नवराज को माहात्म्य

पण्डितजीले मेरो न्वारानको नाम नन्दिकेशर राखिदिएको भएता पनि वुवा आमाले जन्मदाको साईतलाई छुने पहिलो अक्षर “न” लाई कायामै राखी मेरो नाम नवराज राखिदिनु भएको रहेछ । नवराज शब्दलाई एकमुष्ट रुपमा नेपाली शब्दकोषले स्थान दिएको पाईएन् । तर नव र राज दुवैको अलगअलग रुपमा विशेष महत्वको परिचय पाईयो ।

शब्दकोषको परिभाषा अनुसार नव का मुख्य दुई अर्थ हुन्छन् : नयाँ या नौलो र अङ्क नौ । पहिलो अर्थ लाग्ने नवलाई टाउको वनाएका र प्रचलनमा रहेका धेरै विशिष्ट महत्व राख्ने शब्दहरु छन् । केही उदाहरणहरु हुन: नववर्ष, नवजात शिशु, नवयुवक वा नवयुवती र नवउपवेशवाद आदि । यस्तै गन्तिमा सबै भन्दा धेरै मुल्य भएको एकल अङ्क नौ सँग लगनगाँठो जोडेर वनेका केही शब्दहरु हुन : नवदुर्गा, नवरत्न, नवरात्री, नवमी, नवरस, आदि । राजमा पुच्छर जोडिएका शब्दहरुले राजा, राज्य वा शाशनव्यवस्था सम्बन्धित अर्थ राख्छन् ।

नेपालमा राजा शब्दको राजनैतिक महत्व अव कम भएको देखिएता पनि केही शब्दहरु जस्तै: राजपत्र, राजदुत, राजधानी, राजनीति जस्ता शव्दहरुले चिरकालसम्म उत्तिकै महत्व पस्किरहनेछन भन्ने मलाई लागेको छ । यस विश्लेषण अनुसार नवराज को शाब्दिक अर्थको वारेमा केही पुर्वानुमान गर्न सकिएला तर मेरो लागि नवराज भनेको नन्दिकेशरको औपचारिक र वैधानिक रुप हो । राज्यले वा मान्छेहरुले मेरो व्यक्तित्व, चरित्र वा प्रगति लाई चिन्ने एक मात्र माध्यम हो ।

उमेरले कान्छो मान्छेलाई जिस्क्याउनु परेमा वा घोचपेच गरेर वोलाउनु परेमा वा हप्काउनु परेमा आक्कल झुक्कल “नन्दे” भनेर गरीएको सम्बोधन नै मेरो सम्झनामा रहको मेरो नामको पहिलो परिवर्तित रुप हो । नन्दे शब्द नन्दिकेशरकै लघुरुप हो । तर मेरो लागि यो लघुकुरुप थियो । नन्दे भनेर गरेको सम्बोधनमा म कहिले पनि रमाईन् ।

तर नवराजको लोकप्रियताको खवर थाहा नभएकी मेरी एक फुपु लगायत केही आफन्तले “नन्दु भाई” भनेर सम्बोधन गरेको चहीँ त सामान्य लाग्दथ्यो । त्यसरी जानी जानी वा कुनै उदेश्य राखेर वा अन्जानमा मेरा थुप्रै न्वारानहरु भएका छन् । विभिन्न साईतमा सिर्जित ती शब्दहरुले या त मेरो नाम सँग या त मेरो थर सँग या त दुवैसँग नाता राखेका छन् ।

समयरेखामा टडकारो देखिने र सम्झदै अनौठो लाग्ने शब्द हो “हाथीघोडा ” । युवा अवस्थाको रमाईलो, भविष्यको कल्पनामा हराउने समय र एउटा अर्कै पृष्टभूमिको दौँतरीको प्रतिकृया थियो त्यो । “खतिवडा”लाई “हाथीघोडा”ले विस्थापन गरेको थियो । भारतको राँची शहरमा ईन्जिनियरीङ्गमा स्नातक गर्दा एउटा बँगाली साथीको सिर्जना थियो त्यो ।

अर्को रमाईलो अनुभूति थाईल्याण्डमा पनि भयो । मेरो “नवराज” त्यँहा भयो “नवरात ” त्यसले विभिन्न प्रसँगहरुमा हाँसो र रोचकता बाक्लै पस्कियो । थाई भाषामा “नवरात” भन्ने स्त्रीहरुको नाम हुँदो रहेछ यो खासमा नौवटा रत्न बुझाउने सँस्कृत शब्द “नवरत्न” वाट उत्पन्न भएको रहेछ । त्यसवेला म विवाहित मात्र होईन छोराको वावु पनि भैसकेको थिँए । हुँदा हुँदा आफ्नै कक्षाको एक सहपाठी थाई युवतिले एक दिन भनिन् ।

“ नवरात ! तिमी सुन्दर छौ, नौजवान छौ तर के गर्नु तिम्रो विवाह भैसकेको छ ।“ म अलमल्लमा परेको थिएँ । यस्तो प्रश्नको झटपट जवाफ मसँग थिएन् । साच्चै भन्नु पर्दा आफ्ना दौँतरी नारीहरुसँग “पुरुष स्त्री सम्बन्धका” या “माया पिरतीका” खुलेर कुरा गर्ने कला मसँग थिएन् । एक तरुण युवकले एक तरुनी युवती सँग कुरा गर्नु या जिस्कनु भनेको सम्बन्ध स्थापित गरिहाल्नु हो परम्परागत सामाजिक मान्यताको शिकार भएका हुलपात्रहरुको एक अँश त थिए नि म पनि ।

तर उनको आग्रह मैले बुझेँ । तिनले मेरो विवाहित स्थितीलाई लक्ष गरेर मलाई जिस्क्याउने मनशायले त्यो अभिव्यक्ति पस्केकी थिईन् । नवरातले कुनै सटिक उत्तर दिन नसकेको फाईदा उठाँउदै तिनले मलाई शब्दजालले मर्माहत गराउने क्रम जारी राखिन् । कहिले रसायनशास्त्रको प्रयोगशालामा त कहिले पुस्तकालयमा एक्लै पायोकी प्रसँग त्यहि निकाल्थिन् । मेरो पालो एक दिन हिम्मत गरेर भने ।

”मैले दुवैजना श्रीमतिको साथमा जीवन विताउने निर्णय लिएको छु । यसैले तिमीले अव चिन्ता लिनु पर्दैन् । मेरो विहे भएर केही विग्रेको छैन् नवरातको सामिप्यता तिमीलाई पनि उपलब्ध हुन सक्छ ।“ उनले खोजेको यो जवाफ मात्र रहेछ । म त्यस पछि उनका शब्दवाण वाट मुक्त भएँ ।

यसपछी नामथर सँग जोडिएको यो रमाईलोले जापानमा अर्को उचाईमा पुग्ने अवसर प्राप्त गर्यो । त्यँहा मलाई औपचारिक प्रसँगमा “नावाराजी कातेईवादा ” र अन्य समयमा “नावाराजी सान” भनेर पो वोलाउन थालियो । जापानी भाषाको वारहखरी को तालिका देवनागरीको भन्दा सानो हुँदो रहेछ । यसकारण न को ठाँउमा ना, व को ठाउँमा वा र ख को ठाँउमा क, ड को ठाँउमा द अक्षरहरुले काम लिनु पर्ने वाध्यता रहेछ । एकदिन टोकियो विश्वविद्यालयको प्रागँणमा अलि ठट्यौलो पाराको एक जना जापानी मित्रसँग भेट भयो । मैले मेरो परिचय पेश गरेँ ।

उनले भने “नावाराजी तो वाराजी ओनाजी देस का ? (नवराज र वाराजी भनेका उस्तै उस्तै हुन त ?)।“ वाराजी भनेको जापानी भाषामा परालको चप्पल भन्ने बुझिँदो रहेछ ।

व्यावहार गर्दा सकेसम्म मर्का बुझेर सँवेदनसिल भई अरुको काम सजिलो पार्ने हिसावले कर्म गर्ने मुलुकमा थिएँ म । त्यसपछि मैले पनि सुरु गरेँ “वातासिवा नावाराजी देस वाराजी तो ओनाजी” ।

मलाई देखे पछि उनीहरुले पहिला वाराजीको प्रसँग सम्झन्थे अनि दोस्रो चरणमा मेरो नाम सम्झन्थे भन्ने मलाई लाग्न थाल्यो । टोकियो नजिकैको हायामा शहरको कुनामा अवस्थित मैल काम गर्ने सँस्थाका अध्यक्षले समेत भेट भएको भोलिपल्ट नै ‘वाराजी’को भर्याङ्ग लगाएर मेरो नाम स्पष्ट सम्झनु भएको थियो ।

यसरी पहिलो भेटमा नै कुनै सन्दर्भ जोडेर आफ्नो नाम अरुलाई सम्झने गराउन सक्नु वा कसैको नाम सँग उसको व्यक्तित्वको कुनै पाटो जोडेर आफनो स्मरण भण्डारमा थन्क्याउन सक्नु भनेको त नेतृत्व कौशलताको महत्वपूर्ण अँश पो रहेछ । यो गाँठीकुरो मैले केही समय अघि नेतृत्व कौशलता र सँस्था रुपान्तरण व्यवस्थापन विषयक पुस्तकमा फेला पारेको हुँ । वाराजीको प्रयोगले धेरै जना जापानिजहरुलाई हँसाएको पनि छु मैले । जापानिजलाई हँसाउनु भनेको चानचुने काम हैन् । मैले “शहर रोबटहरुको” शीर्षक कवितामा लेखेको छु ।

भावनामा रोबटहरु पृथक भेटिन्छन्

न कुनै गुहारले उनिहरुको विवेक वदलिन सक्छ

न त कुनै टुक्काले नै मुस्कान उब्जिन सक्छ

अमेरिकन कम्पनीवाट सन्चालित “कस्टको” नाम गरेको जापानको एउटा व्यवस्थित र विराट वजारमा परिचय पत्र वनाउनु पर्ने थियो । अँग्रेजीमा आवेदन पत्र भरिएको थियो तर वजारका कर्मचारीहरुले नामको शुरुको “यन” अक्षर लाई “यच” ले विस्थापित गरिदिएछन् । यसैले परिचय पत्रमा मेरो नाम “हवराज” भयो । एक वर्षको अन्तरालमा म धेरै पटक “हवराज” नामको परिचय लिएर वजार प्रवेश गरेको छु । एउटा अँग्रेजी अक्षरको विस्थापनले भएको परिवर्तन वुझ्न कुनै दिमागी कसरतको जरुरत परेन तर एउटा अन्तराष्ट्रिय सम्मेलनको आगन्तुक कक्षमा मलाई “वनराज” खतिवडा नामको परिचय पत्र दिईयो । यसरी मैले जँगलको महामहिमको उपाधि प्राप्त गर्ने समेत मौका पाएँ तर मेरो नामको दोस्रो अक्षर कसरी कुन सिद्धान्तको आधारमा पहिलो स्थानमा पुगेर “नव” शब्द “वन” भन्ने कुरामा म अझै अनभिज्ञ छु ।

यस्तै मेरो थर एक पटक “कथिवडा” भयो । यो एक सामान्य त्रुटि थियो । अँग्रेजीमा लेख्दा “क” लाई “ख” सँग छुट्याउने अक्षर “यच” लाई दुई डेग दाहिने सारिदिए पछि “ख” “क” भएको थियो र “त” “थ” भएको थियो । यस्तै माछापुच्छ्रे बैँकले एक पटक मेरो अर्को न्वारान गरेको थियो “व” को ठाँउमा “न” राखेर । यसरी ”नवराज” भएको थियो “ननराज” । टोकियो रोटरी क्लव जापानको ईमेलमा मज्जाले मेरो नामको “राज” भएर आएछ “ताज” । शब्दकोषको साहारा लिएँ । ताजको अर्थ हुँदो रहेछ राजमुकुट वा श्रीपेच । ए ! भगवान किन मेरो नामसँग नेपालमा राजनीतिले तुहाएका शब्दहरु मात्र जोडिन आँउछन् ।

कहिँ यहि नवराजलाई राजनेता हुन त लेख्या छैन ? गम्भिर प्रश्न पहाड वनेर उभिन्छ । जापानको आईजिईयस अफिसको कागजातमा मेरो थर भयो “खतिव्” । यो लेख्ने कोठा सानो भएको परिणाम थियो तर नेपालमा नै नेपाल ईन्भेष्टमेण्ट बैँकले मेरो नाम वनाईदियो “नवज्रा खतिवडा” । यो हुनुको कारण थियो “ज” जनाउने “जे” लाई तिन स्थान वायाँ सार्नु ।

यो नाममा मैले स्त्री जातको सुवास फेला पारेँ । कसो त्यो वैकले सुश्री वा श्रीमति नवज्ना खतिवडा लेखिदिएन । यस्तै टोकियो जापानको प्रिन्स होटलले मेरो एकको स्थानमा दुई वटा “आर” अक्षर थोपरेर मेरो नाम वनाईदियो “नवर्ज खतिवडा” । यो रुपान्तरण बुझ्न पनि कुनै गहन अध्ययनको जरुरी परेन तर बुझिनसक्नु त्यसवेला भयो जब आफ्नै ससुराली शहर विराटनगरमा मेरो नामाकरण गरियो “पवन खतिवडा” । “नवराज” लाई “पवन” वनाउने ति ससुराली सर्जक को थिए मलाई सम्झना छैन् ।

एशियाली विकास वैँकका प्राविधिक सहायताका विभिन्न परियोजनाहरुमा मैले डेभिड ग्रिन नामथर भएका अत्यन्तै रमाईला मित्रसँग सहकार्य गर्ने मौका पाएँ । उनले एक्कासी मलाई ईमेल मार्फत “नव” भनेर सम्बोधन गरे । नवराजको लघुरुप थियो नव । मलाई मेरो परिचयको यो शुक्ष्मरुप विशेष महत्वको लाग्यो । “नवराज” ले मात्र गर्न सक्ने तर “नव” ले गर्न नसक्ने केही थिएन् । मलाई चिन्नलाई चार अक्षरको शब्दकोषले समेत नरुचाएको नवराज नै भन्नु पर्ने केही थिएन् । कहाँ छोटो र छरितो “नव” ? कहाँ लामपुच्छ्रे “नवराज” । डेभिडको यो आविस्कार किन र कसरी भयो भन्ने कुरा सामान्य नै हुनु पर्छ । अँग्रेजीमा लेख्दा मेरा नामथरका तीन शब्दहरु हुन्छन् : नव, राज र खतिवडा । ईमेल आदान प्रदान गर्दा डेभिडले राज लाई वीचको नाम ठानेर शुरुको नवलाई मात्र टिपेको हुनु पर्छ । तर मलाई उनले “हाय नव हाउ आर यू ?” भनेर सम्बोधन गर्दा एक किसिमको नौलोपन लाग्थ्यो र रमाईलो पनि ।

सधै अरुको काम सजिलो गर्न खप्पिस जात भएकोले होला जापानिजहरुले नामलाई जानी जानी परिस्थिति अनुकुल परिवर्तन गरेको मैले पाएको छु । एक दिन मेरो कार्यालयमा एक जापानिज युवति आईपुगिन् । परिचयको क्रममा उनले आफ्नो नाम मिना भनिन् । यो त नेपाली नाम भएको जिकिर मैले गरेँ ।

उनले भनिन् “मेरो नाम मिनाको नाकातानी हो । तर अव नेपाल बसुन्जेल मेरो नाम मिना । जव मैले थाहा पाएँ मिना नेपाली नाम हो मैले मेरो नामको अन्तिम अक्षर “को” लाई केही दिनको लागि आराम दिएकी छु ।“ यस प्रसँग पछि मेरो पनि घैँटामा घाम लाग्यो । आज भोलि म पनि विदेशीहरुलाई परिचय दिँदा मेरो पुरै नाम भनेर “तपाईले मलाई “नव” भनेर सम्बोधन गर्न सक्नु हुन्छ” भनी लघुरुपले उनिहरुको काम सरलिकरण गर्ने वानी वसालेको छु । यो अनुभुति गराईदिएकोमा म डेभिड र मिनाको प्रति आभारी छु ।

यतिन्जेल मेरो नामको नालिवेली त हजुरले पढ्नु भयो । तँपाईको नाम पनि यसरी बाङ्गिएको, थेप्चिएको वा मर्किएको प्रसँग छ कि । छ भने कि यस्तै लेख लेख्नु होला । म अवश्य नै पढ्ने छु । छैन भने पनि तपाँईको नाम अरुले प्रयोग गर्दा होस गर्नु होला । नाम लेख्ने ठाँउमा वा आफूले परिचय दिँदा आफ्नो नाम स्पष्ट प्रस्तुत गर्नु होला । तँपाईको नामले नवराजको जस्तो फूलवुट्टा भर्ने, तन्किने र नेप्टिने समस्या झेल्नु नपरोस । मेरो यहि शुभकामना छ ।

- अस्तु -

Message to future leaders

National College
Center for Development Studies

FARWELL DINNER PROGRAM TO THE GRADUATES

SPEECH BY DR. NAWA RAJ KHATIWADA

VICE CHANCELLOR OF KATHMANDU UNIVERSITY
DIGNITARIES ON THE DIAS AND THE FRONT PART OF THE FLOOR
FACULTY MEMBERS AND OTHER OFFICIALS OF NATIONAL COLLEGE
GRADUATES OF BACHELOR OF DEVELOPMENT STUDIES AND DEVELOPMENT FINANCE
PARENTS AND GUARDIANS OF THE GRADUATES
LADIES AND GENTLEMEN

IT IS MY GET PLEASURE TO ATTEND THIS EVENT TODAY AND I FEEL HONORED AND PRIVILEGED TO ADDRESS THIS AUGUST GATHERING.

FIRST OF ALL, I TAKE THIS OPPORTUNITY TO CONGRATULATE THE GRADUATES WHO ARE HERE WITH US TODAY AND WHO HAVE SUCCESSFULLY COMPLETED THEIR STUDIES. BEING A FOUNDER AND AN EXECUTIVE OF A DEVELOPMENT RESEARCH INSTITUTE, I WOULD ALSO LIKE TO WELCOME YOU ALL TO THE PROFESSIONAL MARKET OF ‘DEVELOPMENT SECTOR’ IN NEPAL. I AM ALSO EXCITED TO MEET YOU ALL AND READ THE GLORY OF ACHIEVEMENT AND SPARKLING VICTORY IN YOUR SMILING FACES.

