुहारले भने अतिशय गम्भिरता वा भावुकता वोकेका हुन्छन् । केही वेरको अन्तर्क्रियाले पनि त्यो अनुहारमा कुनै परिवर्तन भएन भने त्यसलाई क्यामेराले निकालेको तस्विर जस्तो भनिदिए हुन्छ । यस्ता अनुहार लिएका व्यक्तिहरुले मन मष्तिष्कमा असाध्य दिक्दारी, खिन्नता वा विषाद  बोकेका हुन सक्छन । यसका विपरित  सामान्य मुद्रामा रहेको मान्छे  अर्कोसँग भेट हुँदा मात्रै पनि दुई ओठ वीच प्रसन्नताको धर्को तन्काउँछ । विषय अलि गहनै परे उसको जीउ नै मस्किन सक्छ । स्वभाविक प्रसन्नताले मनमा नैराश्यताको तुवाँलो छैन भन्ने इङ्गित गर्छ ।

ती महिलाले धनको जतिसुकै  फुर्ति लगाए पनि उनी सँग साथमा धन थिएन । उनको वसाई लण्डनमा भए पनि अहिले तिनी नेपालको जावलाखेलमा थिईन् । उनीसँग त्यसवेला थियो नशाले रुझेको नितान्त एक्लो शरीर र वेटुङ्गोको वोली । खैलाबैलाले जम्मा गरेका पात्रहरुले उनको पर्दा पछिको सँसार देख्ने विषय भएन । उनी त्यस वेला रेष्टुरेन्टको खुला कक्षमा एक निरीह, नरुचाएकी र असान्दर्भिक पात्रका रुपमा उभिएकी थिईन । कहिले आफ्नै व्यवहारले र कहिले परिस्थिति मात्रले पनि मान्छेको कद स्वाट्टै घटाईदिन्छ । पहिचान अर्कै हुन्छ ।

परिवन्दले त कहिलेकँही मान्छेको परिभाषा फेरिदो रहेछ । अस्ति भूकम्प आँउदा पनि त्यही भयो । एकाएक हुनेहरु नहुने भए  । अर्कातिर नहुनेहरु हुने । छाप्रोमा ओत लिएका वा पाल टाँगेर जीवन निर्वाह गर्ने सवैभन्दा सुरक्षित भए । खेतमा काम गर्दै गरेका श्रमजीवीलाई कुनै गरुङ्गो वस्तुले किचेन । पर्खालले पुरेन । सडक छापको विनासँरचनाको आकाशको घर भत्किएन । गगनचुम्बी महलको मालिक हातमा छ फिटको एक सरो ओछ्याउने वोकेरे खुला आकाशको खोजिमा भौँतारियो । उसले मलमलको विछ्यौना त्यागिदियो । त्यस वेला उसका लागि करोडौको महलको मुल्य माटो वरावर भयो । आखिर उसले  पालमुनी रात वितायो । सधैँको सुरक्षित थलो एकाएक असुरक्षित मात्र भएन मृत्युको सँभावित कारकको रुपमा चित्रित भयो ।  हुनु भनेको जोखिम पुर्ण भयो । त्यसले आतङ्क निम्त्यायो । त्रास सिर्जना गर्यो । सधैँ आकाशमुनीको वास बसेर  नहुने वा गरिबको विशेषणले सम्बोधन गरिनेहरु हुनेअर्थात् सबै भन्दा धनीभए । केही नहुनु भनेको ज्यान जोगाउन सबैभन्दा शक्तिशाली हतियार भएर उभियो । भुइँचालोले नहुनुको तिक्ततालाई हुनुको कवचमा परिणत गरिदियो ।नहुनुवा कम हुनु वरदान साबित भयो भने हुनुअभिशाप । अझ धेरै हुनु महाअभिशाप ।

महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाले भनेका छन्
गरीब भन्छौ? सुखको म झैँ धनी
मिल्दैन सँसारभरी कतै पनी ।

