४५ त्रासदी

केही महिनाअघि एक वाणिज्य बैंकको शाखा कार्यालयमा गएको थिएँ । बैंकका व्यवस्थापक र मेरो केही वर्षअघिदेखि नै चिनजान थियो । यसकारण मेरो काम अग्रभागमा रहेकी एक कर्मचारीको जिम्मा दिएर म व्यवस्थापकको कोठामा पसेँ । ‘मेनेजर साहिबा’ लाई मेरा कुरा रोचक लाग्छन् । मलाई पनि हतार थिएन । उनले मेरो सत्कार गर्दै कफी मगाइन् । हामी कफी पिउँदै गफमा रत्तिन थाल्यौं । ढोकामा एक अधबैँसे महिला देखा परिन् । उनले ढोकामा उभिएरै व्यवस्थापकको ध्यानाकर्षण गरिन् ।

‘हजुरसँग केही कुरा गर्नु थियो ।’

‘एकै छिन बाहिरै पर्खनु ल ।’

‘भइहाल्छ नि !’

महिला ओझेल भइन् । हाम्रो कुरा फेरि सिरु भयो । केही मिनटमै उनलाई फेरि खबर आयो । नगद कक्षमा कुनै सानोतिनो बिघ्नबाधा आइलागेको रहेछ । उनी मलाई पर्खन अनुरोध गर्दै बाहिरिइन् । मैले आफूलाई कफीमै अल्झाएँ । उनले मैले अनुमान गरेभन्दा बढी समय लिइन् । मेरो मन छटपटिन थाल्यो । मैले ढोका सँगैका सीसाका भित्ताबाट चिहाएँ । मेनेजर साहिबा तिनै अधबैँसे महिलासँग माथ्लो तला जाने सिँढीमा उभिएर कुरा गर्दै थिइन् । दुवैको मुद्रा र अनुहारको भावले महिलाको समस्या गम्भीर प्रकृतिकै होला भन्ने लख काट्न मलाई बेर लागेन ।

व्यवस्थापकभित्र आइन् । हाम्रो कुराकानीले निरन्तरता पायो । मैले कफीको अन्तिम घुट्कोको स्वाद लिइसकेको थिएँ । यसैबीच फेरि एक पटक तिनै अधबैँसे आगन्तुक ढोकामा प्रस्तुत भइन् ।

‘हवस् त, बहिनी म लाग्छु ।’

‘हुन्छ, कामको चिन्ता नलिनू । बरु शरीरको ख्याल गर्नू । हेर्नु त कस्तो दुब्लो देखिनुभएको छ !’
व्यवस्थापकको अभिव्यक्तिले मेरो छैटौं इन्द्रिय सक्रिय भयो । सोचेँ– जीउ दुब्लाउनुसँग बैंकको कामको केही सम्बन्ध छ ! शंका निवारण गर्ने सुर झिकेँ ।

‘मामला के हो म्यानेजर साहिबा ?’

व्यवस्थापकले मलाई सुनाएअनुसार बैंकबाट ती महिला र उनका श्रीमान् दुवै मिलेर केही ऋण लिएका रहेछन् । केही महिनाअघि उनीहरूको सम्बन्धविच्छेद भएछ । त्यो घटनापछि श्रीमान्ले बैंकका कागजातहरूमा सही गर्न आलटाल गर्न थालेछन् । उनीहरूका छोराछोरी विदेश पसिसकेकाले भई परिआएका पहिरो पन्छाउँदै एक्लै जीवन संघर्ष गर्दै रहिछन् ती अवला नारी ।

‘ती महिलाको उमेर कति होला ?’

‘त्यही पैँतालीसको आसपास होला ।’

म झसँग भएँ । कारण थियो उमेर जनाउने संख्या अर्थात् ४५ । यो ४५ वर्षको आसपासका उमेरका महिला र पुरुष दुवैको जीवनमा विशेष प्रकृतिका विचलन आउँदा रहेछन् । खास गरी ४० र ५० को बीचको कुनै कालखण्डमा ती महिलाले जस्तै प्रत्येक नरनारीले जीवनका अप्ठ्यारा घुम्ती र ठाडा भीरपहरा भएका बाटाहरूको यात्रा गर्नुपर्ने रहेछ । म विगत दश वर्षदेखि यस विषयमा सूक्ष्म अध्ययन गर्दैछु ।
विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाको तीन घुम्ती उपन्यासको सुरुवात नै यो ‘४५’ बाट गरिएको छ ।