I WOULD ALSO LIKE TO EXPRESS MY GRATITUDE TO THE PARENTS, GUARDIANS, FACULTY MEMBERS AND THE FOUNDER OF THIS COLLEGE AND, OF COURSE, ITS UMBRELLA, KATHMANDU UNIVERSITY, WHO HAVE PROVIDED AN INVALUABLE CONTRIBUTION IN PROVIDING A MARVELOUS GUIDANCE AND CONTINUED SUPPORT TO THESE STUDENTS.

YOU MUST HAVE LISTENED TO MANY SPEAKERS IN THE CONVOCATION DAY AND EVEN TODAY IN THIS EVENT, SO I DO NOT WANT TO BURDEN YOU ALL WITH ADDITIONAL DELIBERATION ON DOS AND DON’T PHILOSOPHIES RATHER I WOULD LIKE TO FOCUS ON THREE SIMPLE ISSUES CONFRONTING THE FRESHERS, WHICH I HAVE FOUND MOST PERTINENT DURING THE 20 YEARS OF MY ENGINEERING, ACADEMIC AND RESEARCH CAREER.

FIRST AND THE SIMPLEST ONE IS: AN ELEVATOR PITCH TO CAPTURE THE ATTENTION

AS A FRESH GRADUATE VERY OFTEN STUDENTS PUT THEMSELVES INTO ADDED ANXIETY OF WHAT TO DO NEXT.

WHETHER TO CONTINUE STUDIES,
WHETHER TO LISTEN TO PARENTS AND GET MARRIED,
WHETHER TO FIND JOB AND WORK FOR SOME ORGANIZATION
WHETHER TO APPLY FOR INTERNATIONAL SCHOLARSHIP OR FELLOWSHIP AND SO FORTH.

WITH SUCH A MIND STATE, LET US IMAGINE, MR. X OR MS. Y, GRADUATE OF NATIONAL COLLEGE SOMEHOW REACHES IN THE OFFICE OF THE CHIEF EXECUTIVE OF A COMPANY.

THE EXECUTIVE ASKS THE CANDIDATE : TELL US WHY ARE YOU HERE?

LET ME ASK THIS QUESTION TO THE FLOOR, WHAT DO YOU THINK X OR Y WOULD SAY IN THIS SITUATION.

ANY SUBMISSIONS?

?????????????????????

YES, THAT IS THE POINT, WHAT A FRESH GRADUATE WOULD SAY, HE OR SHE WOULD SAY “ I HAVE JUST COMPLETED MY BACHELOR DEGREE AND LOOKING FOR A JOB. IN THE WORSE CASE, HE/SHE WOULD FURTHER PUT A REFERENCE “MY FATHER’S UNCLE-IN-LAW’S FRIEND IS MR. Z, AND I WAS TOLD THAT YOU AND MR. Z WERE BATCHMATES.

I DO HAVE REMINISCENCE OF SIMILAR RESPONSES WHEN I MEET YOUNG INDIVIDUALS WHO THRONG TO MY OFFICE.

I OFTEN ASK THEM “ MAY I KNOW WHAT ARE YOU DOING THESE DAYS? “

VERY LIKELY, THE RESPONSE WOULD BE “WHAT TO DO SIR, NOTHING, I AM COMPLETELY FREE, AND LOOKING DESPERATELY FOR A JOB. ”

THAT IS THE POINT. ON SUCH SUBMISSIONS YOU MAY GET A RESPONSE “SO WHAT, THERE ARE TENS OF HUNDREDS OF CANDIDATES HERE WHO ARE LIKE YOU AND LOOKING FOR A JOB”. UPON INSISTING, IT IS NO WONDER, THAT YOU WILL BE GREETED WITH ONE OR TWO OR MANY “ SO WHAT “ ANSWERS.

MY DEAR FRIENDS ! THAT IS NOT THE WAY TO CAPTURE THE ATTENTION. THAT IS NOT AN ELEVETOR PITCH. AS AN EMPLOYER, I AM NOT BOTHERED THAT YOU ARE UNEMPLOYED OR YOU DO NOT HAVE A JOB. I AM LOOKING FOR A SUBORDINATE WHO COULD PUT SOME VALUE IN THE BUSINESS WE ARE DOING. WHO COULD HELP ME IN CONFRONTING THE CHALLENGES I AM ENDOWED WITH. I WANT SOMEONE WHO CAN SHOW PATIENCE IN THE WORKPLACE, WHO OWNS MY AGENDA AS HIS OR HER AGENDA, I WANT MY EMPLOYEE TO ACT DECISIVELY WITH PURPOSE AND CONFIDENCE, I WANT SOMEONE WHO CAN SHOW RESILIENCEY IN TIME OF CRISIS, UNCERTAINITY AND UNPREDICTABILITY.

I WOULD REALLY APPRECIATE IF THE PROSPECTIVE CANDIDATE WOULD SAY TO ME.

“SIR, I HAVE GOT EXCELLENT CREDENTIALS, AND I CAME TO KNOW THAT THE ACTIVITIES YOU ARE DOING IN YOUR COMPANY AND MY CAREER INTERESTS PERFECTLY MATCH. HOWEVER, I AM NOT MUCH AWARE WHAT SPECIFIC SKILLS YOU NEED, WHAT COMPETENCE YOU NEED, THEREFORE, I WOULD LIKE TO EQUIP MYSELF WITH THOSE SKILLS, I WANT TO PUT MY EFFORTS IN ADDRESSING THE GAP BETWEEN THE CREDENTIALS I HAVE AND THE COMPETENCY YOU NEED. “

NOW WHAT MIGHT BE THE SKILLS I AM LOOKING FOR TECHNICAL SKILLS SUCH AS COMPUTER SOFTWARE HANDLING, HUMAN SKILLS WHICH IS THE ABILITY TO WORK WITH PEOPLE AND IN TEAMS AND THIRD MOST IMPORTANT IS THE ABILITY TO WORK WITH IDEAS AND CONCEPTS I.E. THE CONCEPTUAL SKILLS.

AND WHEN YOU ARE ASKED ALTHOUGH YOU ARE UNEMPLOYED YOU SHOULD BETTER REPLY “I AM PUTTING MY SLEEVES UP OR SHARPENING MY SKILLS” RATHER THAN “DOING NOTHING”.

LET ME NOW MOVE TO THE SECOND ISSUE: HOW MUCH POTENTIAL ARE YOU ENDOWED WITH?

WE BETTER START WITH AN ACTION NOW. IN NEXT FEW SECONDS, I WILL GIVE YOU AN INSTRUCTION AND I EXPECT YOU TO DO ACCORDINGLY.

OK, ARE YOU READY?

“RAISE YOUR HANDS !!”

BOTH HANDS PLEASE !!,

MOVE THEM UP !

STILL UP !

STILL UP !

OK, THANK YOU VERY MUCH NOW KEEP YOUR HANDS DOWN.

WHAT LESSON WE DRAW FROM THIS EXERCISE. ASSUMING THAT THE POSITION OF YOUR HAND WITH MY LAST INSTRUCTION WAS 100 % OUTCOME OF “RAISING HANDS” ACTIVITY, IF YOU RAISE ONLY ONE HAND HALF WAY UP, YOU ARE USING ONLY 25 % OF YOUR POTENTIAL. IF YOU RAISE ONE HAND ONLY TO THE MAXIMUM YOU CAN, YOU ARE USING 50 % OF YOUR POTENTIAL. SIMPLE, ISN’T IT?

THE SAME LOGIC CAN BE USED IN DOING THINGS OR ACCOMPLISHING RESULTS. I HAVE ALREADY WELCOMED YOU TO THE PROFESSIONAL MARKET AND YOU ARE CELEBRATING THE GLORY OF YOUR ACHIEVEMENT. SO, I CAN IMAGINE MR. X OR MS. Y TO BECOME A DEVELOPMENT PRACTITIONER, A PROJECT OFFICER, A FINANCE OFFICER, A LINE MANAGER, AN ENTREPRENEUR, CHIEF EXECUTIVE OFFICER, MANAGING DIRECTOR OR A TEAM LEADER. IF YOU JUST PUT THESE IN A PLOT WITH TIME AS Y-AXIS VARIABLE, YOU WOULD FIND THE ENTREPRENEUR AND LEADERS ON THE TOP TIER AND TECHNICIANS OR PRACTITIONER IN THE LOWER TIER.

NOW, THE QUESTION IS: WHAT MAKES THE TOP TIER PEOPLE DIFFERENT THAN THE LOWER TIER PEOPLE?

IS IT SALARY? IS IT POWER? OR SOMETHING ELSE?

ANY RESPONSES TO THAT?

THE ANSWER IS ABILITY TO CONVERT THE IDEAS OR CONCEPTS IN USABLE PRODUCTS. EVERYBODY GOT SOME IDEAS. OR EVERYBODY GOT POTENTIAL. IT IS NOT THE POTENTIAL OR IDEAS THAT WILL PUT YOU IN FIRST TIER OF PROFESSIONS BUT IT IS THE ABILITY BY WHICH YOU PUT THE IDEAS IN ACTION.

NOW, THE THIRD POINT IS : WHERE YOU WANT TO PUT YOUR EFFORTS NEXT?

SOMETIMES DWELLING ON ALL THIS UNCERTAINTIES MAY BRING LOT OF CONFUSIONS. IT MAY BECOME VERY DIFFICULT TO COME INTO A SET OF CLEAR GOALS AND WAY FORWARD. BUT THIS IS A NATURAL PROCESS. EVERYONE HAS TO GO THOROUGH THIS. DON’T THINK YOU ARE ALONE IN THIS RACE. AT THIS STAGE INSTEAD OF PUTTING TOO MUCH PRESSURE IN ONESELF, ONE NEED TO TAKE THINGS EASY, SPEND MORE TIME THINKING INSTEAD OF PANICKING. IT BEST TO SHARE YOUR FEELINGS, THOUGHTS AND DIFFERENT OPTIONS THAT YOU THINK IS RELEVANT FOR YOURSELF WITH YOUR FRIENDS, FAMILY AND MENTORS. THINGS BECOME CLEARER AS YOU PUT MORE THOUGHTS INTO IT AND TALK MORE ABOUT IT. BECAUSE ANY DECISIONS YOU TAKE AT THIS MOMENT ARE VERY DECISIVE AS IT SETS TONE FOR YOUR FUTURE………………..

TWENTY YEARS BACK, WHEN I GRADUATED FROM UNIVERSITY, I WENT TO A GOVERNMENT JOB. THAT TIME THERE WERE NO COMMERCIAL BANKS IN NEPAL. I MEAN MEGA BANK OR HIMALAYAN BANK AS YOU FIND ATM MACHINES OF THEM IN EVERY STREETS OF MAJOR CITIES. THERE WERE NO KANTIPUR DAILY OR HIMALYAN TIMES. THERE WERE NO PRIVATE HYDROPOWER COMPANIES AS YOU SEE THEM TODAY. THERE WERE NO PRIVATE HEALTH CARE FACILITIES. THERE WERE NO MUSHROOMING MICRO-FINANCE OR CO-OPERATIVE GROUPS LIKE TODAY. MOST INTERESTINGLY, THERE WAS NO KATHMANDU UNIVERSITY OR NATIONAL COLLEGE. HOW WERE THESE DEVELOPMENTS MADE? WHO PIONEERED THEM? OF COURSE, THE ANSWER IS THE FIRST TIER PEOPLE WHO CONVERTED THE IDEAS INTO USABLE PRODUCTS. THOSE WHO WERE ABLE TO TRANSLATE THE CONCEPTS TO ACTIONS. THOSE WHO COULD INFLUENCE OTHERS AND LEAD THE TEAM OF COLLEAGUES TO REALIZE THEIR VISIONS.

WITH THE SAME TOKEN, IF I EXTRAPOLATE THE FUTURE AND IMAGINE A FUTURE OF NEPAL IN 20 YEARS TIME FROM NOW.

IT WON’T BE A MIRACLE TO ME IF I FIND,

KATHMANDU WITH AT LEAST THREE MAJOR SATELLITE TOWNS IN TRISHULI, PANCHKHAL AND CHITLANG VALLEY CONNECTED WITH HIGH SPEED TRAIN. A METRO RUNNING FROM BUDHANILAKANTHA TO GODAWARI VIA RATNAPARK. THE OTHER ONE RUNNING FROM THANKOT TO DHULIKHEL VIA TRIBHUWAN INTERNATIONAL AIRPORT. TIA BECOMING ONE OF THE BEST DOMESTIC AIRPORT IN THE REGION.

FORGET ABOUT THE NEWS WHICH APPEARED IN THE NEWSPAPER TODAY,
I QUOTE
विश्वको घृणित विमानस्थलको सुचिमा त्रिवि आठौ सुचिमा परेको छ ।
I UNQUOTE

BUT IT WON’T BE A SURPRISE TO ME IF IN 20 YEARS OF TIME THE NEWS WILL REPORT,

ONE OF THE BEST INTERNATIONAL AIRPORT OF THE REGION HAS BEEN CONSTRUCTED IN BHATTEDANDA, SOUTH OF KATHMANDU VALLEY. AN ELECTRIC BULLET TRAIN RUNS FROM ILLAM TO DARCHULA AND COVERS THE DISTANCE IN JUST 5 HOURS. LOADSHEDDING BECOMES A PAST HISTORY. FAST TRACT RUNS FROM KTM TO TERAI. KATHMANDU UNIVERSITY BECOMES TOP RANKING ACADEMIC INSTITUTION AND PRODUCES THE ETHICAL LEADERS, ENTREPRENEURS AND WORLD CLASS THINKERS AND POLICY MAKERS.

I WILL BECOME A SENIOR CITIZEN AND ABOUT TO RETIRE FROM MY PROFESSIONAL JOB. I FIND MANY OF YOU IN THE POSITION OF TOP TIER PROFESSIONALS, BE IT A COMPANY CEO OR LEADING BUSINESS PERSON OR MD OF THE RAILWAY SYSTEM IN NEPAL. YOU BECOME THE MOVERS, SHAPERS AND SHAKERS OF THE EVENTS LEADING TO THESE DEVELOPMENTS. IT WON’T BE A WONDER TO ME IF I HAVE TO BE IN A QUEUE FOR SOMETIME AND WAIT IN YOUR OFFICE JUST TO MEET YOU.

YES, THIS IS POSSIBLE AND YOU HAVE THAT POTENTIAL. THERE ARE CHALLENGES, PROBLEMS AND ISSUES WHICH POSE A KIND OF UNPREDICTABILITY AND UNCERTAINTY IN OUR PROXIMITY. HOWEVER, IF YOU LOOK VERY CAREFULLY THERE IS A SILVER LINING IN EVERY CLOUD NO MATTER HOW BLACK IT IS. THE KIND OF SATISFACTION YOU GET IN CONFRONTING THE CHALLENGES, THE KIND OF ENJOYMENT YOU GET IN ROLLING OVER YOUR IDEAS, IS OF COURSE, FANTASTIC.
IF YOU WANT TO CONFIRM THIS, JUST ASK A QUESTION TO THE LEADER AND PIONEERS SITTING HERE IN THE DIAS.

SO, THE BALL IS IN YOUR COURT. A WONDERFUL TRAJECTORY OF DESTINY IS IN FRONT OF YOU. I WISH YOU ALL THE BEST IN YOUR ENDEAVORS AHEAD.

THANK YOU.

(I highly appreciate the efforts put by Babita Thapa, Dilli Poudel, Parthana Tandukar, Ritu Shrestha, Rosy Chaudhary, Sophiya Dulal and Surendra Gautam in preparing and finalizing the manuscript of the speech)

पराजित अशक्तता

मैले फेसबुकमा लेखेँ -
“असोज २५, २०६८ का दिन अपरान्ह ४ बजे सिर्जनशिल लेखिका झमक घिमिरे सँग भेट भयो । “जीवन काँडा कि फूल” कृतिमा आफ्नै जीवनसँग जोडेर उनले “जिउदो लाश” को परिभाषालाई अझ परिस्कृत रुपमा पस्केकी छन् । झमक वहिनी ! मैले त तिमी सँगको भेटमा “पराजित अशक्तता” को अलौकिक उदाहरण पो फेला पारेँ ।“

यसरी एउटा समानार्थी झल्कने शब्द जोडीले मेरो दिमागमा प्रवेश पायो । मैले “अशक्तता” लाई “लाश” सँग मित लगाईदिएँ । ‘पूर्ण अशक्तता’ लाई छाँया प्रति निकाल्ने मेशिनमा राखेर वटन दवाएमा ‘लाश’ निस्कनु पर्छ । वास्तवमा कुनै प्राणीको शारिरिक र मानसिक दुवै प्रणालीले काम गरेन भने त्यो जिँउदो रहदैन् र लाश वन्छ। तर शारिरिक अशक्तता मात्रले लाश वन्दैन् । मानसिक अशक्तताले मात्र पनि लाश वन्दैन् । शारिरिक अशक्तता भएको तर मानसिक हिसाबले शक्त भएको व्यक्ति या त कुरुप देखिन्छ या अपाँग या अन्धो या वहिरो कहलाईन्छ । शारिरिक हिसाबले शक्त र मानसिक अशक्तता भएको व्यक्ति पागल कहलाईन सक्छ । शरिर र मन दुवैको अचेतन अवस्था हो लाश । लाश जड हुन्छ । जिउँदोको सजिवता मरेपछि निर्जिवतामा परिणत हुन्छ र लाश वन्छ । लाशमा जिउँदोको पदार्थ अँश मात्र वाँकी रहन्छ । प्राण विनाको शरिर भनेको मासु, हाड र छालाको थुप्रो मात्र हो जो सडेर माटोमा मिल्छ । अर्थात जिउँदो जीवको प्राण या आत्मालाई शरिरवाट विच्छेद गरे लास वन्छ । लासलाई त्यतिकै छोडे त्यो सिनो वन्छ र त्यसले व्याक्टेरिया, व्वासो र गिद्धको आहाराको काम गर्छ ।

यँहा निर एउटा गहन विषयले वहसमा प्रवेश पाँउछ । शारिरिक र मानसिक रुपले उत्तिकै सबल मान्छेहरुको सक्रियता किन फरक हुन्छ । किन ति दुई समूहका नरनारीको जीवन उपलब्धीमा विविधता हुन्छ । अझ भनौ किन कतिपय शक्तहरु पनि अशक्तताको भारी वोकेर हिडेका छन् ? झमकको कलमले किन अशक्ततालाई जिँउदो लाशको प्रसँगसँग जोड्नु पर्यो ? मरेको प्राणी वा साँच्चिकै लाश र जिँउदो लाशमा के फरक छ ? अझ ठाडो हिसाबमा भन्दा किन हात पाउ भएका सवै ईन्द्रियहरु सवल भएका र मानसिक रुपले कुनै समस्या नभएका व्यक्तिहरु पनि अशक्तताको शिकार हुन्छन् ।