गरीब कसरी सुखको धनी हुन्छ भन्ने वारेमा महाकवि लगायतका अन्य सरस्वती पुत्रपुत्रीले पनि व्याख्या गरे । गरीबको सँसार प्रकृति हो । धनी काँच वा कन्क्रिटको कृत्रिम खोलभित्र आफूलाई लुकाउँछ । यसकारण गरीबको जस्तो प्रकृतिको रस्वासादन गर्न धनीले कहाँ पाउनु ! गरीबको आवश्यकताको भाँडो  सानो हुन्छ  अर्थात् जति धेरै गरीब त्यती सानो भाँडो । यसैले त्यो भरिएपछि उसले अर्को भाँडो देख्ने मौका पाँउछ अर्थात एउटा आवश्यकता पुरा भएपछि अर्कोको परिधि टेक्न पाँउछ । यसैले उ जहिले पनि आवश्यकताको नयाँ सँसारमा हुन्छ । नदी भएर वग्छ । धनी एउटै कुवाको भ्यागुत्तो । दोस्रो तर्क गरिबको  श्रमजीवी चरित्र सँग जोडिएको छ । श्रमले शारिरिक सक्रियता वढाउँछ जुन भोक र निद्रा जस्ता जैविक आवश्यकताहरुको कारक वन्छ ।

निबन्धकार धनुषचन्द्र गोतामेले भनेका छन्-  
निद्रादेवीको वरदान धनीहरु भन्दा गरिबहरुले बढी पाएका हुन्छन् । उसका लागि गुन्द्री होस्, मान्द्रो होस् वा भाङ्ग्रो होस् सबै मखमलको लचकदार ओछ्यान सरह हुन्छन् ।

यसरी प्रचुरता र सानिध्यको हिसाबमा पनि गरिब  निद्राको पनि धनी हुन्छ तर भूकम्पले त मखमल नै चाहिने निद्रा पनि शुन्यमा पुर्याईदियो र सम्पन्नताका स्वामीहरु अकस्मात विपन्नताका दास भए । यसरी भूकम्प आएका वेलामा भने धनीहरु झन झन पो गरिब भए ।  गरिब मान्छे त सुखको मात्र होईन स्वरक्षाको पनि धनी रहेछ । उसको श्रीलाई सुरक्षा दिने जुन जुन परिवेश र सँयन्त्र हुन्छन ती धनीका भन्दा उच्च कोटीका हुँदा रहेछन ।    

वैशाख १२ मा गएको शक्तिशाली भूकम्प पश्चात डा. भुवनेश्वर शर्माले कान्तिपुरको पाठक पत्रमा लेखे, सामान्य व्यक्तिको दैवी प्रकोप सँग मुठभेड गर्न सक्ने क्षमता भएन । अझ वढी क्षती र सन्त्रास बाल मनमस्तिष्कमा फिँजिन पुग्यो । नैतिक शिक्षाबाट वन्चित गराईएका अहिलेका बालबालिका डरपोक, काँतर, अधीर, रिसाहा र अदूरदर्शी हुनुका साथै र कतिपय अवस्थामा सामाजिक मर्यादा विपरित चल्न समेत पछि पर्दैनन् ।

यो पढे पछी विपद पिडित मान्छेको मन का बारेमा मैले केही थप प्रश्नहरु फेला पारेँ, विपदको त्रासले कस्तो व्यक्तिलाई बढी छुन्छ ? वा सँकट सामना गर्ने क्षमता कस्तो व्यक्तिमा बढी हुन्छ ? के आर्थिक वा शैक्षिक पृष्टभूमिले कसैको ढुँगो जस्तो र कसैको कपास जस्तो मुटु हुन सक्छ ?