तीन घुम्तीको पहिलो अनुच्छेद भन्छ–
४५ वर्षको उमेर पुगेपछि सायद स्वास्नीमानिसलाई कुनै निश्चित थलोमा पुगेजस्तो लाग्छ, जहाँबाट अगाडिको सफर गर्नुपर्ने आवश्यकताको अनुभव हुँदैन, मानौं जीवनले भार बिसाएर विश्रामको शान्ति पाउँछ । शरीरमा पहिलेको जस्तो चाञ्चल्य रहँदैन, वाद्र्धक्यको स्थूलताले चञ्चलतालाई सम्भव हुन दिँदैन शरीरमा । कञ्चटतिरका केश पनि एकाएक सेतिँदै जान्छन् र तिनलाई चिम्टाले टिपेर उखेल्ने जाँगर पनि अब रहँदैन ।
उपन्यासकी मूल पात्र एक अधबैँसे नारी छिन् । उनको अन्तर्मन उजागर गर्न विश्वेश्वरप्रसादले स्वास्नीमानिसको उदाहरण दिएका हुन् । विधिको विधान हो– यो अनुभूति वा त्यस उमेरमा स्त्री–पुरुषले देखाउने व्यवहार वा उनीहरूका चरित्रको लिंग भेद हुँदैन । पुरुषलाई पनि विश्वेश्वरप्रसादले भनेजस्तो स्त्रीलाई जस्तै हुँदो हो । लोग्नेमानिसको तुलनामा स्वास्नीमानिसको जीउले बढी जटिल जैविक परिवर्तनहरूको सामना गर्नुपर्ने हुन्छ । मासिकधर्मको ुसुरुवात र अन्त्य, गर्भधारण र प्रसूति केही प्रमुख जैविक अवस्थाहरू पार गर्नुपर्छ । पैँतालीसकै हाराहारीमा मासिक धर्मको अवसान पनि हुन्छ । यी जैविक परिवर्तनहरू व्यक्तिको मानसिक स्थिति, दाम्पत्य जीवन र पारिवारिक बन्धनको जटिलतासँग पनि जोडिएका छन् ।

६ वर्षअघि अर्थात् २०६८ सालमा म भारतको आसाम राज्यको विद्युत प्रसारणसम्बन्धी एउटा परियोजनामा काम गर्थें । त्यसबेला काठमाडौं–गुवाहटीको सिधा उडान नभएको र कलकत्ता भएर जाने उडानहरू पनि धेरै पातला भएका कारण म नयाँदिल्ली भएर आउने जाने गर्थें । नयाँदिल्लीमा मेरा स्नातक गर्दाका एक मारवाडी साथी थिए । उनले इन्जिनियरिङमा स्नातकोत्तर गरेपछि जागिर खाएनन् । आफ्नै कम्पनी खोले । अरू साथीहरूबाट सुनेको थिएँ– उनले तरक्की गरेका छन् । वर्षेनी आठ दस करोडको कारोबार गर्छन् । दक्षिण दिल्लीमा आफ्नै कार्यालय छ । भारतका अन्य शहरहरूमा शाखा पनि खोलेका छन् ।

म उनको कार्यालयमा पुग्दा उनको दिवा भोजनको समय भएको रहेछ । मेरा मित्रले मारवाडीको नैसर्गिक परम्परालाई निरन्तरता दिएका छन् भन्ने कुरा बुझ्न उनको जिउडाल र पस्केको भोजन दुवै पर्याप्त थिए । दुई दशकपछिको पहिलो भेट थियो तैपनि बात मार्न लामो समय हामी दुवैसँग थिएन । उनले मेरा लागि १५–२० मिनेट समय छुट्याएको बताए । तर बोल्दैजाँदा अनौठो घटना भयो । हाम्रो कुराकानीमा कुनै कारणवश
‘डिप्रेसन’ ले प्रवेश पायो ।

‘म भर्खरै समस्याको यो भुमरीबाट फुत्कन सफल भएँ ।’

मैले मेरा मित्रलाई यो अभिव्यक्ति दिनासाथ उनको अनुहारको भाव एकाएक बदलियो । २०६८ सालमा म ४६ वर्षको उमेर पूरा गरेर ४७ मा हिँड्दै थिएँ । पैंतालीसको संकटकाल बडो कष्टपूर्ण तरिकाले काटेको थिएँ । मसँग
यो त्रासदी व्यहोरेको ताजा अनुभव थियो ।

उनी जुरुक्क उठेर म बसेको सोफामा आए । मेरो हात समाते । एकदम निरीह भएर भने–
नवराज ¤ मेरो प्रिय मित्र, तिम्रो बित्ने काम छैन भने मसँग अरू केही बेर बस । म पनि यो असाध्य रोगको शिकार भएको छु ।

मलाई थाहा थियो– डिप्रेसन वा दुव्र्यसनका समस्यामा जति अरूलाई मद्दत गरिन्छ उती आफ्नो रोग निको हुन्छ । मेरो त्यस्तो बित्ने काम केही थिएन । किनभने गुवाहटीका लागि मेरो उडान भोलिपल्ट मात्र थियो । मैले उनको अनुरोध स्वीकारेँ ।