हात नचलेर र पाउले लेख्न सिकी पौराणिक कथामा दुर्गा वा कालीले देवताले पनि नदेखाएको पराक्रम देखाए जस्तो अशक्तता माथी अलौकिक विजय प्राप्त गरेका युग नायक वा नायिका हरुको सँख्या ६ अरव जन भएको यो विश्वमा विरलै होला । नेपाली भाषीको मात्रको कुरा गर्दा पाँच करोडमा सायद झमक वाहेक अरुको नाम नआउला ।

मदन पुरस्कार पाउन सफल आफ्नो कृतिमा उनले लेखेकी छन् ।
“यदि मैले मेरा हातका औलाहरु नचल्ने थाहा भए पछि खुट्टाले लेख्न नसिकेको भए आज म एउटा जिँउदो लास हुने थिँए ।“

यसरी क्षमता वा शक्ति हुँदाहुदै त्यसलाई उजागर गर्न नसक्नु अनि जीवनलाई फुल वनाउने सम्भावना तिर पाईला नचाल्नु र अकर्मण्यता, निस्कृयता र नैरास्यताको दलदलमा भासिनु जिउँदो लाशको परिभाषा सँग जोडिएको सन्दर्भ हो भन्ने मैले बुँझे । खप्तड बाबाका कृतिहरुमा पनि यस विषयमा उल्लेख गरीएको छ । बाबाको भनाईमा अश्रद्धा, आलस्य, उद्योगहीनता, भय, सँशय, जडता र अविश्वास आदि अशक्तताकै प्रकृतिका दोषहरु हुन् ।

समाजमा विभिन्न प्रकृतिका व्यक्तिहरु हुन्छन् । कोही शक्त भएर पनि जिँउदो लाशको भूमिकामा हुन्छन् । कोही शक्तिको दुरुपयोग गर्छन जस्तै : कुख्यात अपराधी, तानाशाह, आतकँकारी वा लागु पदार्थका दुर्व्यसनी। कर्तव्य पथमा विचलित भएर वृद्ध आमावुवा वा रगतको नाताका आफन्त लाई दुश्मन ठानेर परिवार र समाजमा नरपिशाच या दानवको पहिचान वोक्ने कुसन्तानहरु पनि हाम्रै वरपर नभएका होईनन् । प्रत्येक पात्र एउटा वृक्ष हो । अशक्तताको विउले आवश्यक जल, जमिन र मल पायो भने कालान्तरमा जिँउदो लाश को वृक्ष वन्न सक्छ । एक क्षणको आनन्दको मोहमा रोपिएको लागु पदार्थको एक सर्को विउले केही वर्षको अन्तरालमा नर पिशाचको भीमकाय रुख सिर्जना हुन्छ । परिश्रम, लगन, सृजना या सकारात्मक सोचको विउले मदन पुरस्कार प्राप्त गर्न सक्षम हुने साहित्यकारको प्रार्दुभाव हुन सक्दो रहेछ । अर्थात शरीरमा सन्चित शक्ति वा तागत लाई पहिचान गरी तीनका अँशलाई एकत्र गर्ने अनि सामर्थ्य को हतियार सिर्जना गर्ने र त्यसले अशक्तता का भाईरसहरुलाई प्रहार गर्ने । यही नै जिँउदोको परिचय हो । जिँउदो लाशको विपरित पहिचान हो । कसैको दिनचर्यामा सक्षमता वा सामर्थ्यको उपस्थिति हुन नहुनु भनेको त्यो शुन्य स्थानमा अक्षमता वा जडताले चलखेल गर्ने मौका पाउनु हो भन्ने वुझिन्छ ।

मैले “पूजा गरौ शमनका परेवाहरुको“ शीर्षक कवितामा लेखेको छु -
हिँसाको आफ्नै अस्तित्व छैन् शान्ति उपस्थित नहुनु मात्र हो ।
अन्धकारको आफ्नै जीवन हुदैन ज्योति विद्यमान नहुनु मात्र हो ।।

मलाई झमकको दृष्टान्तलाई रँगमन्चमा राखेर यसैमा एक हरफ थप्न मनलाग्छ –
अशक्तताको आफ्नै अस्तिव छैन् जीवन्तबोध नहुनु मात्र हो ।

यो तर्कले एउटा यक्ष प्रश्न सिर्जना गर्छ “किन शारिरक र मानसिक हिसावमा सवल मान्छेहरु पनि झमकले जस्तो अशक्ततालाई मार्न सक्दैनन् र जडताको शिकार हुन्छन् ?” किन हात भएकाहरु लेख्तैनन्? किन कलम चलाउन जान्नेहरुको साथमा कलम हुदैन् ? झमकका हातका औलाहरु चल्दैनन् । भगवानले उनलाई अरबौलाई दिएको अभिन्न अँग नदिएर सृष्टिकर्तामा पनि निर्दयिताको अँश छ भन्ने कुरा प्रमाणित गरेका छन् ।

 तर किन ल्यापटप वोकेर हिड्नेहरु या साथमा सँधै डेस्क टप हुनेहरु कम्प्युटरको पर्दामा ‘क’ ‘ख’ समेत लेख्न सक्दैनन् ?

किन मस्तिष्क पूर्ण रुपले विकसित भएका, हात पाउ सन्चालनमा कुनै अप्ठ्यारो नभोगेका लेख्न सक्नेहरु पनि अशक्तताको ढाकर वोकेर हिडेका छन् । झमकले जस्तो पुरस्कार या लोकप्रियता पाउन पाएत भन्ने कल्पनामा उडेका छन् ?

 किन अशक्तता का भाईरसहरु वोकेर हिड्नेहरुको या जडताको गुँडमा वाध्यताका जीवन विताउनेहरुको जमात ठूलो छ ?

किन खाने पिउने र भोग विलासमा रमाउने र कतिपय अवस्थामा समय कटाउन समेत धौ धौ पर्ने यथार्थता वोकेर पशुजन्य जीवन विताउने सहयात्रीहरु पनि झमककै वरपर छन् ?

रोचक कुरा त के छ भने आफ्नो अगाडि काँडै काँडाको झाडी देख्नेहरु यस्तो प्रश्न सुन्न या पढ्न समेत चाहदैनन् । उनीहरुका लागि देखिएका प्रत्येक वनस्पतीहरु उन्यूका वोट हुन् । बाँसका झ्याँग हुन् । क्षितिजका जमिनहरु वालुवाका मरुभूमी हुन् । कसैले पहरामा पनि कसरी फूल फूलायो या हिलोमा कसरी कमल उमार्यो भन्ने तिर उनीहरु जाँदैनन् । त्यो चेतको थैली उनीहरुको पोल्टामा छैन् । उनिहरु अक्षमताको भारी वोकेर हिडेका छन् । अशक्तताको पहिरन भिरेका छन् । यसैले उनीहरु जिँउदा लाशहरु हुन् ।

अशक्तहरुको अर्को दुर्गुण के हो भने या त उनिहरु दिन जान्दै जान्दैनन् या त कम दिन्छन् । उनीहरु एक किसिमको दुराग्रह पालेर वसेका हुन्छन् । उनिहरुसँग के छ ? जीन्दगीमा उनीहरुले के पाएका छन् ? आदि विषयमा समेत उनिहरुको ज्ञान अल्प हुन्छ । यसको असर के हुन्छ भने कम दिए पछि उनीहरु कम नै पाउँछन् । जति धेरै दिन सकिन्छ उति नै अनुपातमा पाईन्छ भन्ने मेरो मान्यता रहेको छ । दिनुको मेरो आफ्नै परिभाषा छ ।

टेम्पोको सिटमा एक डेग सरेर अर्कोलाई सजिलो पार्नु पनि कसैलाई केही दिनु हो ।

सामान किन्दा विक्रेताको काम सजिलो गर्न खुद्रा मिलाएर पैसा दिनु भनेको पनि दिनु हो ।

 मीठो वचन वोलेर आफ्नो कुरा सुनिरहेको व्यक्तिलाई हँसाउनु पनि दिनु हो ।

 मन्दिरमा दर्शन गर्दा होस या वैकमा चेक साट्दा पङ्तिमा उभिएका मध्ये कसैको पालो नमिच्नु पनि दिनु हो ।

अरु प्रति सँवेदनसिल हुनु भनेको पनि दिनु हो ।

अरुको काम सजिलो गर्नु पनि दिनु हो ।

 कृति प्रकाशन गरेर कसैलाई पढ्ने खुराक दिनु पनि दिनु नै हो ।

कुनै सम्पती या भौतिक वस्तु दिईन्छ भने त्यसमा रहेको आफ्नो हक अरुलाई सर्छ । अन्नदान, प्राणदान, नेत्रदान, रक्तदान, मुष्ठीदान, भिक्षादान आदि केही यस्ता हक सर्ने उदाहरणहरु हुन भने विचारदान, श्रमदान, क्षमादान, कन्यादान र अभयदानलाई अलि भिन्न कोटीमा राख्न सकिन्छ । अरुको आवश्यकता बुझेर नराखिएको मागलाई सम्बोधन गरि प्रापकको अनुहारमा मुस्कान देखियो भने सबैभन्दा उच्चकोटीको दान हुन्छ भन्ने मलाई लाग्छ ।

दिने विषयका म पात्र भएका केही प्रसँगहरु रोचक छन् । एकपटक स्टेशनरी पसलमा म केही सामान किन्दै साहुजी सँग रमाईलो गर्दै थिँए । मेरो वानी नै भएको छ मान्छेहरुसँग कुरा गर्दा वक्ताको भन्दा श्रोता सँग सम्बन्धित विषयलाई उठान गर्ने र त्यसमा रोचकताको भर्याङ्ग थप्दै जाने । साहुजीले मेरो मुक्तकण्ठले प्रशँसा गर्थे अनि म थप हौसिन्थे। हाम्रो वार्तालापको खहरे नदीमा मिसिएको आभास मलाई त्यसवेला भयो जब साहुजी मलाई रोकेर दुई वच्चाहरुको सामान किन्ने आग्रहलाई सम्बोधन गर्न थाले । दाजु वहिनी जस्ता देखिने तिनीहरु पहिरनको हिसावले निम्न आर्थिक हैसियत भएका परिवारका जस्ता थिए । दाजु सँग पाँच रुपैयाको नोट थियो । उसले रोजेको कापीको मूल्य सोध्यो । साहुजीले त्यसको मूल्य रु दश पर्छ भने । म ग्राहक र साहुजीको यो वार्तालापको एकल श्रोता पात्रको भूमिका निर्वाह गरिरहेको थिँए । साहुजीको जवाफ मैदानमा खस्नासाथ मैले वच्चाको अनुहारको चमक उडेको देँखे । तुरुन्तै निर्णय लिएँ र भने ।

“ साहुजी! वावुलाई दश जाने नै कापी दिनुहोस । उस्को पाँच रुपैया म तिरीदिन्छु ।“

साहुजीले मैले भनेको माने । वच्चाको अनुहारमा खुशीका लहर देखिए । उनीहरु हिँडेपछी हाम्रो वार्तालापले पुन गति पायो । केही वेरपछी म पनि किनेका सामाग्रीको मूल्य तिरेर साहुजीसँग विदा भँए । वाटामा मैले किनेका सामान र मैले तिरेको मूल्यको हिसाव सोच्न थाले । म झसँग भएँ । साहुजीले त्यो वच्चाको कापीको पाँच रुपैया जोड्न विर्सेछन् । मलाई खल्लो अनुभुति भयो । भोलिपल्ट म फेरी त्यही पसलमा पुँगे ।

“साहुजी ! यो हिजोको वच्चाको कापीको पाँच रुपैँया । मैले त भुसुक्कै विर्सेछु ।“ मेरो ईमान्दारिता ग्राहक र विक्रेताको वीचमा विरलै हुने यो सँवादको माध्यमवाट प्रदर्शन भईरहेको थियो ।

साहुजीले कति कर गर्दा पनि त्यो पैसा लिन मानेनन् । त्यसपछिका खरिदहरुमा मैले छुटका मागहरु राख्नु पहिलेनै साहुजीले मेरो लागि विशेष दाम भनेर अरुलाई भन्दा केही कम मोलमा सामान दिन थाले । मैले कापीको पाँच रुपैया मात्र तिर्ने प्रयास गरेको थिएँ तर साहुजीले मलाई त्यसको कैयौ गुणा वढी छुट दिए । यसरी दिने र पाउनेको समिकरण जहिले पनि दोहोरो हुन्छ भन्ने मेरो मान्यतामा यो प्रसँग नजीर भएर वसेको छ ।

 “दान महिमा” को रमाईलो त त्यसवेला सिर्जना हुन्छ जव आफूले दिएको “एक अँश“ कैयौ गुणाले वृद्धि भएर फर्कन्छ । जसले केही दिदैन । उसले केही पनि नपाउने सभावना धेरै हुन्छ । यसकारण मेरो विश्लेषणमा दिन नसक्ने हरु पनि अशक्तहरु हुन् । झमकले जस्तो चमत्कार नै गर्नु पर्दैन् । दिनको लागि आफ्नो वरिपरी अथाह अवसरहरु हुन्छन् । असँख्य दानपात्रहरु हुन्छन् । तर दिन मन लाग्यो भन्दैमा जसलाई पायो त्यसलाई जे पायो त्यही जतिवेला भन्यो त्यति वेला दिने कुरो हुदैन् । त्यस्तो साईत नजुरेको दानले दुर्घटना पनि निम्त्याउन सक्छ । त्यसकारण कुन साईतमा कसलाई के दिने भन्ने वारेमा चिन्तन हुनु जरुरी छ ।

सिर्जना गर्नु, परिश्रम गर्नु, यथास्थितिमा नजकडिनु, मौलिकताको महत्व र प्रभावको ज्ञान हुनु, अवसरको पहिचान गर्न सक्नु, नया ढगँले सोच्नु, श्रम गर्दा नयाँ पन को अनुभूति गर्नु आदि शक्त हरुका विशेषता हरु हुन् । शक्तहरु अव के गर्नु पर्छ भन्ने कुरामा अलमलिदैनन् । चुनौति देखि डराउदैनन् । प्रत्येक पल र साथमा शान्ति वा सन्तुष्टि खोज्दछन् । यसका विपरित कृयाकलापहरु गर्छन अशक्तहरुले । यो विश्लेषणवाट तीन चरित्रहरु सतहमा देखिन्छन् । पहिलो: यि विशेषताहरुको वारेमा ज्ञान नै नभएको । दोस्रो ज्ञान भएको तर व्यवहारमा प्रयोग गर्न नसक्ने । तेस्रो: ज्ञान पनि भएको र व्यवहारमा पनिप्रयोग गर्न सक्ने । तथ्याँक विज्ञानले के प्रमाणित गरेको छ भने कुनै पनि समूहमा अब्बल, मध्यम र कमसल गरी तीन किसिमका पात्रहरु हुन सक्छन् । जस्तै: उही उमेरका मान्छेहरु भएको भीडमा अग्लो, होचो र सामान्य गरी तीन किसिमका कद भएका मान्छेहरु पाईन सक्छन् । अब्बल या कमसल चरित्र भएका व्यक्तिहरुको सँख्या मध्यमको भन्दा धेरै कम हुन्छ । सबल नेतृत्व दिने या युगपुरुषको सँज्ञा पाउने व्यक्तिहरु लाखौमा एक दुई मात्र हुन्छन् । सामान्य चरित्र भएका सामान्य मान्छेहरुको सँख्या लाखौमा हुन्छ । तर विशिष्ट चरित्र भएकालाई औलामा गन्न सकिन्छ ।

यसैले झमकले जस्तो अशक्तताका पिँजरारुपी पर्खाल हरुलाई नियमित परिश्रमले परास्त गर्दै जीउँदो लाश वन्ने सँभावनालाई निमिट्यान्न पार्नेहरुको सँख्या पनि सानो हुन्छ । आलस्य, उद्योगहीनता, र जडताको रुप लिएको झिल्ली भित्रको सँसारलाई प्युपाले जसरी तोडेर पुतली वनाउँछ झमकले पनि नेपाली साहित्यको बगैचामा आफूलाई पुतली वनाएर उडाएकी छन् । परिश्रमले अशक्त वाट शक्त वन्न सक्छ । जिँउदो लाश वन्ने सभावनालाई टार्न सक्छ । अशक्ततालाई प्रहार गर्न सक्छ । पहरामा सुनाखरी फुलाउन सक्छ । काँडैकाँडाको वुट्यानमा फुल फुल्न सक्छ । उन्युको माझमा पनि गेवँराको फूल फूल्न सक्छ । शसक्त उदाहरण हाम्रै अघिल्तिर छ । प्रेरणा र साहसकी मुहान झमकलाई मेरो तर्फवाट दुईवटा शुभकामना दिन चाहन्छु ।

-जडताको खोल ओडेर पुतलीलाई कुँजो वनाएका सम्पूर्ण युवाहरुमा उनले अशक्तता माथी गरेको विजयको सन्देस पुगोस ।

-झमकको कलमले विश्व साहित्यको समुद्रमा पनि मोति दिन सकोस र त्यसले नोबेल पुरस्कार प्राप्त गरोस ।

कार्तिक १३, २०६८
कोटेश्वर
काठमाण्डौ

म नेपाली

फेरी जापानकै सन्दर्भ । जापानमा वस्दा एक मित्रले वयान गरेको कुरा हो यो । जापानमा विदेशवाट आएका विद्यार्थीलाई घरमा वोलाएर जापानी आतिथ्य सत्कार र सँस्कृतिको चिनारी दिलाउने काम वढो उत्साहका गरिन्छ । कतिपय अवस्थामा अभिभावकको नियास्रोलाई मेटाउन विदेशी विद्यार्थीका लागि जापानी वुवा आमाको व्यवस्था समेत विश्वविद्यालयले मिलाईदिएको हुन्छ । 

एक जापानी परिवारले आफ्नो घरमा तीन जना नेपाली विद्यार्थीलाई निम्तो दिएछन् । ती विद्यार्थीलाई रात्रीको खाना र वासको पनि जापानीकै घरमा प्रवन्ध गरिएको रहेछ । घरमूलिले आफ्ना छिमेकीलाई पनि त्यो रात खाना सँगै खाने गरी निम्तो दिएका रहेछन् । नेपालीहरुका कुरा सुन्न उत्साहित भएका जापानिजहरुलाई त्यसवेला दाँतमा ढुँगा लागेछ जब ती तिन जना नेपाली जात र भूगोलका कुरा निकालेर आपसमानै झगडा गर्न लागेछन् । 

नेपालीहरु हिमाल, पहाड र तराईको प्रतिनिधित्व गर्ने र फरक फरक जातका रहेछन् । नेपालको जापानको जस्तो विकास नहुनुमा सँभ्रात जात या वर्गको भूमिका छ तथा राज्यको सम्पतिमा र वृति विकासको अवसरमा केही जात जातीको वोलवाला रहेको छ भन्ने विषयमा चर्का चर्की नै परेछ उनीहरुको । हामी अहिले अर्कै मुलुकमा पाहुना भएर आएका छौ भन्ने चटक्कै विर्सिएछन् उनिहरुले । 

अहिले जात, भूगोल र परम्परागत व्यावसायका कुरा निकालेर एक नेपालीले अर्को नेपाली प्रति घृणा भावले हेर्ने प्रवृति उत्कर्षमा पुगेको छ । समकालिन राजनीतिले समेत यसै विषयलाई मूल मुद्दा वनाएको छ । जातिय, भाषिक या धार्मिक पहिचानलाई केन्द्र भागमा राखेमा राजनीति, आर्थिक विकास र मानव विकाससँग जोडिएका समसामयिक विषयलाई किनारा लगाउन सकिन्छ भन्ने मान्यताले लोकप्रियता हासिल गरेको छ । 

यो मान्यता या दर्शनको सान्दर्भिकता या त ईतिहासले निर्क्यौल गर्ने कुरा हो या त राजनीतिशास्त्रका अध्येताहरुको सोधको विषय हो । आफ्नो अध्ययन र अनुसन्धान ईतरको विषय भए ता पनि जात र भूगोलसँग जोडिएका आफूलाई गढेका केही सन्दर्भ पस्कने अहिलेको जमर्को हो । 

केही समय अघि वातावरण विषय पढाई हुने एक कलेजमा म काम गर्थे । एक दिन अरुनै कलेजका एक विद्यार्थी कुनै काम विशेषले मेरो कार्यकक्षमा देखा परे । ति मँगोलियन मूलका जस्ता देखिन्थे । 

“तिम्रो नाम के हो भाई ?” 