मान्छेको व्यक्तिगत जीवनमा या प्रकृतिमा कहिलेकँही केही यस्ता परिस्थिति या कालखण्डहरु उत्पत्ति हुन्छन जसको पूर्वानुमान गर्न वैज्ञानिक वा ज्योतिषले पनि सक्दैन । शक्ति, व्यापकता या असरको हिसाबमा दैवी प्रकोप या विपदको स्वरुप विराट प्रकृतिको मात्र न भनै अतुलनिय वा अवर्णनिय हुन्छ ।  बहत्तर सालको भूइँचालो नै प्रमाणित गरिदियो केही मिनट त के सेकेण्डमा नै व्यक्ति, परिवार, समुदाय वा राष्ट्र नै तहसनहस हुन सक्ने रहेछ ।  

शास्त्रले भनेको छ सुख र दु:ख दुवैमा आफूलाई समभावमा राख्ने प्रयास गर्नुपर्छ । त्यसो भएमा विपद्लाई पनि सामान्यिकरण गर्ने वल प्राप्त हुन्छ तर मान्छेको जीवनमा त्यस्तो मनोबल त्यतिकै आँउदैन । अहिलेको कृत्रिम सँसारमा रमाउने र  प्रकृतिवाट टाढा पुगेका आधुनिक नरनारीहरु पक्कै पनि तुलनात्मक रुपमा कम धैर्यवान् र आईलागेको परिस्थितिलाई सामना गर्न आफूलाई काबुमा राख्ने विषयमा कमजोर हुन सक्छन । अझ दिनचर्यालाई अजैविक गतिविधीहरुले घनिभूत वनाउनेहरु त  मनोवल र धैर्यको भूगोलको बेँसीमा नै झर्दा हुन । किनभने प्रकृतिले दिएका दिन र रात जस्ता अपरिहार्यता लाई आत्मसात गरी खाने, पिउने, सुत्ने या सक्रिय रहने कृयाकलापलाई नियमितता, अनुशासन र मर्यादाको कसीभित्र राख्ने व्यक्तिहरु नगण्य मात्र छन् । ढुँगा, माटो चिन्ने या भुइँचालोलाई पनि चट्याँग पर्ने, पहिरो जाने वा नदीमा बाढी आउने जस्तै अनियमित आकस्मिकता को रुपमा जान्ने विषयको ज्ञान उनीहरुमा पक्कै कम छ । यसैले यो तप्काका व्यक्तिहरु वा उनीहरुका सन्तानहरु तुलनात्मक रुपमा काँतर, डरपोक र अधीर हुनु स्वभाविकै हो । 

कवि सिद्धिचरण श्रेष्ठले लेखेका छन् :
सँकट पर्दछ मान्छेलाई ढुँगालाई के पर्छ
असिना आई फूलवारीकै फूलहरु पहिले झार्छ

कविवरले भनेको जस्तो सँकट त मान्छेलाई नै पर्छ । किनभने उसको जीवन विधिले चल्छ । विधि चल्नका लागि सामान्य परिस्थिति चाहिन्छ । सँकट या विपदले त्यसलाई बिथोलिदिन्छ । जसरी असिनाले फूललाई वा कमिलालाई । विथोलिएको उनीहरुको समूह तुरुन्तै जन जीवनलाई सामान्य वनाउन तम्सिहाल्छ । प्रकृतिको नियम यही हो । विधिको विधान यही हो ।