उनले स्वागतकक्षमा फोन गरे–

मेरो आजको सबै पूर्वनिर्धारित बैठकहरू रद्द गरिदिनू । फोन आयो भने सन्देश टिपोट गरेर राख्नू ।
उनले उनकी धर्मपत्नीलाई पनि हाम्रो कुराकानीमा सहभागी हुन बोलाए । उनलाई आइलागेको समस्याका कारण व्यवसाय खस्कन थालेकाले श्रीमतीलाई कम्पनीका निर्देशक बनाएका रहेछन् ।

उनले आफूले भोगेका आर्तनादका क्षणहरू सम्झिए–

जुन तरिकाले म निर्णय लिन्थेँ । अहिले फिटिक्कै सक्दिनँ । मैले तालिम दिएका राम्रा कर्मचारीहरू मेरो सेलाएको नेतृत्व र निर्णयात्मक क्षमतामा आएको ह्रासका कारण लाखापाखा लागे । मेरो कम्पनी ओरालो लागेको छ । म जीवनकालकै विकराल संकटको सामना गरिरहेको छु ।  

मेरा सखाको समस्या बुझ्न बेर लागेन । उनको दिनचर्याको फेहरिस्तले नै उनको विषादको पोको सजिलै खोल्यो । उनी बिहान ढिलो उठ्थे । उठ्नासाथ  खाजा खाएर आफ्नै गाडीमा कार्यालय जान्थे । एउटै कार्यकक्षमा बसेर बेलुका छ–सात बजेसम्म काम गर्थे । दिउँसोको खाना पनि कार्यालयमा एक्लै बसेर खान्थे । बेलुका घर आएर खाना खाएपछि पनि कार्यालयकै पेचिला र जटिल विषयमा चिन्तन मनन गर्थे ।
मैले यी सब कुराको जानकारी लिएँ । मेरा अनुभवहरू पनि सुनाएँ ।

एक तमासले हाम्रा कुरा सुनिरहेकी मित्रकी धर्मपत्नीले मेरो उपस्थितिलाई अनियमित आकस्मिकताको संज्ञा दिँदै भनिन्–

मुझे तो लग रहा है आज भगवानले हमारी सुनली और आपको दुत के रूपमे भेज दिया ।
मेरा भारतीय मित्रसँगको वार्तालाप र मेरो अहिलेसम्मको अनुभवले सिकाएको छ– ‘डिप्रेसन’ को एक समाधान सूत्र आफ्ना दौँतरी वा नजिकका आफन्तसँग खुलस्त कुरा गर्नु हो ।

इकोनोमिष्ट पत्रिकाले केही वर्षअघि एक लेखमा हरेक मान्छेको जीवनमा ‘खुसी आयाम’ ले अंग्रेजीको यू अक्षरको निर्माण गर्छ भन्ने रोचक विषयवस्तु प्रस्तुत गरेको थियो ।  संसारकै औसत निकाल्ने हो भने ४६ वर्षको उमेर सबैभन्दा ‘बेखुसी’ हुने उमेर हो अरे ! यू को पहिलो हात ओरालो झर्छ । भुइँमा पुगेर उपत्यका बनाउँछ । अनि फेरि अर्को हात उकालो लाग्छ । यसैगरी युवा अवस्थामा जो कोही सर्वाधिक खुसी हुन्छ । रंगिन सपना देख्छ । महत्वाकांक्षाको मचानमा उक्लिन्छ । तीसदेखि पचासको उमेरमा मान्छेको जीवनमा खुसीको मर्करी सबैभन्दा तल हुन्छ । पचास पुगेपछि फेरि ‘यू’ को अर्को हात ठडिन थाल्छ । साठी या सत्तरीको उमेरमा मान्छेको जीवनमा युवा अवस्थाकै जस्तो अधिक खुसीका क्षण प्राप्त हुन्छन् ।      

किन ४५ वा ४६ को उमेरमा जो कोही पनि बेखुसीको पराकाष्टा व्योहोर्न पुग्छ ? बीस–पच्चीस वर्षसम्म एउटै बिछ्यौनामा रात कटाएको जीवन साथीमा एकाएक किन खोट देख्न थाल्छ ? घर छ । जागिर छ । छोराछोरी स्नातक गरिरहेका छन् । खान लाउनको दुःख छैन तर ऊ अहिले भोगचलन गरिरहेको कित्ताभन्दा अर्को उर्बर देख्छ । अथवा एउटा उही उमेरको व्यक्तिसँग नाता तोडेर अर्को उही उमेरको व्यक्तिसँग नाता जोड्न किन उद्यत हुन्छ ?