मेरो नयाँ मान्छे भेट्दा स्वागत गर्ने सदावहार प्रश्न तेर्सियो । 

“रामप्रसाद आचार्य ।” 

तिनले नाम थर भने । 

“रुप र अनुहार हेर्दा त वाहुन जस्तो लाग्दैन् ।“ 

मैले आश्चर्य प्रकट गरेँ । 

“मेरो आमा गुरुगँसेनी हो सर ।” 

उनले सहजताका साथ भने । उनका पिता ब्राम्हण रहेछन् । मैले उनलाई गुरुङ्ग र बाहुन जातीका विशेषता को वारेमा जानिफकार मध्ये सबैभन्दा राम्रो ज्ञान भएको तिमी हौ भनेर उत्साहित गराउदै अरु जातीमा कम पाईने तर ती दुई जातीमा अधिक पाईने गुणका वारेमा उनको विचार भन्ने आग्रह गरेँ ।

उनका भनाई थियो-गुरुङ्गको विशेषता भनेको ठूलो परिवारमा पनि मिलेर बस्न सक्ने हो भने वाहुन जातिमा साधन र श्रोत को सहि परिचालन गर्ने दक्षता बढी छ । उनको विश्लेषण मलाई सटिक लाग्यो । ति दुवै विशेषताले परिपूर्ण भएकाले तिमीले अरु भन्दा धेरै प्रगति गर्नु पर्छ भनेर मैले उनको हौसला बढाँए । 

यस्तै अर्को एक प्रसँग सुनसरी जिल्लाको थारु जातीको वाहुल्य भएको वस्तीमा घट्यो । म खानेपानी र सरसफाई सम्बन्धी एक समूह छलफलको अगुवाई गरिरहेको थिएँ । छलफलमा सहभागि भएका व्यक्तिहरुमा थारु, वाहुन, दलित (यो शब्दको प्रयोगमा मेरो व्यक्तिगत असहमति छ ।) र नेवार थिए । उनीहरु सबैले तुलनात्मक हिसावमा थारुहरुको घर चिटिक्क परेको र भान्साकोठा पनि सफा हुन्छ भन्ने कुरा स्वीकार गरे । यसो हुनुमा परम्परा देखि चलेर आएको चलन लाई निरन्तरता दिनु पर्छ भन्ने मान्यता प्रमुख रहेछ । 

प्राय बाँसको टाटीमा माटोको लेप लगाई सानो चिटिक्कको घर वनाई, फूल आदिका बुट्टा निकाल्ने र भान्साकोठा सफा राख्ने क्रममा कामको लैँगिक विभाजन ( उनिहरुको विचारमा यो विभेद होईन् ) पनि गरिँदो रहेछ । पुरुषले धेरै बल लाग्ने र गहन सीप आवश्यक पर्ने काम गर्ने (जस्तै: वाँस चिरेर टाटी वनाउने ) चलन रहेछ भने महिलाले तुलनात्मक रुपमा सजिला र नियमित गर्नु पर्ने कामहरु (जस्तै : लेप लगाउने, बुट्टा कुद्ने आदि ) । मैले उपस्थित अन्य सहभागीहरुलाई यस्तो राम्रो तौरतरिका अन्य जातिका मान्छेले पनि सिक्दा हुदैन भनेर प्रश्न गरेँ । 

यसरी एक जातिको परम्परा देखि चलेर आएको राम्रो चलनलाई अरुले सिक्ने र आफ्नो जिविकोपार्जन लाई अझ प्रभावकारी वनाउने तर्फ कुनै औपचारिक पहल भएको मैले देखेको सुनेको छैन् । यसमा दुई प्रमुख कारणहरु रहेको मेरो तर्क छ । पहिलो राजनैतिक शक्तिहरुले सत्ता प्राप्त गर्नको लागि जाति जातिको वीचमा द्वेष फैलाएर नकारात्मक पक्षको उजागर गरी द्रुत आर्थिक विकास जस्ता मूलधारका सर्वमान्य तथा सम्बृद्धिका लागि अपरिहार्य बहसका विषयलाई नेपथ्यमा धकेली राजनैतिक रँगमन्चमा जातिय पहिचान जस्ता मुद्दालाई प्रदर्शन गर्नु रहेको छ । 

दोस्रो विकसित मुलुकवाट प्रविधि र आर्थिक विकासका नमुनाहरु विना अनुसन्धान आयात गर्नु रहेको छ । यो सवालमा दातृ सँस्था, विदेशी विकास नियोग र गैर सरकारी सँस्थाहरुको पनि ठूलो हात रहेको छ । विकासको नाममा विदेशवाट सिधै आयात गरि स्थानिय तहमा लादिएका भयमुक्त शिक्षा, घरेलु हिसाँवाट मुक्ति, वालवालिका सँगै सुत्न नहुने जस्ता नाराहरु दोस्रो कारकसँग सम्बन्धित केही उदाहरणहरु हुन् । 

हाम्रो परिवेशमा के उपर्युक्त हुन्छ के हुँदैन् भन्ने सवालहरुमा न त हाम्रा तथाकथित विज्ञहरुको कलम चल्छ न त कुनै सार्वजनिक वहसनै आयोजना गरिन्छ । केही समय अघि घर धुरी सर्वेक्षणका लागि एक अन्तराष्ट्रिय विकास नियोगले मस्यौदा गरेको दुर दराजका गरिव र पिछडिएका जनतालाई सोध्ने एक प्रश्न यस्तो थियो “तपाईका औपचारिक समारोहमा लगाउने पहिरन कति जोडी छन् ?“ 

विगतमा व्यापारिक या उद्यम सँग सम्बन्धित गतिविधिहरुमा मारवाडी, मनाँगे, थकाली र नेवारहरुको बाहुल्यता रहेको छ । भूगोलको हिसावमा भन्ने हो भने काठमाण्डौ वाट लगभग उतिनै दुरीमा रहेको चित्लागँ उपत्यका, ललितपुरको टिकाभैरव या भट्टेडाँडा, नुवाकोटको त्रिशुली या गल्छीलाई किन धुलिखेलले पछि छोडेको छ ? प्रश्न उभिन्छ । किन भने त्यसको एउटा प्रमुख कारण हो धुलिखेलका नेवार तथा अन्य जातीहरुले विकासको कामलाई राजनीति भन्दा माथी राखे र अझै पनि उनिहरु कतिपय सवालमा एक ढिक्का हुन्छन् । 

जे विषयमा जहाँ पनि पाखुरा सुर्की हाल्नु जरुरी हुँदैन् । जसरी लेखको सुरुमा उल्लेख गरिएको प्रसँगमा तीन नेपालीहरुले जापानिजको आतिथ्य सत्कारलाई वेवास्ता गर्दै विष वमन गरिदिए । कुनै खास जातीका मौलिक विशेषताको वयान गरिएका वा अरु जातीले सिक्नु पर्ने विषयमा बहस चलाएका कुनै लेख मैले अहिले सम्म पढ्न पाएको छैन् । 

एक पटक काठमाण्डौ मलमा एक मारवाडीको पसलमा जुत्ता किन्न गएको थिएँ । मैले साहुजी सँग ठट्टा गर्दै भने “तपाईहरु सँग व्यापार गर्ने के जादु छ जो पनि जहाँ पनि सफल हुन्छ ?“ 

उनले कुनै सटिक जवाफ दिएनन् तर त्यत्ति वेलानै उनको घरवाट खान्दानको वट्टामा सिलवन्दी गरिएको खाना आयो । त्यो दृष्यमा मैले मेरो प्रश्नको जवाफ पाईसकेको थिँए । मारवाडी जात सँग उनिहरुको दिनचर्याको या व्यावसाय गर्ने एउटा परम्परा छ, आफ्नै नियम छ । उनिहरु प्राय: आफ्नै घरमा वनेको परिवारको प्रेमको अँश थपिएको खाना खान्छन् । 

पल्लो सटरको अन्य जातको पसलको मालिक खाना खाने निउमा दिँउसै या त मदिरा पान गर्छ या त मो मो वा छोईला हसुर्छ । उनिहरुको समूहले नयाँ व्यापार शुरु गर्ने दौँतरीलाई मदत गर्छ । ग्राहकको माग र आवश्यकता अनुसार सेवा गर्छ । अतिथि सदन सन्चालन गर्न सक्छ । पशुपतिमा पानी वाड्न सक्छ । यी कारकहरु सामान्य लाग्न सक्छन् तर यिनीहरुको समग्र रुपनै मारवाडी समूहको सफलताका राज हुन भन्ने मेरो मान्यता रहेको छ । 

यस्तै मकवानपुरका दामन र सिस्नेरी वस्तिहरुमा मैले अनुभुति गरेको जात सम्बन्धित अर्को रोचक प्रसँग छ । दामनमा म विहानै उठेर त्यँहाको धरहरामा दृष्यालोकन गर्न गँए । विहानको साढे पाँच वजेको हुँदो हो । त्यति विहानै एक नेपालीले दृष्यावलोकन गर्ने ईच्छा प्रकट गरेकोले हो या अरु कुनै कारणले हो धरहरा परिसरका कर्मचारीले मेरो उपस्थिति प्रति कटाक्ष गर्दै मुख अमिलो पारेको अनुभुति मैले गरेँ । त्यँहा काम गर्ने भान्सेहरु सात बजे मात्र आउने जानकारीले धरहराको चमेना गृहमा वसेर कफी पिउने मेरो ईच्छा पुरा नहुने सँकेत दिईसकेको थियो । 

मैले एउटै सँरचनामा वसेर तिन सय साठी डिग्रीको परिक्रमा गरी पहाड, जँगल, वस्तीहरु र सुर्योदयको मजा लिएँ । त्यसपछि त्यँहा वसेर केही वेर प्रणायाम पनि गरेँ । मनमा लाग्यो यसरी नै सधैँ प्राण वायुको रस्वास्वादन गर्न पाए कति आयु थपिन्थ्यो होला । करिब एक घण्टा पछि तिनै कर्मचारीको सल्लाहा अनुरुप म धरहरा परिसरवाट वजारमा निस्किएँ चिया पिउने उदेश्यले । वाहिरका भान्से कर्मचारी राखेका होटेलहरुमा कहिँ पनि चिया पाईएन् । 

खोज्दै अघि बढ्दै जाँदा एउटी तामाङ्गनी दिदीकहाँ चिया पाईयो । वहाँको सानो चिया पसल थियो र त्यँहा कुनै भान्से या कर्मचारी देखिएन् । दिदीले विहानै दुध चिया उपलब्ध गराउन सक्नुका पछि दुई कारण देखिए : पहिलो आफ्नो काम आफै गर्नु र दोस्रो खत्रिबाजेले विहानै दुध ल्याई पुर्याउनु । खत्रिबाजे नजिकैको वेन्चमा वसेर चिया र चुरोट च्यापेर कोही कुरा गर्ने मान्छे फेला पर्ला कि भनेर गतिविधि नियाली रहेका । मैले उनिसँग थाँले भलाकुसारी । 

उनले दिएको विवरण अनुसार उनको गाँउ जान त्यहाँवाट दुई घण्टा लाग्छ र उनि एक मात्र कृषक हुन जो यसरी विहानै दुध वोकेर दामन धाउँछ । मैले अरु जातीले किन यो काम गर्दैनन् त भनेर सोधेको प्रश्नको उनको जवाफ र सिस्नेरीमा त्यसको केही दिन पछि विहानको त्यस्तै समयमा दुध वोकेर ल्याएका घिमिरे बाजेले दिएको उत्तर सँग ठ्याक्कै मिल्न पुग्यो। 

सिस्नेरीमा पनि हामी वास वसेको होटलवाट लगभग पाँच किलोमिटर पर अर्को तामाङ्गकै पसलमा घिमिरेबाजेको घरको दुधले बनेको चियाको स्वाद लिन पुगेका थियौ । मैल नेपालका अन्य स्थानहरुमा पनि गाई भैँसी पाल्ने र दुधको व्यावसाय गर्ने कार्यमा वाहुन र क्षेत्रीहरु नै अघि पाँए । 

भूगोलसँग जोडिएको स्याङ्गजाको पनि यस्तै प्रसँग छ । एक पटक स्याङ्गजाका एक माननीय सँग मैले ठट्टा गरेको थिएँ । 

“म कुनै दिन यो देशको उच्चपदस्त कार्यकारी अधिकारी भएर निर्णय गर्ने मौका पाएँ भने स्याङ्गजामा अन्तराष्ट्रिय सम्बन्ध र कुटनीति अनुसन्धान केन्द्र खोल्छु ।“ 

“स्याङ्गजाली” भनेर हँसि मजाक गर्ने होईन् त्यँहाका मान्छेहरु किन चलाख या वेजोड विश्लेषणात्मक क्षमता भएका हुन्छन् भन्ने विषयले त्यसवेला देखिनै मेरो मानसपटलमा अड्डा खोलेको थियो । एक दिन स्याङ्गजाका दुर दराजमा गएर वुढापाका हरुसँग यस विषयमा वहस चलाउँछु र उत्तर खोज्नेछु भन्ने मनमा लागेको थियो । 

सँयोगनै मान्नु पर्छ केही समय अघि विद्युत प्रसारणलाईनको योजना तर्जुमा गर्ने कामको सिलसिलामा म कालिगण्डकीको किनारको मिर्मीमा वास वस्न पुँगे । भोलिपल्ट विहान नजिकैको चिया पसलमा पुग्दा साहुनी लगायत अन्य केही स्थानिय त्यँहा पाईए । 

 “लौ! विना चिनीको एक कप दुध चिया पाँउ ।“ मैले माग राखेँ । “गाईलाई घाँस हाल्नु भएको थियो र दुध चिया खोज्नु हुन्छ ?” 

साहुनीवाट आशा गरिएको जवाफ अर्कै एक ग्राहकले दिए । म रनभुल्लमा परेँ । एक छिन त कुरो बुझिँन। दुध आईनपुगेकोले कालो चिया मात्र पाईन्छ भन्ने आशय रहेछ त्यो । यसरी हास्य रस भरिएको सटिक जवाफ दिन सक्नु भनेको चानचुने कुरो होईन् । अपरिचित व्यक्ति सँग सँवाद सुरु गरेर प्रभाव कसरी पार्ने भन्ने औपचारिक अध्ययन अध्यापन हुन्छ । व्यक्तित्व विकासमा यसको ठूलो भूमिका छ । सार्वजनिक भेलामा भाषण गर्दा होस या तोकिएको सफलता हासिल गर्न समूहको अगुवाई गर्दा होस सटिक जवाफको उत्तिकै महत्व छ । 

नेतृत्व कौशलताको एउटा पाटो अभिव्यक्तिको प्रभावकारीता रहेछ भन्ने मैले बुझेको धेरै भएको छैन् । यसरी ‘स्याङ्गजाली’ हरुसँग छोटो तर अविस्मरणिय वार्तालाप भएको थियो मिर्मिमा मेरो । पछि अन्य श्रोतवाट बुझेँ ती कालिगण्डकी किनारका रैथानेहरुको विशेषता भनेको “आफ्नु जीवनको लागि मार्गनिर्देशक व्यक्ति को हुन सक्छ” भन्ने खोजी रहेछ । फलानोले यसो गरेछ जीवनमा म त्यो भन्दा पनि अग्लो हुन्छु र त्यो भन्दा पनि लोकप्रिय हुन्छु भन्ने भावनाको सानै देखि जगेर्ना गर्ने थिति वसेको रहेछ स्यङ्गजाको माटोमा । 

दिनचर्ययालाई व्यवस्थित गरेर निरन्तर एकल उदेश्यका प्राप्तिकालागि सँघर्ष गरेका नायक या नायिकाको जीवनदर्शनलाई अनुशरण गर्ने परिपाटि त्यो माटोको उपज हो । ठाँउ विशेषका यस्ता विशिष्ट गुणहरुले लोकप्रिय भएका अन्य स्थानहरुमा जुम्ला, झापा, चितवन आदि पनि पर्दछन् । 

स्रष्टा शँकर कोईरालाले लेखेका छन् । 

“प्रत्येक मान्छेको गुण के हो भने उ सँग केही अवगुण हुन्छ ।“ मान्छेको 

यस्तो विशेषता भए जस्तै जाती, समुदाय या भूगोल को पनि गुण या अवगुण दुवै हुन्छ । यहाँ अहम प्रश्न के हो भने प्रत्येक जातीका गुणहरु या अनुकरणिय विशेषतालाई मिलाएर सम्बृद्ध नेपाली जाती कसरी वनाउन सकिन्छ भन्ने हो । ठूलो नदी सँग मिसिए पछि खोलाको नाम मेटिन्छ । तमोर तराईमा छैन कोशी छ । पानी त्यही हो तर त्रिशुलीको अँश समेटिएको जलप्रवाहलाई चितवनमा गण्डकी भनिन्छ । कैलालीमा कर्णाली मात्र छ सेती या भेरी छैनन् । 