यो लेखको आरम्भमा जावलाखेलको रेस्टुरेन्टमा झुल्किएकी मापसे गरेकी महिला पनि सँकटमा नै परेकी थिईन् सायद । उद्धार र राहतका लागि गएका हाम्रा दुई मित्रले ती महिलालाई कुराले अलमल्याए । उनले पानी मागिन् । दुई गिलास घट्घट पिईन । मित्रहरुले उनको कुरा सुने । आफ्नो तर्क राखे । उनी मत्थर हुँदै गईन् । कुराकानीले शालीनताको वाटो समायो । अब उनी रेस्टुरेन्टका सुरक्षाकर्मी र कर्मचारीको घेरावाट उम्किसकेकी थिईन् । मेरा कान भने वैठकको छलफलमा थिए भने आँखा महिला र उनका रक्षाकवच बनेका दुई मित्रका क्रियाकलापमा । कुराकानीका क्रममा एक मित्रले महिलालाई आफ्नै  प्रेयसीलाई झैँ एक हातको सप्को वनाएर भर दिए । शायद उनलाई मत्थर पार्न त्यो सानिध्य आवश्यक थियो । अन्त्यमा उनीहरुले महिलालाई रेष्टुरेण्ट परिसरवाट वाहिर निकाली छाडे ।
बैठक पछि मैले उद्धार टोलीको ध्यानाकर्षण गरेँ, “के निचोड निकाल्नु भयो ? समस्या के रहेछ ?”
सम्भवत् तिनी कुनै उमेर मिल्ने पुरुष पात्रको खोजीमा थिईन । मित्रको अभिव्यक्तिमा कृत्रिम गम्भिरता थिएन । यसैले म यो सटिक उत्तरको मनोविज्ञान खोज्न तिर लागेँ तर त्यसमा जटिलता भएको आभाष तुरुन्तै भयो । भूइँचालो गए पश्चात वजारमा राहत उद्धारमा अत्यावश्यक सामानका साथै निद्रा लाग्ने चक्की, आधुनिक सोम रस र खेल्ने तास को पनि अभाव भएको थियो । अन्त्यमा मेरो निचोड निस्कियो, भूकम्पको त्रास, मादक पदार्थ सेवन, र ती महिलाको खोजमा कुनै गहिरो सम्बन्ध हुनु पर्छ ।

जेष्ठ १७, २०७२
(साभार : शब्दाङ्कुर, साहित्यप्रधान मासिक, भदौ २०७२, अङ्क १६७, पृष्ठ:  -११)

Friday, August 21, 2015

कसरी उकास्ने उच्चशिक्षाको गुणस्तर ?



अहिले भावी नेपालको दिशानिर्देश गर्ने संविधानको दस्तावेजलाई अन्तिम रूप दिने कार्य भइरहेको छ । सर्वसाधारणले नेता, मन्त्री र सभासदको न्युनतम शैक्षिक योग्यता घटीमा पनि स्नातक हुनुपर्ने राय पेस गरे । यो ऐतिहासिक कालखण्डमा बुद्धिजीवी एवं सर्वसाधारणले उच्च शिक्षाप्रति प्रदर्शन गरेको सम्मान र विश्वासको महत्त्व विशिष्ट प्रकृतिको छ । यसले मुलुक हाँक्ने अगुवाहरू शिक्षित भए भने सबै ठीक हुन्छभन्ने सर्वमान्य अवधारणा रहिआएको प्रमाणित गर्छ ।

तर एउटै स्वरमा यस्तो जनमत प्रकट गर्ने लाखौं नागरिकको उत्साह सेलाउन नपाउँदै छापामा उच्च शिक्षामा २ लाख विद्यार्थी घटेकोसमाचार प्रकाशित भएको छ । नेपालका उच्चशिक्षा प्रदान गर्ने विश्वविद्यालय र चिकित्सा विज्ञान प्रतिष्ठानहरूमा अध्ययन गर्ने विद्यार्थीको सख्या गतवर्ष ७ लाखको हाराहारीमा रहेकोमा यस वर्ष यो २९ प्रतिशतले घटेको तथ्याङ्क प्रकाशित भएको छ । उच्चशिक्षा प्रदान गर्ने शिक्षालयहरूमा विद्यार्थी संख्या घट्नुका पछि धेरै कारण होलान् । नेपालमा हाल अध्यापन गराइने शिक्षालयहरूको भित्री वातावरण र विशेषगरी पढाइ भैरहेको कक्षाकोठामा देख्न सकिने केही गतिविधिलाई पनि नियाल्न जरुरी हुन्छ । एउटा उदाहरण हेरौं, स्नातक तहको पढाइ भइरहेको छ । कक्षामा बीसजना जति विद्यार्थी छन् । बीसमध्ये चारजना मोबाइल चलाइरहेका छन् । चारजना मस्तले निदाइरहेका छन् । अरु केही गफ गर्नमा व्यस्त छन् । शिक्षक निरीह प्राणीझंै पढाइरहेका छन् । अगाडि बसेका चार, पाँचजना विद्यार्थीहरू भने अनुहारमा पीडाभाव लिएर प्रवचन सुनिरहेका छन् ।