चिकित्सा मनोविद् अञ्जनकुमार ढकाल यो यक्ष प्रश्नको सपाट जवाफ दिन्छन् । उनको निचोड छ– ४५ को उमेरताका ‘व्यक्तित्व विचलन’ अर्थात पर्सनालिटि डिसअर्डर हुन्छ । यो समस्या बहीर्मुखी स्वभावको व्यक्तिलाई अलि कम र अन्तर्मुखीलाई बढी हुन्छ । दैनिक जीवनमा आइपर्ने तनाव र व्यावहारिक उतारचढावको व्यवस्थापन गर्न नसक्दा मान्छे एक्लिँदै जान्छ । उसको मनमा विषादको आयतन बढ्दै जान्छ । चालै नपाइकन ‘भुसको आगो’ ले जस्तो भित्रभित्रै खरानी बनाइदिन्छ । अन्त्यमा व्यावसायमा टाट पल्टने, आत्महत्या गर्ने, परपुरुष वा परस्त्रीसँग सम्बन्ध स्थापित गर्ने, पारपाचुके गर्ने, जोगी बन्ने आदि परिणामहरू निस्कन सक्छन् ।    

शास्त्रमा पनि यो विषय महत्वका साथ उल्लेख गरेको पाइन्छ । श्रीमद्भागवत गीताको पहिलो अध्यायको शीर्षक नै ‘अर्जुनविषादयोग’ राखिएको छ । यो शीर्षकको नेपालीमा सिधा अनुवाद ‘अर्जुनविरक्ति  सन्दर्भ’ हुन्छ । अर्जुन पनि ‘व्यक्तित्व विचलन’ को समस्याले ग्रसित भएका थिए । त्यस्तो बलशाली व्यक्तित्वले लडाइँको मैदानमा भगवान् श्रीकृष्णसँग भावविहृवल भएर पुकारा गरे–

कार्पण्य दोषका कारण मेरो स्वभावमा परिवर्तन आएको छ । मेरा लागि अब यो लडाइँ अर्थविहीन छ ।
गर्न लागेको काममा कुनै अर्थ नभेटिनु वा त्यो महत्वहीन लाग्नु भनेकै समस्याको सुरुवात हो । कुनै पनि व्यथा सुरु भएपछि त्यसको चाप बढ्दै जानु स्वाभाविक हुन्छ । व्यथा बल्झिँदै गएर परकाष्ठामा अन्त्य हुनसक्छ । यसकारण कतिपयले जीवनलीलामा आफंैले पूर्णविराम लगाउँछन् । अर्थात एउटा गन्तव्य निधो गरेर हिँडेको मान्छे बीच बाटोमा पुगेर हल न चल भएर थलिन सक्छ । वा, मति अझ बिग्रियो भने गएको दिशाको उल्टो अर्कोतिर फनक्क फर्कन पनि सक्छ । पूर्व दिशामा जानुपर्ने व्यक्ति पश्चिमतिर पनि जान सक्छ । वास्तवमा ‘विषाद’, ‘विरक्ति’, खिन्नता’, ‘नैराश्य’, र ‘दिक्दारी’ जस्ता शब्दहरू समानार्थी हुन् ।  

शास्त्रजस्तै प्रचलित अन्य दर्शनले पनि यस विषयमा आफ्नै कित्ताको निर्माण गरेका छन् । विषादजन्य समस्या लिएर भौँतारिएका निरीह मनुवाहरूलाई ज्योतिषीले चिनाटिपन हेरेर विरक्त लाग्नुको वा मति बिग्रनुको कारण सहजै भनिदिन्छ । ज्योतिषीले भन्ने कारण यस्ता हुन सक्छन्– ग्रहको चलखेल, साढेसाती शनिदशा वा उल्काको आक्रमण ।

मेरो आफ्नै ४५ त्रासदीमा म पनि विरक्तिएर ज्योतिषी कहाँ पुगेको थिएँ । उनले उल्काले उखपात गरेको तर्क दिएका थिए ।    