नेपाली भनेको गँगा हो महासागर हो जँहा सयौ नदी, हजारौ खोला या लाखौ मुलहरुको अँश समेटिएको छ । पवित्र खोला या शुद्ध जल भएको खोल्सीले नदीलाई सफा राख्न मदत गर्दछ । प्रदुषित भएको वागमतिले गँगाको पानी या महासागरको केही अँश विटुलो वनाएको छ । व्यक्ति व्यक्तिको गुण उजागर भएमा समुह राम्रो हुन्छ । समुह राम्रो भए समाज र समाज राम्रो भए राष्र्क । यसैले म मेरो राम्रो विशेषता तपाईको राम्रोमा मिसाउन चाहान्छु । यसवाट तलको समिकरण वन्छ भने मेरो मान्यता छ । 

म नेपाली ‌+ म नेपाली ‌+ …….. + ………………+ ……………‍= हामी नेपाली 

 

१२ सेप्टेम्बर २०११ 

पुल्चोक

कालो गुलाफ

लगभग दुई वर्ष अघि नेपाल विकास अनुसन्धान प्रतिष्ठानको धोविघाटको कार्यालय परिसरमा फुलेका रँगिविरगीँ गुलावका फुलहरु मध्येको गाढा रातो समूहमा देखाउदै मैले मेरा एक मित्रलाई भने ।

“ म यो गुलाफ कालो देख्छु ।“

“तपाईँले यस्तै प्रकारका अभिव्यक्ति अरुलाई पनि दिनुभयो भने उनिहरुले या त यसलाई मजाक ठान्छन् या तपाईलाई पागल ।“ उनले मन्तव्य राखे ।

मित्रको दोस्रो वाक्याँशले मेरो ध्यानाकर्षण गर्यो । मान्छेले या त सामान्यतया अनुभुति गर्न सकिने प्रसँगलाई आत्मसात गर्न सकेन या दैनिक जीवनको रँगमन्चका सहभागीहरु या दर्शकको दृष्टिकोणमा उल्टो व्यवहार गर्न थाल्यो भने उसलाई पागल भनिन्छ । रातो रँगको पत्र भएको सर्वव्यापी फूललाई कालो देख्नु भनेको असामान्य अवस्थानै हो यसकारण त्यस्तो पात्रलाई पागलको सँज्ञा दिईनु कुनै अनौठो होईन् । मित्रको भनाई वेठिक थिएन् ।

महाकवि देवकोटा या अन्य महानायक या युगपुरुषहरुले व्योहोरेका विशिष्ट प्रकृतिका प्रसँग या उनिहरुले प्रेषण गरेका अभिव्यक्तिका कारण अरुले पहिराईदिएका दिमाग सड्केको देखि पागल सम्मको पगरीलाई केन्द्र भागमा राखेका कृतिहरु धेरैले पढेका छन्। यथास्थिति कायम गर्ने वा ईतिहास ईतर नहुने कृयाकलाप गर्दा कसैको ध्यान जाँदैन तर दर्शकको नजरमा नौलो या अनौठो काम गर्नेलाई यो त पागल भएछ भन्नु स्वाभाविक हो । तर यहाँ प्रसँग अरुले रातो देख्ने फूललाई कसैले किन कालो देख्छ भन्ने हो । फूललाई देख्ने आँखाले हो । मिर्मिरेमा वँगैचामा वसेर छिप्पिदै गएको सूर्यको प्रकाशसँगै कालो गुलाफ विस्तारै रातो भएको अनुभुति गर्नुको रमाईलो वेग्लै छ । सूर्यको प्रकाश या अन्य कुनै उज्यालोमा मात्र फूलको रँग चिनिन्छ । अँध्यारोमा रातो फूल पनि कालो देखिन्छ । अन्धकार कालो हुन्छ तर भनिन्छ,

“केही देखिदैन् निष्पट अँध्यारो छ” ।

अध्यारो रातमा विजुली चम्केको वेलामा पनि रँगको अनुभुति हुन सक्छ । तर समस्या यँहा दिँउसोनै रातोलाई कालो देख्नुको हो । आँखाले देखेको फूलको रँगको अनुभुति गर्ने मनले हो । मन सन्तुष्ट या सामान्य स्थितिमा भए उसले रातो, पहेँलो, सेतोको अनुभुति गर्छ । यसैमा अभिव्यक्ति पनि दिन सक्छ।

“कस्तो राम्रो रातो गुलाफको फूल, यो टिपेर कसैलाई शुभकामना दिन पाए कति रमाईलो हुने थियो ।”

तर रातो रोचकता मा नरमेको मनको सन्दर्भ हो यो । विरामी भएर जिव्रोले स्वाद लिन नसकेको वेलामा अरुलाई मिठो भएको विरामीलाई नमिठो भए जस्तो । वहिराले सँगित, भजन या दोहोरीको आवाजलाई एउटै तराजुमा राखे जस्तो । विरामी युवकलाई वत्तिस लक्षणले युक्त अप्सरारुपी युवतीको यौवनलाई हेर्नमा कुनै मन नभए जस्तो । यी सवै उदाहरणहरुमा हामीले तुलनात्मक रुपले केही मापन गरिरहेका हुन्छौ । हाम्रो मापनको एउटा धरातल हुन्छ । अँध्यारो वा कालो एउटा धरातल हो । अर्थात शुन्यको स्थिति । आँखाले देखे पछि मनले रँगको चेतनालाई कालो धरातल भन्दा माथी उकासे पछि रातो वा पहेँलो देखिन्छ । मानसिक सन्तुलन गुमाएको मान्छे चेतना शुन्यको स्थितिमा हुन्छ । उस्को धरातल कालो हुन्छ । अरुको लागि रातो, पहेलो, निलो देखिएको सँसार उसको लागि कालो हुन्छ । चेतना शुन्य हुनु भनेको यही हो । मैले मानसिक सन्तुलन गुमाएको थिईन् । खाली रातो देख्ने चेतनामा कमि आएको थियो । रातोमा रम्ने जाँगर थिएन । रँग मा रम्ने मन कुँजिएको थियो ।

तर मेरा मित्रको विश्लेषणमा प्रतिवाद गर्ने साहस म मा थिएन् । म त्यसवेला जीवनदेखि थाकेको स्थितिमा थिँए । ममा कुनै उत्साह थिएन् । जाँगर थिएन् । म जेमा पनि अँध्यारो देख्थे । रातोलाई पनि कालो देख्थे । पहेलोलाई पनि कालो देख्थे । एउटा स्वास्थ्य तन्नेरीलाई विपरित लिँगीको सुन्दरता, यौवन र लावण्यले जुन आकर्षण गर्नु पर्ने हो त्यो थिएन् । “रातो राम्रो गुलियो मिठो” को मर्म विपरित भए झैँ । यौवनको आकर्षण भनेको चुम्बक जस्तो हो । चुम्बकले फलाम जातको वस्तु पाएमा आकर्षण गरिहाल्छ । छोयो भने त त्यो फलामको टुक्रा पनि चुम्बकमा परिणत हुन्छ र अर्को फलामको टुक्रालाई पनि चुम्बक वनाउने हैसियत राख्छ । मलाई पनि लावण्यको मादकताले तान्नु पर्ने हो तर म फलाम तत्वका गुणहरु लिएर पनि म काठमा परिणत भएको थिए जसलाई चुम्बकले तान्न सक्दैन् । म भित्रको सँयन्त्रमा रातोको उचाईलाई देख्ने क्षमता हराएको थियो । रातो पहाड पनि थिचिएर कालोको भुँईमा पुगेको आभास भएको थियो । मेरो लागि खालि समथर जमिन मात्र थियो कालो रगँको अर्थात अँध्यारोको । त्यँहा कुनै रातो पहाड ठडिएको थिएन, पहेँलो चुरे थिएन् र सेतो सिवालिक पनि थिएन् । यस अर्थमा म पागल थिईन् । खालि रातोलाई पहिचान गर्ने मेरो चेतना शुन्यमा परिणत भएको थियो । मेरो मन धमिलो भएको थियो । मेरो रँग छुट्ट्याउने क्षमता गायव भएको थियो । म जस्तो गुलाफलाई पनि कालो देख्थे ।

मेरो समस्या कुनै समस्या थियो या थिएन त्यसमा पनि म दोसाँधमा थिएँ । त्यस्तो वेलामा दोसाँधमा हुनु भनेको पीडादायी हुँदो रहेछ । शारिरिक भन्दा मनको पीडा बेजोडको हुँदो रहेछ । जव मान्छेमा निर्णय लिने क्षमता क्षीण भएर जान्छ र उ अनिर्णयको वन्दी हुन्छ । जीवनको गतिशिलतामा पूर्ण विराम लाग्छ । पानीका छालहरु सेलाउदै जान्छन् । पोखरी शान्त हुदै जान्छ । जडताको जगेर्ना हुन थाल्छ । दोवाटोमा उभिएर यो वाटो जाने की त्यो भनेर सोच्नु अनि निर्णय गर्न समय लगाउनु अनि ति निर्णयका नतिजाहरुलाई शँका उपशँकाको दृष्टिकोणले हेर्नु भनेको आफूलाई कमजोर वनाउदै लानु हो । जडताको आयतन वढाउनु हो । मेरो लागि रातो गुलाफ कालो भएको समयको एउटा सन्दर्भ यसै प्रकृतिको छ ।

मेरो भानिज दाई र म पसलमा सामान किन्दै थियौ । मैले पैसा दिनलाई पर्स निकाले । तीन सय चानचुनको खरिद थियो । म सँग दुई विकल्प थिए । पाँच सयको नोट दिने की खुद्रा दिने । खुद्रा दिएमा के हुन्छ भन्ने तिर मेरो दिमाग गयो । लाग्यो “त्यो खरिद पछि पनि सामानहरु किन्नु पर्ने हुन सक्छ र घर जाँदा सवारीसाधनलाई भाडा दिनु पर्ने हुन सक्छ र मलाई खुद्रा आवश्यक पर्न सक्छ ।“ यसकारण पहिलो विकल्पलाई तिलान्जली दिनु पर्छ भन्ने भावना सिर्जना भयो। तर फेरी दोस्रो निर्णय लिँदा आई पर्ने जोखिम तिर मेरो ध्यान गयो । साहुजी सँग खुद्रा नहुन पनि सक्छ । उसले म सँग खुद्रा भएको देखिसकेको छ । यसकारण खुद्रा दिनोस भनेर माग राख्न सक्छ । त्यो मागलाई प्रतिवाद गर्ने झमेला सिर्जना हुन्छ । के गर्ने म दोधारमा हुन्छु । म यसरी म घरी खुद्रा निकाल्छु घरी एउटा नोट । अनिर्णयको भासमा वग्दै जाँदा परिस्थिति असामान्य हुन पुग्छ ।

“ तिमीले खुद्रा दिए हुन्छ, पछि चाहिएमा म सँग छ ।“ भानिज दाईको प्रतिकृयाले मौनता चिर्छ ।

मेरो अनिर्णयको काँडो वहाँले निकालिदिनु हुन्छ । म अस्वाभाविक सोचमा डुवेको वँहालाई थाहा हुन्छ ।

तर समस्या को जड के हो भने प्रत्येक निर्णय लिँदा यसरी सारथीको साथ पाउन असम्भव छ । कतिपय समयमा परिवारका सदस्यहरुको कटु आलोचनाको शिकार भएको छु मा यही कारणले । उनिहरु कुनै कुनै विषयमा वोली भुईमा खस्न साथ मेरो निर्णय चाहान्थे । ममा त्यो विजुलीको चमकमा अर्थात शुन्य समय अन्तरालमा निर्णय लिने क्षमता थिएन् । मैले केही साथीहरु पनि यो समस्यावाट पिडित पाँए । एक जनाको हकमा त कर्मचारीहरुले हाकिमको गिर्दो निर्णय गर्ने क्षमता र बढ्दो जडताका कारण राजिनामा दिएर अन्यत्र गएको पनि पाँए । समस्या के हो भने यो व्यथावाट पिडित व्यक्तिले आफ्नो कथाव्यथा हत्तपत्त व्यक्त गर्न चाहदैँन । अरुको त परै जावोस आफ्नो सवैभन्दा नजिकको जीवनसाथीलाई समेत भन्न सक्दैन्।

मेरो कालो गुलाफको सँसारमा त्यसवेला साहस थपियो जव मैले कवि शिरोमणी लेखनाथ पौड्यालका तलका हरफहरु पढे ।
कालो मन्दाकिनीको जल, जलनिधिका मोतिको ज्योति कालो,
कालो सौदामिनीको चहक, सब शरच्चन्द्रको कान्ति कालो ।
कैलास-श्रेणि कालो, झलमल गरने सूर्यको विम्ब कालो,
यो सारा सृष्टि कालो, मन बिच छ भने दम्भ दुर्भाव कालो ।

स्वर्गकी गँगा पनि काली हुन सक्छिन् । समुद्रको मोति पनि कालो हुन सक्छ । विजुली चम्कदाको चहक र शरद ऋतुको चन्द्रमा पनि काला देखिन सक्छन् । चाँदी जस्तो टल्किने हिमालय पर्वत पनि कालो देखिन सक्छ । सूर्यको पिण्ड पनि कालो देखिन सक्छ । अर्थात मनमा घमण्ड छ भने या मनको भाव कलुषित छ भने यो सारा सिर्जनानै कालो देखिन्छ ।

धन्य कवि ! मैले त केवल गुलाफ मात्र कालो देखेँ । परिस्थिति त फूलको तुलनामा कैयौ गुणा आयतन भएका वस्तुहरु पनि काला देखिन सक्ने रहेछन् । मैले विस्तारै वुझे मनको कालो को महिमा । मेरो दृष्टिकोण अव मनको कालोमा गएर अडियो । त्यो कालोलाई विस्थापित गर्ने सेतोको खोजीमा म लागेँ । त्यो तुषलाई हटाउन मन अडेको प्राणलाई स्वास्थ्य र अनुशासित गर्नु पर्ने यथार्थता फेला पारेँ । यस्तै अन्त्यमा मेरो खोज प्राण भरिएको शरिरमा गयो । आज भोलि म शरिर, प्राण र मनको त्रिशँकु सँरचनामा कालो गुलाफको परिभाषा खोजीरहेको छु । अस्तु ।
सोमवारे औँसी, साउन २०६८
पुल्चोक, ललितपुर

भगवान बुद्ध र भियतनाम यात्रा

बिहानको साढे तिन बजेको छ । म हनोइको सनवे होटलमा बास बसेको छु र केही लेखिरहेको छु । हिजो त्यसरी बुद्ध भगवान् संग साक्षात्कार होला, त्यसले मलाई यति भावुक बनाउला र मैले रुँदै यी हरफहरु लेख्नु पर्ला भन्ने मैले सोचेको नै थिईन । अहिले मेरो मन पीडामा छ, मेरा आँखामा आँसु छन, सास फुलेको छ र लेख्ने गति मन्द छ । पाठकहरुलाई विश्वास नलाग्ला, आजभोलि यस्तो हुन सक्ला र ? आजका मान्छे पनि भगवान् भेट्दा रुन्छन र ? तर यही भएको छ । म सनवेको ५२० नं कोठामा एक्लै छु । मेरा अगाडिको टिस्यु पेपर सिँगान र आँसुले निथ्रुक्कै भिजेको छ । मलाई लेख्न मन छ तर अति गाहे भएको छ- मन, कलम र कागत संभाल्न ।

म 'दक्षिणपूर्बी एशियामा जलीय वातावरण' नामक दोस्रो अन्तराष्ट्रिय सम्मेलनमा भागलिन भियतनामको राजधानी हनोइ आएको छु । हुन त यो मेरो भियतनामको दोस्रो भ्रमण हो । तर यसपटक मैले हिजो हनोइवाट लगभग एक सय पचास कि.मी.को दूरीमा रहेको हालोँग वे को भ्रमण गर्ने सुनौलो मौका पाएँ । मलाई विहान तीन बजेनै निद्राले छोड्यो । उठेर कागजातहरु मिलाएँ । योजना मुताविक म छ बजे खाजा खाने हलमा पुगीसकेको थिएँ । मलेशियाबाट आउनुभएका प्राध्यापक डा. लिम र डा. को संगै बसें, रमाईलो वार्तालाप पनि भयो । साढे छ बजे हामीले होटल छोड्यौ । जापान, दक्षिणकोरिया, थाईल्याण्ड लगायत बाइस मुलुकहरुवाट आएका जलश्रोतका विभिन्न बिधाहरुमा काम गर्ने वैज्ञानिक, इन्जिनियर, प्राध्यापकहरुको हाम्रो टोलीले चारवटा पर्यटक ओसार्ने बसहरु भरिएका थिए । मेरो उपस्थितिले एककाइसको अङ्क बाइस भएको थियो, म दङ्ग थिएं । म बस नं एकमा चढें र श्रीलकांको साथी डा. गेमुनुसगैं बसें । हामी चुंगडोगं पुल, राष्टिय राजमार्ग वान ए, वाक निह प्रान्त हुंदै अगाडि बढयौं । भियतनामी लयमा अंग्रेजी बोल्ने फरासिला थिए हाम्रा पथप्रर्दशक । उनले हातमा माइक्रोफोन लिना साथ उनको मोबाइल बज्थ्यो र हामी सबै हाँस्थ्यौं । हामी आठ लेनको राजमार्ग भएर गुडेका थियौ । खासै धेरै सवारीसाधन नभए पनि भियतनामको नियमअनुसार हामी पचास कि.मी. प्रतिघण्टाको हाराहारीमा गुडेका थियौं । हामीले प्रायजसो वाटोको दुवैतर्फं विकसित भएको रिवन आकारको शहर, आसपासका खेतहरु र सामान्य जंगल छिचोलेका थियौ । नौ वजे हामी एकै छिन विश्राम लिन साओ दो नामक शहरमा रोकियौ । पर्यटकहरुलाई लक्षित गरेर बनाईदिएका सफा शौचालयहरु र उपहारका सामानले भरिएका पसलहरुले हामीलाई स्वागत गरे । सबै सुविधाहरुको स्तर सराहनिय थियो । म घुमी घुमी हस्तकलाका सामानहरुको मजा लिदै थिएँ । मेरो स्विस साथी अग्नेसले परवाट हात हल्लाईन्, म हर्षले विभोर भएं । उनी संग भेट नभएको एक वर्ष भएको थियो । उनीसंग कुरामात्र थालेको थिएं, मेरो अर्को रसिया घर भएको एआईटी, बैङ्ककमा पढाउने साथी डा. सिपिनपनि भेट भयो । डा. सिपिन मेरो जीन्दगीमा भेटभएका मान्छेहरुमध्ये एक प्रतिशतको पनि माथिल्लो आधामा पर्नु हुन्छ- विद्धान, अनुभवी र रमाईलो । मान्छेमा यी तिन कुराको समायोजन भएको छ भने उ सायदै कसैको अाँखामा बिझाउँछ । म उहाँहरुसंगको वार्तालापपछि पुन सामान हेर्न थालें । रातो टिसर्ट लगाएको हट्टाकट्टा अर्को व्यक्तिले मलाई लक्षित गरेर भन्यो- "हाय नवराज हाउ आर यु" । ल उहाँ त मेरो जापानमा बस्दाको कोरियन साथी डा. सो पो हुनुहुंदो रहेछ । लौ ! यो यात्रा त सारै नै रमाइलो हुने भयो । वहाँले मेरो परिवारको वारेमा पनि सोध्नु भयो, तुरुन्तै देशको बारेमा पनि । यस्तो बेला मलाई उत्तर दिन असाध्यै कठिन पर्छ । मैलै मेरो मित्रलाई अहिले सम्म कहिले पनि वनावटी वा झुटो जवाफ दिएको छैन । म एउटा सामान्य देशको सामान्य मान्छे, उहाँ राम्रो प्रगति गरेको देशको मान्छे । तर पनि उहाँ हाम्रो कति माया गर्नुहुन्छ, मेरो प्रगति देख्न चाहानुहुन्छ, नेपालको राम्रो खबर सुन्न चाहानुहुन्छ ।