यो प्रसंगले कलेजमा पुगेपछि त राम्रो पठनपाठन हुन्छर हाम्रो दायित्व अलिकति भए पनि कम हुन्छ भन्ने मान्यता राखेका अभिभावकहरूलाई थप चिन्तित बनाएको अनुमान गर्न सकिन्छ । सर्वसाधारण अभिभावकमात्र नभएर नीति निर्माता, विश्वविद्यालयका पदाधिकारी वा नेपालको भविष्यका शुभचिन्तकहरूका लागि माथि उल्लेखित परिदृश्य चिन्ता लाग्ने विषय हो । उच्चशिक्षा प्रदान गरिने कक्षाकोठाहरूमा देख्न सकिने यो दुरावस्थाको सामान्य विश्लेषणले मात्र पनि थप दुई परिदृश्यहरू चित्रित गर्छ । पहिलो, कक्षाकोठामा खालि जागिर पकाउन वा दिन कटाउने मनसायले उपस्थित भएका शिक्षकहरूले उनीहरू विद्यार्थी हुँदा कक्षाकोठामा उँघेर वा पढाइमा ध्यान नदिएर समय बिताएको हुनुपर्छ । त्यसबेलाअन्यत्र केही रोजगारी पाइएन भने शिक्षण पेसा त कहीं नजाभन्ने सोच हावी भएको हुनुपर्छ । दोस्रो, यो बेथितिको सिकार भएका आजका विद्यार्थीले पनि भविष्यमा उनीहरू शिक्षक पेसामा आबद्ध भए भने कक्षामा मोबाइल चलाउने विद्यार्थीलाई पढाइमा ध्यानाकर्षण गर्न लगाउने सम्भावना न्युन रहन्छ । किनभने उनीहरूको सोचाइले पनि हामीले पनि त यसैगरी पढ्यांै, मैलेमात्र नैतिक दबाब दिएर के नै हुन्छ र ?’ भन्ने धार समात्न सक्छ ।

आखिर किन आजका उच्चशिक्षा प्रवाह गर्ने कक्षाकोठाहरू नतिजामूलक बन्नसकेका छैनन् त ? सामान्य अनुभवले बताउँछ, सम्बन्धित सरोकारवालाहरू आआफ्नै बहाना वा गुनासाहरू बोकेर कलेज वा विश्वविद्यालय धाइरहेका छन् । कक्षामा ध्यान नदिने विद्यार्थीले भन्लान्, ‘यो मेरो रुचिको विषय परेन वा यो शिक्षकलाई पढाउनै आउँदैन वा शिक्षकलाई सुन्न के रमाइलो मोबाइलमा फेसबुक हेर्दा पो रमाइलो ! आखिर कक्षामा पढाइइत्तर काममा संलग्न हुँदा पनि कसैले केही भन्दैन शिक्षकले भन्लान्, ‘यति तलबमा टोकियो वा हार्वर्ड विश्वविद्यालयको जस्तो पढाइ खोजेर पाइन्छ ? विद्यार्थी ध्यान नै दिँदैनन् त मैले के गरुँ ? वा मैले मेरो कर्तव्य पुरा गरेकै छु, सुन्ने काम त विद्यार्थीको हो नि !