अर्थशास्त्रका नोबेल पुरस्कार विजेता डेनियल कानेम्यानले आफ्नो विश्वप्रसिद्ध पुस्तक ‘थिंकिङ् फास्ट एण्ड स्लो’ मा एक सिद्धान्तको व्याख्या गरेका छन् । मानिसलगायत सबै प्राणीमा लागू हुने त्यो सिद्धान्त हो– नोक्सान पन्छाउने प्रवृत्ति । जसअनुसार नयाँ लाभ लिनभन्दा नोक्सानी हुनबाट जोगाउन मानिस वा प्राणीले बढी संघर्ष गर्छ । टोलको कुकुर बाहिरिया शत्रुसँग ज्यानै जोखिममा पारेर भए पनि लडाइँ जितेरै छाड्छ । पतिपत्नी वा प्रेमी प्रेमिकाबीचको सम्बन्ध यथास्थितिमा राख्ने यो प्रवृत्ति एक अत्यन्तै प्रभावशाली रुढिवादी शक्ति हो । यसैले सौता हाल्ने लोग्नेहरू कमै हुन्छन् । पोइल जाने स्वास्नी पनि कमै हुन्छन् । तर ४५ को उमेरको सेरोफेरोमा पुगेपछि विश्वेश्वरप्रसादले भने जस्तो वा अर्जुनलाई कार्पण्य दोष लागेजस्तो नरनारीमा ‘व्यक्तित्व विचलन’ आउने सम्भावना बढेर जान्छ । जसको कारण ऊ पुरानो संसार छोडेर नयाँको लाभ लिने हर्कतसमेत गर्न सक्छ ।  यस्तो बेलामा सतर्कता अपनाउन नसक्ने वा यो त्रासदीको व्यवस्थापन गर्न सजग नहुने हो भने यसले विकराल विपत्ति निम्त्याउन सक्छ भन्ने विषयमा दुईमत नहोला ।    

जेठ ३१, २०७४
कोटेश्वर, काठमाडौं
प्रकाशक : हिमालयन टाईम्स
मिति :जुन १७, २०१७
लिङ्क : http://ehimalayatimes.com/bichar-sahitya/13764

जिँउदो मान्छे: मरेको प्रहर

हामी लगभग एक दर्जन जतिको समूहमा थियौ । कोही केही बोलेको थिएन । नाटक-नेपथ्यकै झझल्को लाग्ने गरि कोठा वाहिरका मान्छेको कोलाहल, चराको चिरविर र मन्दिरको घण्टा मिसिएको आवाज जवरजस्ति झ्यालवाट पसेको थियो । पृष्टभुमिको त्यो आवाजलाई मिचेर हामीले चाहिए जति आयतनको सन्नाटा सिर्जना गर्ने प्रयास गरेका थियौ । कोमल सरले भूमिका वाँध्नु भयो-अव म यहाँहरुलाई एउटा विशेष गीत सुनाउँछु जसले केही दिन देखि असामान्य रुपमा मेरो ध्यानाकर्षण गरेको छ । मोवाईलमा सानो स्वरमा वजेको गीतलाई वेतारको आधुनिक प्रविधीले स्पीकर मार्फत घन्कायो ।

मर्ने कसैलाई रहर हुँदैन, तर नमरेको कुनै प्रहर हुँदैन ।
भागेर जाँउ कुन ठाँउ जाँउ, मान्छे नमर्ने शहर हुँदैन । ………………

मैले पनि यो गीत सुनेको धेरै भएको थिएन । तर यसले पहिलो पटकमा नै मेरो पनि ध्यानाकर्षण गरेको थियो । मान्छेहरुको नयाँ गीतसँग प्राय रेडियो, टिभी, चलचित्र वा ईन्टरनेटमा भेट हुन्छ । तर मेरो भने यो कर्णप्रिय गीत सँगको भेट घोष्ट राईटिङ् नामक सँस्थाले आयोजना गरेको सृजनात्मक लेखनको प्रशिक्षण-कक्षामा भएको थियो । त्यो पनि चानचुने भेट थिएन । किनभने गीत कसरी लेख्ने भन्ने विषयको चर्चा हुँदा त्यै गीतले उदाहरण वन्ने मौका पाएको थियो । प्रशिक्षक थिए- डा. कृष्णहरी वराल । यो उनैले लेखेको र धेरैले मन पराएको गीत थियो । मैले घरमा आएर यु ट्युववाट डाउनलोड गरेको थिँए र एक दुईवटा यस्तै समूहमा विशेष प्रसँगमा सुनाएको थिँए ।

गीत सुनिसकेपछि मेरो मनमा एक प्रश्न उब्जियो ।

“गीतको पहिलो हरफको ‘तर नमरेको कुनै प्रहर हुँदैन’ भन्ने वाक्याँशको अर्थ के होला ?“ मैले धेरै नसोचि समूहमा प्रश्न हुत्याईदिँए ।

“सँसारमा अरबौ मान्छे छन् । कुनै पनि वेला कोही न कोही मरेकै हुन्छ । त्यही होला ।” कोमल सरले आफ्नो विचार राख्नु भयो ।

“मान्छे एक दिन अवश्य नै मर्छ । प्रत्येक पलले त्यो जीवनको अन्तिम दिन वा क्षणलाई नजिक तान्छ । अर्थात हरेक दिनको अवसान सँगै हाम्रो आयु २४ घण्टाले कम हुन्छ । यही होला ।” देवी सरको मत विल्कुल फरक धारमा थियो । त्यस परिभाषामा व्यक्ति मौलो थियो समूहको हवाला थिएन ।