मेरो सास फेरी फुलेर आयो, आँखा फेरी रसाए, आज मलाई किन यस्तो भइरहेछ ! सोच्दछु, अरु नेपाली दाजुभाइको तुलनामा मलाई धेरै नै कम रुनु परेको होला । म आफूलाई अत्यन्त भाग्यमानी नेपाली सम्झन्छु । पाँचथरको स्याब्रुम्बा जस्तो विकट गाँउमा जन्मेको मान्छे आज यति धेरै विदेशी मित्रहरु बनाउन पाएको छु । संसार घुम्न पाएको छु । मेरो पनि बुद्धको देश छ, सगरमाथाको देश छ, बेद र गीताको पूजा गर्ने थलो छ, भन्न पाएको छू मेरा बिदेशी मित्रहरुलाई । तर आज म रोइरहेको छु । मेरा आँखाबाट बलिन्द्र आँसु खसिरहेछन्, म अत्यन्त भावुक भएको छु । मैले मेरो मित्रलाई मेरो मनको बह भन्न सकिन । 'मलाई दुःख छ, मेरो मुलुकमा अहिले कहिल्यै नभएको भयभित वर्तमान छ, मेरो स्कूल गएको छोरो बेलूका घर फर्कन्छ फर्कदैन थाहा हुँदैन, अत्यन्तै जोखिममा छौं' हामी भन्न सकिनँ । मेरो दुःख सुनाएर उहाँलाई पनि किन दुःखित तुल्याउ । म साँच्चिकै असमञ्जस्यमा परें । मैले सत्य बोल्नु पर्छ । म मेरो मुटु दह्रो बनाउँछु । फेरी सम्झन्छु । पाँच बर्ष पछि भेट भएको साथी, यस्तो कुरा गरेर अब उहाँले फेरी मलाई संझदा मेरो दुःखलाई किन सम्झने बनाऔं । एक छिन भए पनि रमाईलो गरौ र ठीकै छ भनौ । फेरी उहाँ त पत्रिका पढिरहने मान्छे सबै कुरा थाहा छ, म दोधारमा पर्छु ।

'पछि कुरा गरौला त्यस बारेमा' मैले समस्यालाई केहि बेरको लागि पर सारेँ । म केहि न केहि उपाय निकाल्छु ताकी म उहाँलाई मेरा पीडा र आर्तनादका सत्यता नभनीकन मेरो पुरानो संबन्ध यथासक्य निरन्तर राख्न सकुँ । यसरी समस्या थाती राख्दा म सोच्ने मौका पाउँछु र केहि उपाय निस्कन सक्छ भन्ने झिनो आशाको त्यान्द्रोको साहारा लिन्छु म ।

हामी ग्रामीण ईलाका छिचोलेर अगाडी बढ्रयौ । हाम्रा पथप्रदर्शकले भियतनामको बर्णन गर्न थाले । भियतनाम एउटा पीडा र बेदनाको इतिहास भएको मुलुक हो । यहाँको हालको जनसंख्या नौ करोड छ । नेपालको जस्तै लगभग नब्बे प्रतिशत जनता गाउँमा बस्छन् । गाँउले जीवनको चित्रण गर्दै हाम्रा मित्रले भने एउटा उखान छ- 'गाँउको एउटा मान्छेलाई सबै भन्दा पहिला तीन कुराको आवश्यकता पर्दछ, एउटी महिला, एउटा भैंसी र एउटा घर ।' भियतनाममा एउटा भैसी वा राँगाले खेत जोत्ने चलन रहेछ । हामी एघार बजे हा लोँग पर्यटक केन्द्रमा पुग्यौं । चारवटा ठूुूला डुंगा ठीक पारिएका रहेछन् । म डा.गेमुनु संगै डुंगा नं. एकमा बसें । हाम्रा बसका सबै यात्री त्यही डुंगामा बसे । त्यस पछि हामी थिएन गुफा तिर लाग्यौं । समुद्रको त्यो यात्रा मेरो तेस्रो थियो, यस अघि जापानको सादो टापूु जाँदा र बैंककमा मैले यस्तै यात्रा गरेको थिएं ।

गुफा पुग्नु केही बेर अघि म डुंगाको पछाडीको भागमा रहेको शौचालय पुगेर फर्कदै थिए । डुंगाको अगाडी जाने कौशीमा एउटी युवती एक्लै उभिएर एक टकले समुद नियालिरहेकी पांए । मैले उनलाई 'हाय ! हाउ आर यु' भनेँ र केही कुरा गर्न थालें । मलाई उनी संग ठट्टा गर्ने लहड चल्यो र भनेंँ 'तिमी कुन देशबाट आएकी हौ भनेर म अनुमान गरौ ?' उनले 'हुन्छ' भनिन् । मलाई लाग्यो मैले आफूले आफूलाई समस्याको खाडलमा पारें । तर अब मैले ठ्याक्कै मिलाए भने त अति नै रमाईलो हुन्छ । मैले न्वारान देखिको बल निकालेर दिमागी बिश्लेषण गरें र भने 'निहोन' । मैले ठयाक्कै मिलाएछु, उनी खित्का छोडेर हाँसिन् । म पनि खुशीले गदगद भएँ । उनको नाम चेई रहेछ । थप रमाइलो गर्ने सुरले मैले फेरी भने 'अब तिमी अनुमान गर म कुन देशबाट होला ?' उनले केही बेर घोरिएर भनिन् 'नेपाल' । ओहो! यो त मेरो जिन्दगीको अविस्मरणीय कुरा हुने भयो एक जना जापानी युवतीले मेरो स्वरुप हेरेर म कुन देशको हो भन्न सक्ने ! मैले नलगाएको भए पनि मेरो नेपाली ढाकाटोपी अझै चुलिएको अनुभव भयो मलाई । हामीले निकै बेर कुरा गर्यौ , उनी जापान को तोहोकु बिश्वबिद्यालयमा पढ्रने विद्यार्थी रहिछन् ।

हामी थिएन कुङ्गग गुफा पुग्दा दिउसोको मध्यान्ह भएको थियो । एक सय मिटर लामो गुफा निकै ठुलो रहेछ, हाम्रो पोखराको महेन्द्र गुफा जस्तो । गुफामा मेरो इन्डोनेसियाका दुई युवती मारिया र उनको साथी संग परिचय भयो । नेपालको बारेमा उनीहरुलाई थाहा रहेछ । हामीले 'सेभेन इयर्स ईन तिवेट' भन्ने फिल्मको बारेमा कुरा गर्यौ ।

गुफामा आधा घण्टा विताएर हामी पुनः डुंगामानै फर्कियौ । दिउंसोको खाना डुङ्गाको रेष्टुरांमानै भयो । समुद्र छ, जता हेरे पनि पानी नै पानी । शिखर वाट आएको म सागरमा अर्थात शुन्य उचाईमा छु । समुद्रमा फुत्त बाहिर निस्केको चटटानका थुम्काहरुले हामी लाई स्वागत गरे । यस पटक मैले क्यामेरा नल्यएकोमा पछुतो लाग्यो । खाना पछि म केही बेर छतमा गएं । बँगालादेशी मित्रहरुसंग भलाकुसारी भयो । मैले हा लोँग वे का वातावरण व्यवस्थापकसंग समुद्रकिनारमा रहेका वस्तीहरुमा खानेपानीको आपुर्ती तथा निकास पानीको विसर्जनका विषयमा केही जिज्ञासाहरु राखें ।

हामी तीन बजे फेरी जमिन र सागरको संगमस्थलमा फर्कियौ । म आँउदा चढेको बस नम्वर एक तिर लम्कदै थिएं । टोकियो विश्वविद्यालयका इन्जिनियरिङ्ग विभागका भुतपूर्व डिन प्राध्यापक डा. ओगाकीसंग जम्काभेट भयो । मेरो अभिवादन फर्काउदै वहांले मलाई तानेर एकान्तमा लानु भयो र अतिनै चिन्तित मुद्रामा सोध्नु भयो 'तिम्रो मुलुकको अवस्था कस्तो छ ? अहिले के तिम्रा परिवारजन शकुशल छन् ?" म फेरी अप्ठयारामा परें । उहाँको मनमा म, मेरो परिवार र मेरो देशका लागि त्यति धेरै स्थान हुनु भनेको अत्यन्तै ठुलो कुरा हो । उहाँको संसारका कैयौ देशका कैयौ मान्छेहरु संग दैनिक भेट हुन्छ । जापान मात्र हैन, पुर्वी एशियामात्र हैन सारा संसारका जल तथा वातावरणविज्ञहरुले उहाँलाई चिन्छन् । उहाँले मलाइ सगरमाथा भन्दा पनि अग्लो महत्व दिनु भएको छ, मेरो मुलुकले के गुन लगाएको छ त उहाँलाई ? म सोचमा पर्छु । म उहाँको सदभावले हर्ष विभोर हुन्छु, तर फेरी हर्षको अन्नपुर्णाको उचाइबाट विस्मातको समुद्रतलमा आइपुग्छु मैले दिनुपर्ने उत्तरको प्रारुप सम्झेर । मुलुकको कुरा आउनासाथ आजभोलि मेरो मन छिया छिया हुन्छ । म कसरी भनौ आंसुले बगेका नदीहरुका कथा । म कसरी भनौ मैले बाह् बर्ष अगाडि भेटेको जाजरकोटको स्यापी इतिहासको सबैभन्दा विकराल संकटमा छ भनेर । आज मेरो दुल्लु पुरानो दुल्लु रहेन् । मेहेलकुना आर्तनादका कथाहरुले भरिएको छ , मलाइ हुर्काउने सिद्धथान र देवीथानको दर्शन गर्ने तिर्थालुले शान्तिको अविरल भाकल चढाउन परेको यथार्थता ! म कसरी भनौ विचारले मान्छेको मन जित्न सकिन्छ भन्ने तथ्य ओझेलमा परेको कुरा ! म कसरी भनौ आज मेरो मुलुक कालचक्रको सबैभन्दा विकराल हार हारको महाभारत दोहोर्याइ रहेको छ ! म फेरी सामान्य उत्तर दिन्छु । 'प्राध्यापक महोदय! म यहाँसंग पछि लामो समय लिएर कुरा गर्छु, हुँदैन ?'

हामी चढेको बस तीन बजे हनोईको लागि प्रस्थान गर्यो । वाटोमा केही बेर अपाङ्गहरुले बनाएका हस्तकलाका सामानहरु पाइने स्थानमा हामी रोकियौ । म सामानहरु हेर्दै थिएं । मुर्तिहरु, समुद्रका ढुङ्गाहरु, सिपी र मोतिका दानाहरु देखिए । एककास्सी मेरा आँखा चिनेको आकृतिमा परे । पदमासनमा बसेको, शान्त, सौम्य, शीतल त्यो आकृती । के साँच्चीनै हो त ? नियालेर हेरें, अनि मेरा अाँखा एक टक लगाएर त्यो आकृतिमा परिरहे । नेपालबाट हजारौ किलोमिटर टाढा पनि मैले चिनेको जानेको आकृति छ । लुम्विनी र स्वयम्भूमा विराजमान हन भएका भगवान् यहाँ पनि हुनुहुन्छ ? मैले भगवान् बुद्ध संग थाइल्याण्डमा साक्षात्कार गरेको छु । जापानमा चिवामा रहेको संसारको सवैभन्दा अग्लो बुद्ध भगवानको मूर्तिमा चढेर बुद्धत्वको अथाह सागर भित्र हराएको अनुभव गरेको छु । तर यसरी हा लोँग वे को किनारमा पनि भगवान्सँग भेट होला भन्ने मैले चिताएको थिइनँ । मैले भगवानको एउटा सानो मूर्ति किने ।

अहिले म होटेलमा शाक्यमुनिको अगाडि एक्लै छु । विचारले मान्छेलाई जितेर शाक्यमुनि लुम्बिनीवाट यहाँसम्म आइपुग्नु भएको छ । हाम्रा पथप्रर्दशकले भनेको सम्झे, 'भगवान नौ करोड भियतनामीहरुको मनमा पनि हुनु हुन्छ ।' मलाइ भगवानले मेरा मित्रहरुले जस्तै सोधेको आभास भयो । 'नवराज ! तिमीले मेरो जन्मस्थलको के खवर ल्याएका छौ ?' म फेरी भकानिन्छु, आज म जीवनको सबैभन्दा कठिन मोडवाट यात्रा गरीरहेको छु । मेरो चालिस बर्षको जीवन अनुभवमा मनको घाउ यति धेरै कहिलेपनि दुःखेको थिएन् । भोलि विहान मेरो कोठा सफा गर्ने युवती छक्क पर्ने छिन कागजका यी रुमालको खात देखेर । म फेरी आँसुका भललाइ टिस्युले सोस्दछु । मेरो शरीरबाट रोदन मात्र निस्कन्छ । मलाई उत्तर दिन अतिनै गाहो भएको छ । म कुन कुन अक्षरलाइ कसरी जोडेर भगवानलाइ खवर भनौ ? मैले आज दिनभरी यो प्रश्नको उत्तर थाती राखेको छुु । म भाग्न चाहान्छु । जुन खेलको परिणाम शून्य हुन्छ त्यो खेल खेल्नै पर्छ र भगवान् ? यो प्रश्न उत्तरको मैदानमा जान त परै जाओस् मलाई त दर्शकदीर्घामा समेत बस्ने रहर छैन । तर मैले अब बोल्नै पर्ने हुन्छ, भगवानलाई नभन्नुको कुनै औचित्य रहने छैन । म अब यो जवाफलाइ धेरै थाती राख्न सक्तिनँ ।

'भगवान् ! मैले खवर वोकेर ल्याएको चिठी धागोले बाँधिएको छ । म कसरी खोलौ यो चिठ्ठी, कसरी वाँचौ यो खवर । भगवान् ! नियालेर हेर्नुहोस यो मेरो पहिरन रङ्गीन देखिए पनि यसमा हजारौ सेता धागाको अंश छ । भगवान ! हामीले यती लामो बरखी कहिले पनि बारेका थिएनौ । भगवान ! हामी हामी रहेनौ । भावना र विचारले मन जितेको सबैभन्दा दिगो हुन्छ भन्ने भगवानले पच्चीस सय वर्षअघि सिर्जना गरेको ज्ञानलाइ आत्मसात् गर्न सकेनौ । हामीले लुम्बिनीमा पराजयको खेती गरेका छौ । हामीले स्वयम्भूको आँखामा सुइरोले रोपेर रगत निकालेका छौ । भगवान ! 'अहिसां परमो धर्म' को मान्यतालाइ हामीले कुुल्चेका छौ । हामीले आफ्नै बा, आमा, दाई, भाई र दिदी बहिनी को संहार गरेका छौ । कसैको केही नविगारेका अवोध नानीहरुको बाँच्ने अधिकार खोसेर अकाल मृत्युु पस्किदिएका छौ । भगवान ! म माफी चाहान्छु मैले राम्रो खवर ल्याउन सकिनँ । लुम्बिनीमा उम्रेर संसारमा फैलेका मानवकल्याणका, निर्वाणका, बोधिसत्वका ज्ञानरुपी अथाह सागरका धनी भए पनि हामीले झिना मसिना सवालहरु समाधान गर्न सकेनौ । भगवान् ! मेरो शीर झुकेको छ । म अब रमाएर स्वयम्भूको कुरा गर्ने स्थितीमा रहिन् । भगवान ! मैले सेतो साडी लगाएका असंख्य विधवाको खवर ल्याएको छु । अकाल मृत्युले सिर्जिएका हजारौ टुहुराहरुको खवर ल्याएको छु । भगवान ! आज से फोकसोण्डोको पानीमा रगत मिसिएको छ, माईपोखरीमा आँसुको खोला मिसिएको छ । हामीले डोल्पा गुम्वाताराका हजारौं धर्माकर, दिपाकंर र अमिताभहरुलाई भेरीमा नौजवान नेपालीका जिउँदा लासहरु बगाएर देखाएका छौ । सोलुका खोल्साहरुमा स्यालहरुलाई नरभक्षी बनाएका छौँ । भगवान ! भिक्षुलाई दान दिन नसक्नुमा कुनै अन्याय हुदैन, तर हामीले धर्मपाथमा हिडेका भिक्षुको दान पात्र खोसेका छौ । भगवान ! मेरो वर्तमान शोकाकुल छ । मेरा भाइहरुको लाशको विस्कुन लागेको छ । मेरा बहिनीहरु आफ्नो पुछिएको सिंउदोको कथा समेत बोल्न सक्दैनन् । भगवान ! मेरो बौद्धिक दरिद्रतालाइ धिक्कार छ । भगवान ! यो सबै हुनुको कारक म पनि एउटा हुँ । मैले पहिरेको नेपाली विज्ञको यो पगरीलाई धिक्कार छ । मैले मेरा भाइ बहिनीलाइ दुईहजार बर्ष भन्दा पनि वढी बाँचेको र रमेको हाम्रो सभ्यता र समाजको आफ्नोपन र सह अस्तित्वको मैदान देखाउन सकिनँ । तीस करोड भन्दा पनि बढी मनहरुलाई डोर्याउन सक्ने बुद्धत्वको अथाह सागरमा बसेर गरिबी, रोग र अशिक्षाको विरुद्धमा जाबो दुई करोडले लड्न पर्ने जीत-जीतको यज्ञ सिर्जना गर्न नसक्नु मेरो लाछीपन हो । भगवान ! म अन्याय र असत्यका 'अ' हरुलाई मेटाउन सकने सात्विक विचारको सिर्जना गर्न नसकेर नितान्त दर्शकदीर्घामा बसेर यो हार हारको लडाई हेर्न विवश छु । मलाई थाहा छ, यो मैदानवाट कुनै पनि खेलाडीले विजयको माला लगाएर निस्कने छैन् । मरेका लाशहरु, पुछिएका सिउँदाहरु, अवोध टुहुरा मात्र यस मैदानबाट निस्कने छन् । हामीले हजारौं बर्ष पुरानो हाम्रो बुद्धत्व, सभ्यता र समाजको पूर्णतामा अन्तरनिहित अवयवहरुलाई केलाउन सकेनौ । हामीले मन जितेर शासन गर्न सकिने कुरालाई छायामा पारेका छौ । भगवान ! हामीले आफनै गुंडमा आगो सल्काएका छौ । "