शिक्षकलाई नियुक्ति दिने वा भरणपोषण गर्ने पदाधिकारीले भन्लान्, ‘कम्तीमा विद्यार्थी कक्षामा त बसेको छ वा विद्यार्थी नै गम्भीर छैन वा जग नै धमिराले खाएको छ, अनि कसरी हुन्छ वा शिक्षकलाई अलिकति कडाइ गरेमा यो जागिर छोडेर भोलि नै हिँडिदियो भने के गर्ने ?’ अभिभावकले भन्लान्, ‘विश्वविद्यालयले तोकेको शुल्क तिरेर अन्य आवश्यक सुविधा जुटाइदिएर कक्षामा पठाइदिएपछि पनि फेरि हामी नै गोठालो लाग्ने हो भने पदाधिकारी वा शिक्षकको कामचाहिँ के हो ?’

अहिले मुनाफा कमाउने हिसाबले एउटा साँघुरो सुविधाविहीन कक्षाकोठामा पचासदेखि एक सयभन्दा बढी विद्यार्थी कोचेर राख्ने प्रवृत्ति हावी छ । मेडिकल पढ्नेहरूको कक्षामा त माइकसम्म प्रयोग गरिन्छ भन्ने सुनिएको छ । कतिपय कक्षाकोठामा एउटै मेचमा पाँच जनासम्म विद्यार्थी राखेको पाइन्छ । सिटमा बस्दा साथीलाई छोइने र स्वतन्त्र भएर लेख्नसम्म पनि नसकिने कक्षाहरू छन् । आफ्नो विधामा पोख्त शिक्षकहरूको संख्या न्युन छ । परम्परागत शैलीमा अध्यापन गराउनेभन्दा प्रेरक सहजकर्ताको भूमिका निर्वाह गर्नसक्ने शिक्षकलाई संलग्न गराउने कार्यमा शिक्षालयका पदाधिकारीहरूले असक्षमता प्रदर्शन गरेका छन् । उच्च शैक्षिक उपाधि प्राप्त गरेका कतिपय शिक्षकहरू विना प्रशिक्षण पचास जवान विद्यार्थी भएको कक्षामा पसेर पेसागत जीवनको सुरुवात गर्न बाध्य पारिएका छन् । कक्षामा उपस्थित सम्पूर्ण विद्यार्थीलाई मन्त्रमुग्ध पारेर आफ्नो कुरा सुन्ने गराउन सक्नु शिक्षकमा हुनुपर्ने अपरिहार्य गुण हो । कुन बेला रोचक प्रसंग जोड्ने ? कुन बेला नैतिक दबाब दिने ? भन्ने कुरा शिक्षकले जान्नु जरुरी छ । टेपरेकर्डर बोलेजस्तो एकहोरो आफूले मात्र बोल्दा त्यो कक्षा विद्यार्थीका लागि पट्यारलाग्दो र अल्छिलाग्दो हुनसक्छ । विद्यार्थीको सुन्ने इच्छाशक्तिउच्च तहमा राख्न सक्ने दक्षता भनेको शैक्षिक उपाधिले मात्र प्राप्त हुने विषय होइन ।

विद्यार्थीले भने या त पढाइलाई अभिभावकको इच्छा पुरा गरिदिने साधनको रूपमा लिएकोले या अध्ययनपश्चात रोजगारीको कुनै सम्भावना नदेखेकोले कक्षामा ध्यान नदिएको हुनसक्छ । विद्यार्थीसँग जोडिएको अर्को पक्ष भनेको बाध्यात्मक परिस्थिति सिर्जना नहुन्जेल उनीहरूको लक्ष्य त्यो सेमेष्टर वा वार्षिक परीक्षा उत्तीर्ण गर्नेसम्म मात्र निर्धारित भएको हुन्छ । हाम्रो शैक्षिक पद्धति र कमसल प्रतिस्पर्धाले यस्तो बनाएको हो । छिमेकी मुलुक भारतमा स्नातक तहको विद्यार्थीले अन्तिम परीक्षालाई होइन, त्यसपछि खरो उत्रनुपर्ने लोकसेवा आयोगको परीक्षा वा स्नातकोत्तर तहको भर्ना परीक्षालाई अन्तिम गन्तव्य बनाएको हुन्छ । यसो हुँदा उसले कक्षाकोठाको पढाइलाई आधारभूत र अनिवार्य रूपले पार गर्नैपर्ने खुड्किलोको रूपमा लिएको हुन्छ । यसकारण कक्षामा ध्यान नदिने प्रश्नै हुँदैन ।