“प्रत्येक पलमा हामी कुनै न कुनै रुपमा नवाँचेको अनुभुति गरिरहेका हुन्छौ । वाहिर देख्दा जिँउदो देखिए पनि भित्री मान्छे मरेको हुन सक्छ ।“ मैले भने तेस्रो धार समातेँ ।

यो प्रसँगले दुईवटा हालैका घटनाहरु ताजा भएर आए । केही समय अघि सरोकारवालाहरु समावेश भएको एक गोष्ठीमा मैलै प्रस्तुति गरेको थिँए । त्यहाँ राजनीतिक दलका जिल्ला स्तरका नेता पनि थिए । प्रस्तुतिक्रममा पूर्वयोजना विना एक प्रतिकको प्रयोग गर्न पुगेँ- “भान्साघर लाई शिक्षालयको रुपमा लिन सकिन्छ भने शौचालयलाई राजनीति । किनभने भान्साघरमा चाहिएको पाक्छ र मीठो खान पाईन्छ । शौचालय भने जतिसुकै ननिको लागे पनि प्रयोग नगरी धरै छैन । राजनीति भनेको पनि त्यस्तै हो ।“ गोष्ठीको विषय थियो ‘नगर स्तरिय सरसफाई योजनाको तर्जुमा’ ।

सुनेको थिँए-केदारमान व्यथितले पनि केही समय राजनीतिमा मुछिए पछि यस्तै आशयको अभिव्यक्ति दिएका थिए रे । गोष्ठीमा मेरो तर्क सुने पछि एका एक माहौल चिसियो । स्थानिय नेताहरुको पारो निकै चढेछ । पाखुरा सुर्कँदै उफ्रन थाले । अस्वभाविक स्थिती सिर्जना हुने जस्तो लागेर मैले क्षमा माँगे र मेरा शब्दहरु फिर्ता लिँए ।

मलाई पछि लाग्यो- मैले त्यो अभिव्यक्तिको प्रयोग नगरेको भए स्थिति असामान्य तर्फ मोडिने थिएन । मेरो व्यक्तित्व र ओजपूर्ण प्रवचनले जुन उचाई लिई रहेको थियो । त्यो एकाएक भिरवाट खसेको ढुँगो जस्तो भएको थियो । मेरो व्यक्तित्व र पहिचान आक्रोस र मनोमालिन्यको चक्रव्युहमा फसेको थियो । मेरो शिर झुक्यो । गाला रातो भयो । शान्त वातावरणलाई विथोल्ने गरि आँधी आयो । चट्याङ् पर्यो । मलाई लाग्यो – आज वातावरण विज्ञ डा. नवराज खतिवडा को एक अँश मरेको छ ।

हुन ता अर्को मनले भनेको थियो- तैँले भन्न खोजेको उनीहरुले बुझेनन । तँ गलत थिईनस । समकालिन राजनीति सार्वजनिक शौचालय वरावर नै त भएको छ नि । दुर्घन्धित । जता पनि दिसै दिसाको रास । पिसावै पिसावको आहाल । न टेक्ने ठाँउ छ । न उभिने छ । तर के गर्ने आपत परे पछि जसरी पनि त्यो सुविधा प्रयोग गर्नै पर्छ । सरोकार राख्नै पर्छ । राजनीतिमा पनि त मन नपरे पनी सँलग्न हुनै पर्छ । चासो राख्नै पर्छ । राजनैतिक जामको निकास खोजिनै पर्छ । तर त्यो सभामा बहस गर्नु भनेको “राजाको काम छोडि फलानाको देवाली” भने जस्तो हुने थियो । एकाएक मेरो अभिव्यक्ति निरिहि वा निष्प्राण मात्र भएको थिएन त्यसले विपरित धारको मुल्य अभिवृद्धि गरेको थियो । शायद! साँच्चिनै म एक अँश मरेको थिँए । सार्वजनिक थलोमा सिर्जिएको जीवनको त्यो एक तितो अनुभव थियो ।

चुनाव हारेको वा कुनै कारणवश एकाएक राजनैतिक पुँजी स्वाहा पार्न पुगेको नेताको चर्चा हुँदा भनिन्छ- यिनको राजनैतिक मृत्यु भएको छ । अक्षमताका कारण वा अन्य कुरै कारणले कुनै परिस्थितिमा दुरगामी निर्णय लिन नसकी सामाजिक रुपले परित्याक्त अगुवाको पनि ‘अवसान भएको’ भन्ने सुनिएको छ । साहित्य आकाशमा भने मृत्युले अलि फरक पहिचान वनाएको हुँदो रहेछ । हरेक कृतिको प्रकाशन पछि स्रष्टाको मृत्यु भएको ठाँनिदो रहेछ । गीतको एल्वम सार्वजनिक भए पछि गायकको अस्तित्व पनि मृत्युकै धारमा वग्दो रहेछ । लोकका सामुन्ने आफूले भनेको जस्तो भएन वा लोकप्रियतामा ह्रास आउने कुनै काम भएमा सामान्य जनजिव्रोले पनि भन्छ- आज मरेकै दिन भयो ।