'भगवान ! म अव म प्रतिप्रश्न राख्ने अनुमति चाहान्छु । म मेरा मित्रहरुलाइ के उत्तर दिउँ ? म अब मेरो जवाफ थाती राख्न चाहन्न । म हाम्रा हिजोका पीडा र बेदनाहरुलाई हाम्रो जीवनकालका अन्तिम विफलताहरु बनाउन चाहान्छु । म मेरा भाई बहिनीलाई विजयविजयको यज्ञ देखाउन चाहान्छु । म अब गोसाइकुण्ड र बीसहजारी तालहरुको पानी सङ्लो पार्ने शान्तिका श्रोतहरु चाहान्छु । भगवान ! म मेरो जन्मभूमिका प्रत्येक पीपलचौतारीबाट शमनका परेवाहरु उडाउन चाहान्छु ।" यत्तिकैमा म रोकिए । मेरो ढोकामा सुनिएको ढक ढक आवाजले मेरो ध्यान आकर्षित ग¥यो । मेरा आँखा टेलिफोनको घडीमा गए । बिहानको सात बजिसकेको रहेछ । म भिजेका टिस्युलाई पन्छाएर ढोका खोल्न उठें ।

डिसेम्बर ०२, २००४
हनोइ, भियतनाम

साभार: गरिमा (फागुन २०६२)

निगाता, सादो र नागाओकामा रमाउदा

हाम्रो यसपटक सादोटापु घुम्नजाने योजना बन्यो । सप्ताहअन्तको बिदासंग शुक्रबार र सोमबार मिलाएर चारदिनको कार्यक्रम बनायौ । तदअनुसार अगस्त १० को बिहान आठ पचासको ओमिया बाट निगाताजाने सिनकानसेन ९बुलेट ट्ेन० मा रवाना भयौ । यात्राटोलीमा सहभागि थियो मेरो र सुर्य आचार्यजीको परिवार । म्याक्स आसाही नामको उक्त सिनकानसेनको भुइ तला छोडेर पहिलो तलामा आसन जमाएर हामी बाहिरको मजा लिन थाल्यौ । हरिया धान खेत र चिटिक्क परेका घरहरु भएका बस्तीहरुले हाम्रो स्वागत गर्न थाले । ओमिया देखि निगाताको तीन सय किलोमिटरको दुरी तयगर्न दुइ घण्टाको समय काफी छ भन्नेकुरा यथार्थमा परिणत हुदै थियो । मेरोलागि यो रेलयात्रा सतहमार्गबाट गरिएका यात्राहरुमध्येको सबैभन्दा गतिमान थियो । हामी दुइ दम्पतीहरु आप्नै धुनमा थियौ भने हाम्रा चारजना नानीहरु पनि आप्नै धुनमा रमाएका थिए । हामी चढेको सवारी साधन भने घरी घुम्तीहरु छल्न पहाड छेडेर बनाइएका सुरुङमार्ग र घरी पहाडहरु बीचको समथर भूभाग हुदै द्रुत गतिमा अगाडि बढिरहेको थियो ।

निगाता शहर टोकियोको उत्तर पश्चिममा अबस्थित निगाता प्रिफेक्चरको सदरमुकाम हो । पांच लाख आबादी समेटेर बसेको निगाता जापानसागरको किनारमा अबस्थित जापानका शहरहरुमध्ये सबैभन्दा ठुलो शहर हो । शहरिकरणको सय बर्षको ईतिहास बोकेर बसेको यो शहरले जापानको महत्वपूर्ण अन्तराष्ट्यि बन्दरगाहको दर्जा पनि पाएको रहेछ । हामी दश चालिस बजे निगाताको जापान रेलवेको स्टेशनमा ओर्लिएर नानीहरुको सिनकानसेनको अघिल्तिर उभिएर फोटो खिच्ने रहर पूरा गर्न थाल्यौ । फोटोसत्र पछि निकासद्वार खोज्दै थियौ । कसैले हामीलाईनै लक्षित गरेर हात हल्लाएको देखियो । हाम्रो अनुमान सहि ठहरियो उनी हामीलाई लिन आएका पारसभाइनै रहेछन् । एकैछिन पछि बिनोदजी पनि आइपुग्नु भयो । हाम्रो योजना अनुसारको पहिलो गन्तब्य राष्ट्यि बिज्ञान संग्रालय पुग्दा मध्यान्ह भईसकेको थियो । संग्रालयका मुख्य आकर्षणहरु दुइ शीर्षकमा केन्द्रित थिए, आधुनिक मानव जीवनमा र प्रकृतिमा बिज्ञानको प्रयोग ।

संग्रालय भ्रमण पश्चात हामी बिनोदजीको निवासतिर लाग्यौ । मनिषा भाउजूको बिहानदेखिको पर्खाईलाई हामीले अपरान्हको चार बजे मात्र अन्त्य गर्न सक्षम भयौ । निगातामा अध्ययनरत अन्य नेपाली साथीहरु ज्ञानुजी, अमृतजी, कौशलजी र पंकजजीसंग रमाईलो गफगाफ गरियो । बेलुकी सबैजना भएर इगाराशी नाम गरेको समुद्रीकिनारको पैदल यात्रामा निस्कियौ । दिन र रातको साझा समयको त्यो प्रहरमा समुद्रको अथाह पानीसंग घण्टौसम्म लुकामारी खेलेर आएको शीतल पवनको स्पर्शले हामीलाई आनन्दको चरम सीमामा पु¥यायो । बालुवामा प्रत्येक पाइलाका डोबहरु छोड्दै अगाडि बढ्न थाल्यौ । नानीहरु त झन असाध्यै रमाए । हामीहरु एक किलोमिटर जति हिडेपछि कन्सर्ट भइरहेको ठांउ नजिक समुद्रकिनारका सिढीहरुमा बसेर भलाकुसारी गर्न थाल्यौ । केटाकेटीहरु न हुन, पारसभाइ र अमृतजीको उनीहरुसंग रमाउने बानी छ भन्ने कुरा तुरुन्तै पत्ता लगाए । लौ वहाहरुले त हातमा समातेर फनन घुमाइदिनु भयो, नानीहरु दंग परे । रात अलिक छिप्पिन थालेपछि हामी बिनोदजीको निवासतिर फर्किनको लागि बालुवामाथी इंटा राखेर बनाइएको बाटो हिडन थाल्यौ । बाटामा पर्यटकहरुलाइ सूचना दिनको लागि भूइमा राखिएको धातु को पातामा कुदिएका अक्षरहरुले निगाता सोल, पेगंयोगं र भ्लाडिभोसटक संग भौगोलिक सामिप्यता राख्दछ भन्ने कुरा दर्शाए । कुन ठांउमा कस्तोे सुबिधा आवश्यक छ भन्ने बुझेर उपलब्ध प्रबिधिको समुचित प्रयोग गरी भौतिक संरचनाको निमार्ण गर्नु नै बिकसित हुनुको परिचायक हो भन्ने कुरा आधुनिक जापानलाइ हेरेर सजिलै अनुभव गर्न सकिन्छ ।

हाम्रो यात्राको दोस्रो दिन बिहान मेरो छ बजे तिर निदा खल्यो । मेरो छोरा सिरिन पनि उठिसकेको थियो । मैले उसलाइ लिएर घुम्न निस्के । हामी समुद्रकिनारतर्फ लाग्यौ । बिहानको चिसो चिसो हावाले हामीलाई स्वागत ग¥यो । बिनोदजीको निवास नजिकैको मन्दिर जस्तो धार्मिक स्थल, स्राइन, मा एउटा जापानीे प्रार्थना गर्दैगरेको भेटियो । हामी पनि स्राइनमा पस्यौ । स्राइन र मन्दिरको मुख्य फरक पूजा र आराधना गर्ने देउताको मूर्ति हुनु र नहुनुमा निर्भर गर्छ । नेपालको बिशेषता बस्तीपिच्छे मन्दिर हुनु भए जस्तै जापानको बिशेषता बस्तीपिच्छे स्राइन हुनु हो । आफू संग भएका ससाना सम्पदालाई पनि ठूलो महत्व दिएर लोकप्रिय बनाउन सकिन्छ भन्नेकुरा जापानबाट सिक्नुुपर्ने बिषयहरुको सूचिमा पर्ने प्रमुख बुंदा हो ।

समुद्रकिनारपुग्नु अघिको एक अर्को दृष्य मेरो मानसपटलमा अझै ताजा छ । हामीले हिजो देखेका कन्सर्टकोलागि बाटाका छेउमा राखिएका बिजुलीबत्तीका खम्बाहरुलाई केहि ज्यामीहरु क्रेनले उचालेर ट्रकमा राख्दै थिए । केहि फोहोर टिप्न ब्यस्त देखिए । जापानीहरु बासी काम पस्कदैनन् भन्ने कुराको अर्को उदाहरण मैले देखें । हामी समुद्रकिनारको बालुवामा केहि क्षण हिड्यौ । एक अधबैसे माछा मारीरहेको भेटियो । सिरिनले उसलाई सोध्यो साकनानो एसा वा दोरे देसका माछाको चारो कुनचहि होला  उसले देखाएर भन्यो कोनो चिसाइ चिसाइ यात्सु देस यो सानो सानो टुका हो । हाम्रो बिहानको हिडाइ आनन्ददायी रह्यो । हामी कुरा गर्दै क्षितिजमा रहेका समुद्र, पहाड, र निगाता शहरका आंखाले भ्याउने सम्मका भूभागहरु हेर्दै रमायौ । हामी कोठामा फर्कदा सबैजना उठिसक्नुभएको रहेछ । बिनोदजीको हातबाट निर्मित स्वादिष्ट ब्रेकफास्ट सेवनगरी हामी सबजना भएर समुद्रमा खेल्न निस्क्यौ । समुद्रका छालहरुसंग दुई घण्टा रमाएर हामीले एघार बजे समुद्र छोड्यौ, अनि लाग्यौ बस चढेर निगाताको डाउनटाउनतिर । हाम्रो साथमा हुनुहुन्थ्यो, ज्ञानुजी, अमृतजी, कौशलजी र पारसभाइ । पारसभाइलाई त हामीले हाम्रो निगाता भ्रमणको पथप्रर्दशक भएबापत टोलीनेताको दर्जानै दियौ । डाउनटाउनको पूजा साउथ इन्डियन रेष्टुरेण्टमा भयो हाम्रो बिहानको खाना । खानापछिको हाम्रो गन्तब्य थियो, डाउनटाउनको मुख्य आकर्षण नेक्स्ट २१ अर्थात सम्पूर्ण निगाताको दृष्य हेर्न मिल्ने अठार तले टावर । सिनानो नदी, २००२ को फिफा वल्र्डकप रंगशाला, सिनकानसेनको लाइन, बन्दरगाह, समुद्र र सम्पूर्ण शहरलाईनै हामीले भरपूर मजा लिएर क्यामेरामा कैद ग¥यौ । त्यसपछि हामी ट्याक्सी चढेर लाग्यौ, बन्दरगाहतिर । हामीले तीन बजेर चालिस मिनेटमा रवाना हुने फेरीबोटको टिकट लियौ । आधिकारिक रुपले फेरीबोट भनिएता पनि त्यो बाहन हाम्रो लागि बिशाल जहाजनै थियो । सयवटा भन्दापनि बढि गाडीहरु राख्न मिल्ने, चार तला भएको र भित्रै खाने, बस्ने, पल्टने र खेल्ने सुबिधा उपलब्ध उक्त भीमकाय सवारी साधनको तेस्रो तलाको एउटा गोलमेचमा हामीले आसन जमायौ । उक्त समुद्रीयात्राको गन्तब्य थियो, सादो टापू ।

जापानको प्रमुख भूभाग बाट ३५ किलोमिटर टाढा जापानसागरमा अबस्थित सादो टापू क्षेत्रफलको हिसाबमा काठमाण्डौ उपत्यका भन्दा झण्डै दुई गुणा ठूलो छ । सुनखानी र कालापानीको ऐतिहासिक महत्व राख्ने सादो जापानकै प्रमुख टापूहरुको अग्रपङ्तीमा आंउछ । निगाताबाट सादो पुग्न फेरीबोटमा दुई घण्टाको यात्रा गर्नु पर्छ । शीखर नै शीखर भएको मुलुकमा हुर्किएका हामीले सागरमा हिडिरहेको त्यो फेरीबोटमा नौला र मन रमाउने थुप्रै अनुभवहरु संगाल्ने मौका पायौ । निलो पानीमाथी फेरीबोटले बनाएका सेता छालहरुको डोबको सजिवता निर्जिवतामा परिणत भएका र निमेषभरमानै एकैक्षण अघिसम्म संगैभएका घरहरु टाढिएका र क्षितिजमा देखिएका पहाडहरु नजिकिएका दृष्यहरुले हामीलाई मन्त्रमुग्ध बनाए । सबभन्दा रोचक त उडिरहेका समुद्री चरा अर्थात सिगलहरुलाई आहारा ख्वाउनु थियो । फेरीबोटकै गतिमा उडिरहेका सिगलहरु हाम्रो हातको खानाको टुक्रा झम्टेर खोसेर लैजान्थे । दुई घण्टा समय चालै नपाइ बित्यो । सांझको छ बजे रेत्स्यु शहरको बन्दरगाहमा प्लेकार्ड बोकेर हाम्रो स्वागतार्थ उभिएकी होटलकी सन्चालिका बज्यैलाई भेटे पश्चात उनकै गाडीमा बसेर हामी होटल पुग्यौ ।

हाम्रो यात्राको तेस्रो दिन बिहान मलाइ सात बजे अगावै निद्राले छोड्यो । मलाइ केहि लेख्ने बिचार आएकोले झ्यालबाट बाहिर हेर्दै लेख्न बसें । हामी पाचौ तलामा थियौ । झ्यालबाट बाहिर हेर्दा आनन्दको अनुभव भईरहेको थियो । समुद्रसंग जोडिएको ताल, सानो शहर, पहाड, जङ्गल र धान रोपिएका केहि फांटहरु समग्रमा भन्नुपर्दा त्यस दृष्यका अवयवहरु यिनै थिए । एउटै नजरमा सागर र शीखर लाई समेट्न पाउने यस्तो अवसर बिरलै पाइन्छ । तालमा सानो चलिरहेको डुंगा देखिन्छ । डुंगामा पहेला लुगामा सजिएका दशजना जति मान्छे देखिन्छन् । उनीहरु केहि क्षण एक ठांउमा रोकिन्छन्, अनि फेरि अघि बढ्छन् । बिहान सबेरै उनीहरुको लक्ष माछा मार्नु हुन सक्छ, म अनुमान गर्छु ।

म फेरि बाहिर हेर्छु । टापुको एक भाग तालको पानीसंगै नदी र बगर जस्तै भएर मेरा दृष्टीले भ्याउन सक्ने दुरीसम्म फैलिएको छ । जमिनको भागमा धान खेत र जंगल देखिन्छ । लौ त्यंहा त बाटो पनि रहेछ । एउटा बाहन हिडिरहेको देखियो । धान खेतको माझमा एउटा हावा द्वारा चल्ने मिल पनि देखियो । म मेरा दृष्टीको उचाई बढाउछु । डांडालाई बादलले ढाकेको छ । हिजो सादो आंउदा फेरीबोटबाट देखिएको पहाडको शीर छोपिएको छ । हिजो त्यंहा एउटा घर जस्तो संरचना देखिएको थियो । पुरै डांडालाइ जंगलले ढाकेको छ । घरहरु डांडाको पुछारमा तालसंग जोडिएको अलि अलि भिरालो परेको भूभागमा बनाइएका छन् । लाग्छ, जापानीहरुले यो ठांउको सुन्दरता पस्किन भरमग्दुर प्रयास गरेका छन् ।

झ्यालबाट देखिएको तालको पानी हामी बसेको होटलसम्म फैलिएको छ । वास्तवमा भन्नुपर्दा यो होटल पानीमाथीनै निर्माण गरिएको छ । पानीमा ससाना तरङ्गहरु देखिन्छन् । हिजो हामीलाई पराजित गर्ने निगाताका छालको तुलनामा यिनीहरुको कुनै ज्यान छैन् भने पनि हुन्छ । तर गहिरिएर बिचार गर्दा उनीहरुको आफ्नै अस्तित्व भेटिन्छ । उनीहरु पानीमा देखिएका अग्ला घरहरुका छायांलाई बन्न नदिने सामथ्र्य राख्छन् । अग्ला घरहरुको छायां स्पष्ट देखिदैन । खालि भूईचालोले हल्लिएको घर जस्तो मात्र देखिन्छ । घरको छायांलाई भूकम्पित गराउने काममा तरङ्गहरु सफल देखिन्छन् । म पुनः मेरो दृष्टीको उचाई बढाउछु । बादलको छोप्ने क्रम र डांडाको ढाकिने क्रम क्रमशः बढ्दो छ । बादल तल झर्दैछ, शायद ऊ अहिले मलाई शीखरको मजा लिन नदिने मुडमा छ । म बादललाई भन्छु एकैछिन छोपेर केहि बिग्रदैन्, तर कृपया पानीचै नपार, पानीले हाम्रो घुम्ने योजना बिथोलदिन सक्छ । 