कक्षाकोठाको व्यवस्थापन कसरी गर्ने वा ठूलो समूहका विद्यार्थीहरू भएको कक्षालाई कसरी मर्यादित र उत्पादनमूलक बनाउने भन्ने ज्ञानको अभाव देखिन्छ । कलेज सञ्चालकहरू यस्ता जल्दाबल्दा समस्यामा ध्यान दिनुभन्दा गैरप्राज्ञिक, आडम्बरी र प्रचारमुखी कार्यहरूको माध्यमवाट धेरै विद्यार्थी तान्ने र मुनाफा कमाउने होडबाजीमा व्यस्त देखिन्छन् । उदाहरणको लागि स्नातकोत्तर तहमा भर्ना भएका विद्यार्थीलाई पाँचतारे होटल वा रिसोर्टमा आवासीय अभिमुखीकरण कार्यक्रममा सरिक गराउन थालिएको छ । कलेज सञ्चालक वा विश्वविद्यालयका पदाधिकारीहरूको अधिकांश समय कक्षाकोठाको व्यवस्थापमा देखिएका वा शिक्षक र विद्यार्थीसँग जोडिएका जल्दाबल्दा समस्याको समाधान गर्नेभन्दा किनाराका बाह्य समस्याहरूको सम्बोधन गर्न खर्च हुन्छ । उनीहरूका सूचीमा राजनीतिक समीकरण मिलाउने, चन्दा असुली गर्नेहरूसँग समन्वय गर्ने, अख्तियार वा अदालत धाउने र आफ्नो पद जोगाउने कार्यहरू प्राथमिकताको क्रममा हुन्छन् ।

सानो कक्षाकोठा धेरै विद्यार्थी, कक्षाकोठामा अनुशासन पालना गराउन असक्षम शिक्षक, पदाधिकारीहरूबाट निरीक्षण र अनुगमन नहुनु, विद्यार्थीले सेमेष्टर अन्त्यमा हुने वा वार्षिक परीक्षालाई मात्र गन्त्व्य बनाउनु आदि अध्यापन र सिकाइका समस्यासँग जोडिएका कारक विषय हुन् । विद्यार्थी अनुशासितमात्र भएर हुँदैन । शिक्षकले पढाएको विषय विद्यार्थीले बुझ्नुपर्छ । अनिमात्र ऊ रोजगारीको बजारमा विक्छ र आफूमाथि गरिएको लगानी छोटो समयमा नै फिर्ता गर्न सक्छ ।

मुलुकको द्रुत आर्थिक विकास गर्नका लागि फास्ट ट्रयाकको काम गर्ने उच्चशिक्षाको महत्त्व बुझेर अन्य राष्ट्रहरूले उच्चशिक्षाको लगानीलाई बढाएका छन् । अमेरिका र दक्षिण कोरियाले प्रतिवर्ष कुल गार्हस्थ उत्पादनको २.५ प्रतिशतभन्दा बढी उच्चशिक्षामा लगानी गर्छन् । अन्य विकसित मुलुकमा यो सूचकांक १ देखि २.५ प्रतिशतको बीचमा रहेको पाइन्छ । आर्थिक वर्ष २०७२ र ७३ को नेपालको बजेटमा उच्चशिक्षा गुणस्तर सुधार र विश्वविद्यालयको पूर्वाधार विकासका लागि रु ८ अर्ब ७ करोड विनियोजन गरिएको छ । यो लगानी कुल गार्हस्थ उत्पादनको ०.५ प्रतिशतमात्र हुन आउँछ ।