एक अर्को घटना पनि त्यस्तै रह्यो । साहित्यानुरागी समाज र घोष्ट राईटिङ्ले केही समय अघि एक वनभोज कार्यक्रमको आयोजना गरेको थियो । म र वनभोजमा सहभागी एक युवती मिलेर “मायाको सँवाद” शिर्षकमा एक गिति नाटकको मन्चन गरेका थियौ । रँगमन्चमा एकाएक एक जोडि नाच्न थालेका देखेर दर्शकदिर्घामा रोमान्च सिर्जिएको थियो । नारायण गोपाल र मिरा राणाले गाएको “मेरो जोवन लैजाउ” वोलको गीत नेपथ्यमा वजेको थियो । वनभोजका सहभागीहरुका अघि एकाएक हिँउदको वर्षा जस्तो आश्चर्य फलेको थियो । सडकमा केही खैलावैला हुँदा जसरी मान्छे एकत्र हुन्छन । त्यहाँ पनि त्यही भएको थियो । वरीपरीको जनलहरले पनि उर्लिएको भेल झैँ दर्शकको सँख्या वढाएको थियो । हाम्रो प्रस्तुतीको अन्त्यमा गडगडाहट तालीको वर्षा भयो । “वाह ! क्यावात !” का अभिव्यक्ति सुनिए । वनभोज वाट फर्कदाँ वाटोमा पनि त्यो नौलो कार्यक्रमको चर्चा भयो । फेसवुकका भित्तामा अभिनयका अँशहरु प्रेषण गरिए । धेरै जना साथीभाईले ‘वाह ! वाह !’ गरे । अति निकटस्थ मित्रहरुले फोन समेत गरे । एक जना अनन्य मित्रले घुमाउरो पारामा प्रशँशा गर्नु भयो- मित्रवर ! यो उमेरमा के यस्तो हर्कत गरेको । तँपाईका घरका मान्छे त वकिलको खोजिमा निस्केका छन भन्ने सुनिन्छ नि ।

नभन्दै वनभोजको त्यो गतिविधि परिवारजनले मन पराएनन । “नाच्नु मात्र होईन पछ्यौरा समेत ओडाईदिएको । कस्तो अचम्म ।“ भन्ने सम्मका प्रतिकृयाहरु सुनिए । अभिनयको ‘अ’ पनि थाहा नभएको व्यक्तिले सार्वजनिक रुपमा परस्त्री सँग नारिएर माया पिरतिको अभिनय गर्नु के जरुरी थियो त ? गम्भिर प्रश्न पहाड वनेर ठडिएको थियो । आधा जुनी पार गरी नाति नातिना खेलाउने उमेरमा एका एक वैँस भरिएर सार्वजनिक रुपले पोखिनु अनौठो घटना भएको थियो । मेरा परिवारका सदस्यहरुको नजरमा त्यो कार्यले मेरो कद केही घटाएको थियो । नवराजको ‘श्री’ डगमगाएको थियो । मलाई लाग्यो- उनीहरुको दृष्टिकोणमा यो कारणले पति नवराज वा बाबु नवराजको केही अँश मरेको छ । वनभोज नगएको भए वा त्यहाँ गएर त्यो उपद्रो नगरेको भए चन्द्रमामा कुनै दाग देखिने थिएन । शँकाको कालो वादल मडारिने थिएन । तर सिक्कामा अँकित गाई र त्रिशुलको सँसारको वीचमा झिनो साँध भए झै मेरो लागि त्यो प्रकरणमा गाईको दुनिय पनि पूर्ण रुपले जीवित थियो । वनभोजका सहभागी लगायत अन्य साथीभाईले प्रशँशा गरेका थिए । कल्पना गरेँ । अभिनयको यो प्रकरण नाटकका अभियन्ता अशेष मल्ल लाई सुनाउने हो भने शायद भन्नु होला – वाह नवराजजी ! तँपाईको कल्पना, निर्देशन र अभिनय प्रशँसनिय छ । यसले तँपाईको अभ्यन्तरमा कलाको त्यो मूल छ भन्ने प्रमाणित गर्छ । कम्मर कस्नु होस । भविष्य उज्जवल छ । परिवार जनले कुरा काट्नु भनेको त तपाईको सफलताको सँकेत हो । केही जन्मनका लागि केही मर्नु पर्छ । विधाताको विधान यहि हो ।