अन्य राष्ट्रहरूमा उच्चशिक्षालाई धेरै महत्त्व दिनुको विशेष कारण के होला त ? उच्च शैक्षिक उपाधि हासिल गर्नाले व्यक्ति, परिवार र समग्र मुलुकलाई नै दूरगामी फाइदा पुग्छ । एक निमुखा परिवारको सन्तानका लागि उच्चशिक्षा भनेको आर्थिक समृद्धि प्राप्त गर्ने एकमात्र वैधानिक राहदानी हो । खासगरी नेपालजस्तो आर्थिक विकासमा पछि परेको मुलुकमा उचित शिक्षा र त्यही अनुरुपको पेसागत संलग्नताले न्युन आय समूहमा भएको कुनै व्यक्तिले आफ्नै जीवनकालमा आफूलाई मध्यम वर्गको श्रेणीमा उकाल्न सक्छ । अध्ययन गर्दा अभिभावकले गरेको लगानीलाई विद्यार्थीले पढाइपश्चात काम सुरु गरेको केही समयमा नै असुली गर्न सक्छ । नेपालको सन्दर्भमा सबै विधामा यो लागू नहुन सक्छ । जस्तैमेडिकल । यसो हुँदा सम्बन्धित व्यक्तिका परिवारले परम्परागत निर्वाहमुखी व्यवसायमा आश्रित हुनु नपर्ने हुनसक्छ ।

डिग्रीमात्र हातमा भएको तर सिप र दक्षता नभएको व्यक्ति अकर्मण्यताको सिकार हुनसक्छ । कक्षाकोठामा बसेर निदाउने वा मोबाइल चलाउने व्यक्तिले परेका बेलामा मुलुकको अगुवाइ गर्नु त के एउटा सामान्य जिम्मेवारी पुरा गर्ने काम गर्न पनि सक्दैन । आय आर्जन र तात्तातो लोक सम्मानका हिसाबले शिक्षण पेसामा धेरै आकर्षण नभए तापनि आत्मसन्तुष्टि र स्वाभिमानका हिसाबले यो सबैभन्दा विशिष्ट पेसा हो । आफ्ना अवधारणा, विचार र सिर्जनात्मक अभिव्यक्तिलाई भोका स्रोतामाझ पुर्‍याउने यो एक सशक्त बाटो हो । त्यसकारण शिक्षक वर्गले आफ्नो अभिव्यक्तिमा कक्षाकोठामा उपस्थित सम्पूर्ण विद्यार्थीले केही न केहीघर लैजाने कोसेलीप्रदान गर्ने तरिकाले अध्यापन गराउनु जरुरी हुन्छ । माथिल्लो निकायले आफूले अध्यापन गरेको अनुगमन गर्दैन भन्ने कुण्ठा पाल्नु हुँदैन । किनभने शिक्षकले पढाएको अनुगमन गर्ने सबैभन्दा विशिष्ट अनुगमनकर्ता त विद्यार्थी नै हुन्छन् ।

यस्तै पदाधिकारी वा कलेज सञ्चालकहरूले के बुझ्नु जरुरी छ भने गुणस्तरीय शिक्षाको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण पाटो भनेको कक्षाकोठाको उपलब्धिवाविद्यार्थीशिक्षकबीचमा हुने बौद्धिक अन्तरक्रिया नै हो । जबसम्म त्यो निम्छरो हुन्छ, शिक्षाको गुणस्तर उक्सिन सक्दैन । आशा गरौं, संविधान जारी गर्ने मौकामा व्यक्त भएको जनदबाबले उच्चशिक्षामा देखिएका समस्याहरूलाई सम्बोधन गर्ने अवसर सिर्जना हुनेछ ।

खतिवडा काठमाडौं विश्वविद्यालयका सहप्राध्यापक हुन् ।
nawa.khatiwada@gmail.com

(कान्तिपुर, श्रावण २६, २०७२) 
(August 11, 2015)