मैले “नमरेको कुनै प्रहर हुँदैन ” को अर्थ त्यसरी लगाँए । हामी कुनै न कुनै रुपमा कुनै पनि वेला मरिरहेका हुन्छौ । कहिले आफ्नै नजरमा त कहिले अरुको नजरमा । भौतिक रुपमा मर्नु भनेको त प्राण पखेरु उड्नु हो । शास्त्रले यसलाई आत्मा र शरिरको वियोग भन्छ । रुखवाट पात झरेको जस्तो । पहिरोले ढुँगा उछिट्याए जस्तो । तर व्यक्तित्वको स्खलन हुनु । एकाएक अलोकप्रिय हुनु । अपमानित हुनु । हिनतावोध हुने प्रकरणमा फस्नु । कसैको नजरमा गिर्नु । हिँसा, हत्या वा वलात्कारमा सँलग्न भएर पछि पश्चातापले पाक्नु । आदि । जिँउदै मर्नु का स्वरुपहरु हुन ।

देशप्रेमको कवितामा लेखिएको छ –
मर्यो जिँउदै त्यो जसले विर्स्यो देशको माटो ।

यि सवै अभौतिक मृत्युका रुप हुन । अर्थात हामी जिँउदै पनि मरिरहेका हुन्छौ । यहाँ स्थान, काल र पात्र आकस्मिक हुन सक्छन । जो कसैलाई पनि कुनै पनि वेला कुनै पनि स्थानमा भवितव्य पर्न सक्छ । अर्थात अभौतिक मृत्युको अनुभूति भईरहेको हुन सक्छ । जिँउदै मर्नु को उल्टो शायद जिँउदै जाग्नु हुन्छ । जो जिँउदै जाग्न सक्दैन त्यो जिँउदो लाश हुन्छ ।

झमक घिमिरेले लेखेकी छन-
“यदि मैले मेरा हातका औलाहरु नचल्ने थाहा भए पछि खुट्टाले लेख्न नसिकेको भए आज म एउटा जिँउदो लास हुने थिँए ।“

आदिकवि भानुभक्तले प्रश्नत्तोरमा भनेका छन-
ज्युँदै मर्याको भनि नाम कस्को?
उद्यम विना वित्तछ काल जस्को ।

मलाई यतिले चित्त वुझेन । एका विहानै डा. बराललाई फोन सम्पर्क गरेँ र सोधेँ-

“नमरेको कुनै प्रहर हुँदैन को अर्थ के होला ? यहाँले के प्रसँगमा त्यो लेख्नु भयो ? ”

“सामान्य मान्छे मर्न चाहँदैन । तर जीवनको अन्तिम सत्य मर्नु हो । त्यो गन्तव्यमा पुग्नका लागि यात्रा गर्नै पर्छ । हरेक प्रहरको त्यो लघु यात्रा पनि मृत्यु नै हो । कपाल फुल्नु, दाँत झर्नु वा रोग लाग्नु भनेका पनि स-साना मृत्युहरु हुन । यि सवै खोला मिलेर एक दिन नदी हुँदै महासागर वन्छ । नाई नभन्नु ल २ चलचित्र को कथा वस्तु यसैमा आधारित छ ।“

शुरुमा उल्लेखित हाम्रो बहसमा तर्क गर्ने देवी सरको विचारको पोयो डा. वरालको उत्तरले समाएको थियो । मैले त्यसै दिन वेलुका यु ट्युवमा उल्लखित चलचित्र हेरेँ । यसरी मेरो लागि कुनै विशेष गीतमा यति चर्चा भए पछि हेरिएको चलचित्रको रुपमा नाई नभन्नु ल २ ले कृतिमान राख्यो । नभन्दै चलचित्रको पुरै कथा “नमरेको कुनै प्रहर हुँदैन” भन्ने विषयमा केन्द्रित रहेछ ।

मलाई भने मैले अर्थ्याएको अभौतिक मृत्युमा अझै मन गाडिएको थियो । मृत्युको आधिकारिक परिभाषा जान्ने ईच्छा जाग्यो । शब्दकोष पल्टाएर हेरेँ-
मृत्यु : १. देहावसान, निधन, मरण
२. प्राणीको शरीर सदाको निमित्त चेतनाहीन भई लाश हुने प्राकृतिक नियम
३. अन्त्य, समाप्ति
यसरी यो लेखोटको पनि ‘भौतिक मृत्यु’ भएको छ । शब्दकोशका अनुसार ‘मृत्यु’को समानार्थी शब्द ‘अन्त्य’ भएकोले यसो भनेको हुँ । मेरो विचार सर्वमान्य अवधारणा अनुरुप नहुन सक्छ । नमिल्ने जस्तो लागेमा सच्याएर यो लेखलाई कृपया जीवन दान दिन नविर्सनु होला ।

प्रकाशक : तरुण खबर डट कम

मिति : अगष्ट ०५, २०१५ 

http://tarunkhabar.com/2015/08/05/1914/