हामीलाई दिउसो तिन बजेको फेरीबोटबाट निगाता फर्कनु थियो, यसैले रेत्स्यु शहरकै समुद्रकिनार घुम्ने निधो ग¥यौ । होटलकी सन्चालिका बज्यैले उनकै सवारी साधनमा होटलबाट पन्ध्र मिनटजतिको दुरीमा रहेको समुद्रकिनारमा छोडिदिईन् । हामी सबैभन्दा पहिला पेटपूजा गर्ने चाहना राखी नजिकै कुनै पसल भेटिने आशामा केही मिटर के हिडेका थियौ, लह लह परेको धान खेत र खेतपारी रमाईलो गांउपो देखा प¥यो । धान खेतको बीचतिर पुग्दा नपुग्दै हाम्रा क्यामेराहरु झोलाबाट निस्किसकेका थिए । बिभिन्न कोणबाट मन अघाउन्जेल तस्बीर र फिल्म खिचेर हामी गांउतिर लाग्यौ । गांउ बैभवशाली थियो । पीच बाटो, चिटिक्क परेका घरहरु, बिजुली र टेलिफोनका लाईन र घरैपिच्छे कारको तांतीको दृष्य देखियो । ल एक जना बृद्धा आफ्नो सामान राख्न पनि मिल्ने र भरोसा पनि दिने दुई पाङ्ग्रे बैशाखी समातेर हिडिरहेको देखियो । बुढेसकाल सम्मपनि आफ्नो काम आफै गरी गर्ब गर्ने जापानी संस्कारको प्रशंशा गर्नै पर्छ । बैभवशाली मुलुक बन्नकोलागि आवश्यक कारक तत्व श्रमको सम्माननै हो भन्ने बिषयमा दुइ मत नहोला ।

टाढाबाट हेर्दा जंगलजस्तो देखिने तर नजिक पुगेपछी पातला रुखहरुको बीचमा घर, करेशाबारी र खेतको मिश्रित रुप देख्दा हामीलाई नेपालकै कुनै गांउ घुमे जस्तै आनन्द आयो । हामीलाई नेपालकै जस्तो कुकुरहरुले पनि स्वागत गरे । केहीक्षणको पैदल यात्रा पछि एउटा स्राइन भेटियो । बाटो छोडेर केही सिढी चढेपछि स्राइनको द्वारमा पुगियो । स्राइन सुनसान भए पनि अतिनै सफा थियो । कुनै पनि दर्शनिय स्थल सफा या फोहोर हुनुमा दर्शनार्थीहरुकै मानसिकता र योगदानले प्रमुख भूमिका खेलेको हुन्छ । जापानीहरु सरसफाईको यस बिषयमा पनि बिश्वकै अग्रपङ्तीमा आउछन् ।

समुद्र किनारमा आईपुगेपछि हामी पुनः पसलको खोजीमा निस्कियौ । धेरै बेरको कसरत पछि कप नुडल्सको मात्र ब्यवस्था हुन सक्यो त्यो पनि पसल्नी दिदीले हामो मर्का बुझी उनको कारमा एक थर्मस तातो पानी हामी बसेको स्थान सम्म ल्याइदिएको सहयोगले । समय भएपछि होटेलकी सन्चालिका बज्यैले हामीलाई लिएर होटेल हुदै बन्दरगाहमा छोडीदिएर उनले पु¥याउने सेवामा कुनै कमीभएको महशुस हुनदिईनन् । अघिल्लो दिनको जस्तै फेरीबोटको भरपुर आनन्दमा डुब्दै साढे पांच बजे निगाता बन्दरगाहमा पुगियो ।

निगाता बाट लोकल रेलमा नागाओका पुग्यौ । स्टेशनमा सुनिलजी हामीलाई लिन आउनुभएको रहेछ । नागाओकामा अध्ययनार्थ आउनुभएको अर्को मित्र मदनजी र सुनिलजीको परिवारसंग रातीसम्म रमाईला बार्तालाप गरियो । पूनम भाउजूले जापानीहरुसंग ओशोबाना नाम गरेको फूललाई सुकाएर फ्रेममा सजाउने सा¥है राम्रो कला सिक्नु भएको रहेछ । हामीले त्यसको मुक्त कण्ठले प्रशंसा ग¥यौ । मैले भाउजू द्वारा निर्मित ओशोबानाका फ्रेमहरु हेरेर सोचें, नेपालीहरुसंग राम्रो अवसर पाएमा जुनसुकै बिषयमा पनि निपुण हुने अन्तरनिहित क्षमता हुन्छ ।

यात्राको चौथो तथा अन्तिम दिनको बिहानको कार्यक्रमकोलागि हाम्रो यात्रा टोली दुई समूहमा बिभाजित भयो । नानीहरुलाई लिएर भाउजूहरु पार्कतिर लाग्नु भयो । सूर्यजी र म सुनिलजी र मदनजीसंग लाग्यौ बहाहरुको अध्ययन संस्था नागाओका प्रबिधि बिश्वबिद्यालय तर्फ । बिश्वबिद्यालयमा भएको ठांउको भू(धरातल हेर्दा हामी कतै त्रिभुवन बिश्वबिद्यालय किर्तिपुरमा त आईपुगेनौ जस्तो लाग्यो । त्यंहाको भवन, छात्रबास र प्रयोगशालाहरु र समग्र प्राज्ञिक वातावरण उत्कृष्ट लाग्यो । हामी पार्कमा आईपुग्दा थाहा भयो अर्को टोली केहिक्षण अघि मात्र त्यंहा पुगेको रहेछ । समय अभावका कारण सबैजना भएर पार्कमा घुम्ने योजनालाई अधुरै राखेर नागाओकाका बन्धुहरुसंग बिदाईका हातहरु हल्लायांै ।

नागाओकाबाट चढेको लोकल रेललाई हामीले ईचिगो युजावामा छोड्यौं । त्यसपछिको रेललाइ पुनः मिनाकामीमा परिवर्तन ग¥यौ । नागाओकादेखि मिनाकामीसम्मको यात्रामा देखिएका स्की रिसोर्टहरुले भनिरहेका थिए, अब केहि महिनापछि हामी पूर्णरुपले हिउले पुरिने छौ । नेपालका उच्च पहाडी लेकहरुमा पाइने नागीहरु जस्तै देखिने यी स्की रिसोर्टहरुले हरेक बर्ष कैयौ स्कीप्रेमीहरुलाइ सेवा पु¥याउछन् । रेल सुरुङमार्ग, पहाडको फेदी, नदीको किनार र ससाना फांटहरु हुदै ओमियातिर बढिरहेको थियो । बाहिरको दृष्यमा धानका खेतहरु, बांसका झ्यांगहरु, तरकारी बेर्नाका ब्याडलाई प्लास्टिकले छोपेका संरचनाहरु समेटिएका थिए । तरकारी खेति अतिनै मिहिनेतका साथ गरिएको देखिन्छ । बस्तीहरु नदीका दुई किनारामा छन् । हामी घरी वारी घरी पारी गर्दै अगाडि बढ्छौ । मानौ म पृथ्वी राजमार्गबाट मुग्लीन गईरहेको छु । यी पहाडहरु, घुम्तीहरु, नदीहरु हेर्दा लाग्छ हाम्रो काठमाण्डौ पनि रेलमार्गबाट सहजै जोडिन सक्छ, बुलेट ट्ेन सुर्खेत र पोखरा पनि पुग्न सक्छ । पहाडहरु, चट्टानहरु, घुम्तीहरु र नदीहरु बाधक होईनन् बाधक त खालि सोच र सम्मति नहुनु मात्र हो । जापानीहरुले हरेक टुक्रा जमिनको सदुपयोग गरेका छन् । बैज्ञानिक तरिका अपनाएर कुन जमिनको कस्तो प्रयोगले बढि फाईदा हुन्छ भन्ने कुरामा सचेत छन् । यसैले त डाडामा र भिराला पाखाहरुमा खालि जंगलमात्र छ । बिजुलीका तार, रेलमार्ग र सडक, र खानेपानीका पाईपहरुबाट जेलिएका बस्तीहरु केवल समथर भागमा मात्र छन । अबिछिन्न रुपले समानान्तर निर्माण गरिएका रिटेनिग वाल र भलपानी तर्काउने निकास संरचनाहरुले रेलमार्ग र सडकलाई गतिलो सुरक्षा कवच प्रदान गरेका छन् । बिस्तारै पहाडका आकृतिहरु पूर्णतया समथर भूभागले बिस्थापित हुदै जान्छन् । अब ससाना कारखानाहरु पनि देखिन थाल्छन् । हामी चारदिनको रमाईलो यात्राको अन्त्यमा आइसकेका थियौ । निगाता, सादो र नागाओका मनमोहक दृष्यहरुल।ई मानसपटलमा कैदी बनाएर ओमियाबाट हामी बसेको शहर मिसातो तर्फ प्रस्थान ग¥यौ ।

टोकियो, जापान अगस्त, २००१
साभार ( नेसाज (नेपाली बिद्धार्थी समाज, जापान) को मुखपत्र

हिमालयको कुवेतमा

पुस मसान्त शुक्रवार थियो । मकर संक्रान्तिको पूर्वसन्ध्या, म होटल सोल्टी परिसरमा अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलनको प्राविधिक सत्र सकेर प्राध्यापक एडवार्ड स्टेनटिफोर्डसंग चियापानका लागि होटल लबीवाट बगैंचातर्फ लम्कदै थिएँ । ढोका खोलेर वाहिर के निस्केका थियौ, प्राध्यापकको उत्तेजित उदगार "ह्वाट अ लभ्ली सनसाईन” झ्वाट्ट सुनेँ ।

दुई वर्ष अघि तुलसीपुरमा पञ्चायतकालीन माननीयसंग भेट भएको थियो । अनौठो संयोग थियो त्यो । म दाङ उपत्यकामा माघीको मजामा थिएँ । पूर्व नेताजीले मेरो मानसपटलले कहिले नठम्याएको शब्द अर्थ्याए - "संक्रान्तिको भनेको सहज परिवर्तन' । ज्योतिषविद्हरु वा राजनेताले यसको सही अर्थ लगाउलान् तर मैले यही सिद्धान्तको सहारा लिदै मेरा अंग्रेज गुरुलाई भने "लडन र टोकियोका आ-आफ्नै विशेषता होलान् तर नेपालको राजधानीमा सम्मेलन गर्नुको आनन्द यही हो, हामीले मकर संक्रान्तिमा पनि सूर्यको प्रकाशको मजा लिन पाएका छौ ।”

स्टेनटिफोर्डको यो दोस्रो नेपाल भ्रमण हो । एक वर्ष अघि एक कार्यशालामा भाग लिन काठमाण्डौ आएका फोहोर मैला व्यवस्थापनका यी अध्येताले पटक पटक पुनरावलोकन गरीएका सामाग्री प्रकाशन गरेका रहेछन । त्यो थाहा पाउँदा मैले जिब्रो टोकेको थिएँ । यसैले अति सतर्क हुदै कुरा गर्दै थिएँ । आफूले जाने भन्दा कैयौ गुना बढाएर बोल्ने लालबुझक्कढी नेपाली बानीले मलाई भड्खालामा पार्ला की भन्ने ठूलो चिन्ता हुन्छ यस्तो वेला । तर गुरुले यसलाई अत्यन्तै सकारात्मक पारामा लिँदै भने "दिस इज एनोदर एसेट टु द कुवेत अफ हिमालया ।"

हुन त आफनो आङमा गुजराँती भैँसी पालेर अर्काको आङमा लिखा देख्ने आडम्वरी वर्गमा पर्ने नेपाली मात्रको समस्या हो यो । वेलायती होस् या जापानी, अरुको वोलीमा असल के छ, त्यो तुरुन्तै खोजी त्यस माथि सकारात्मक परिणाम दिने भर्याङ लगाउन सिपालु हुन्छन् । यो हिमालयको कुवेत भन्ने शब्दजोडी ले मलाई चकित पार्यो । एक दशक अघि म बैककमा पढदा पनि अर्का डच गुरुले भन्ने गरेको यो नेपालको हालसम्म नभएको विशेषण किन वेलायती गुरु समेतले दोहोरयाए । म घोरिएँ ।
----
माघे सक्रान्ती, शनिवार पनि । नानीहरुलाई लिएर मनोहरा किनार, गोठाटारतिर घुम्न निस्के । कोटेश्वरवाट काँडाघारी जाने टेम्पोमा पस्यौँ । म छोरी काखमा लिएर देब्रेतिरको दोस्रो सिटमा बसें । पहिलोमा एकजना मेरै उमेरका मित्र थिए । उनि अलिक सरेका भए हामीलाई सजिलो हुन्थयो । सरेनन् । हामी अरुको भलो चिताउनमा कमजोर छौ । केही विसौनी पर मेरो देब्रेतिरको सिट खाली भयो हामी सरयौ । मेरा छिमेकी मित्रले नयाँ चढ्ने यात्रुलाई हामी बिचमा सिर्जना भएको खालि ठांउतिर संकेत गरें ।
मैले मुख फोरेँ "तपाइ यता सरे उहाँलाई सहज हुन्थ्यो ।“
उनले माने ।

पिच बाटो सकिए पछि एक्कासी टेम्पोमा धुलो पस्न शुरु भयो । छिमेकी मित्रको उत्तेजित उदगार "कस्तो छारो आयो“सुनियो । नेपाली भएर नेपालमा यात्रा गर्नुको मजा यै छ । हामी यात्रु होस् या ग्राहक, एक आपसमा सहज कुराकानी गर्छौ, आफुलाई लागेको कुरा निर्धक्क बोल्छौ । छारोले मलाइ रोमान्चित गरायो। मेरा यात्रु छिमेकीले छारो र धुलो एकै हो भनेर अर्थ्याए । उनि ओखलढुंगावाट आएका रहेछन् । हामीले "छारो“ बाट सुरु भएको वार्तालाप निरन्तर राख्यौ र बाटो काटेको पत्तै भएन् । अन्तिम विसौनीमा हामी ओर्लियौ । उनले भने "नया वानेश्वर यही हो ?“ सबै यात्रु हासेँ । खलासी पनि मजाले हाँस्यो । उसलाई ओखलढुंगावाट आएका ती नयाँ मान्छे नयाँ वानेश्वरमा ओर्लने भन्ने थाहा रहेछ तर शनिवार मान्छे नपाइने पिरले ६ रुपैयाँको कमाइ निश्चन्त गर्न चुप लागेको अनुमान मैलें सहजै गरें । अरुलाई भडखालामा पारेर आफ्नो स्वार्थ सिद्ध गर्ने प्रवृतीको अर्को एक उदाहरण पस्किए ती खलासीले ।
----

अपरान्ह साढेचार बजे मलाई पुन: सोल्टी पुग्नु थियो । कोटेश्वरमा सवा चार बजिसकेको थियो । म पार्क गरिएका दुईवटा ट्याक्सी मध्ये पछाडीको जानीजानी छोडेर अलिक भलादमी जस्तो देखिएको चालक भएको अगाडिको टयाक्सीमा बसेँ र रमाइलो गर्दै भने "मलाई तेह मिनटमा सोल्टी होटेल पुरयाउनुस“। चालक मुस्काए । सोल्टीबाट स्टेनटिफोर्डलाई लिएर मलाई मान भवनको होटल क्लारिओन पुग्नु थियो । कालीमाटी पुग्दा मलाई टयाक्सीको मिटर सही भएको पक्का भयो । मैले टयाक्सी चालकलाई हौसला बढोस भन्ने चाहनाले वार्तालाप सुरु गर्दै भने तपाईको मिटर एकदम सही लाग्यो, इमान्दारीताको कदर गर्नु पर्छ भन्छन्, मैले तपाइकै टयाक्सीमा मान भवन जाने विचार गरें, एक छिन पर्खन सक्नु हुन्छ ? “

सोल्टी परिसरको मुल गेटमा म चार बजेर उननतिस मिनटमा पुगें । मेरा बेलायती गुरु सूर्यास्तको मजा लिदै मलाइ गेटमा नै पर्खिरहेका । टयाक्सीमा सरासर हामी क्लारिओन पुग्यौं । सूर्यमान शाक्य सरले हाम्रो स्थान अग्रिम बुकिङ गरेका रहेछन । विशालनाथ उप्रेति सर सहित हामी चार जना गफमा जम्यौ । मलाई यो नेपालको मध्य पूर्बी विश्वको बिशेषणबारे बेलायती गुरुको दृष्टिकोण थाहा पाउने व्याकुलताले पिरोलेको थियो । म मनलाई धैर्य रहन आग्रह गर्दै मौकाको ताकमा थिए । हाम्रो सोल्टीको सम्मेलन विकसित मुलुकमा फोहोर मैला व्यवस्थापन शीर्षकमा आयोजना गरिएको थियो । बेलायती गुरुले जैबिक फोहोमैलालाई मल बनाइ कसरी फाइदा लिन सकिन्छ भन्ने मूल प्रस्तुती गरेका थिए । यसबाट कियोटो सम्झौता बाट विकसित भएको 'क्लीन डेभलपमेण्ट मेकानिजम (सिडियम)' मार्फत नेपाल जस्ता मुलुकहरुले कसरी फाइदा लिन सक्छन् भन्ने अवधारणा थियो स्टेनटिफोर्ड को प्रस्तुतिमा । मौका पाउना साथ मैले हिमालयको कुवेतको सन्दर्भ निकाले ।

सम्भावित सयौँ जलविद्युत आयोजना सिडियम संयन्त्रमार्फत बाध्यात्मक विदेशी लगानीमा यहाँको जलश्रोत उपयोग गरी नेपाल हिमालयको कुवेत भएको हेर्ने चाहना रहेछ गुरुको । बेलायत या जापानका कार्बनडाइअक्साइड जस्ता प्रदुषण जन्य विकार अत्यधिक निकाल्ने उद्योगले कम विकसित मुलुकमा जलविद्युत् उत्पादन गर्ने, फोहोमैलाबाट मल बनाउने जस्ता वातावरण मैत्री आयोजनाहरुमा लगानी गर्नु पर्ने प्रावधान राखिएको छ, सिडियम संयन्त्रमा । नेपालमा यो अवधारणामा आधारित बायोग्यास सम्बन्धी दुइवटा परियोजनाले स्वीकृती पाइसकेका छन् । हामी गुरुको नेपाल कुवेत जस्तै कुबेर हुन सक्ने कुरामा मग्न थियौ, झयाप्प बत्ती निभ्यो । मेरो मनमा चिसो पस्यो यो लोडसेडिङको कारामत हो । कस्तो संयोग ।

मैले जीवन अनुभवमा सिकेको कुरा यो अझै नराम्रो हुन सक्थयो भन्ने सोचेमा वा नराम्रोमा पनि राम्रो खोजेमा जीवन सहज हुन्छ । मैले स्टेनटिफोर्डतिर फर्केर भने "मैनबत्तीमा हामी जम्न सक्छौ भनेर यो बिजुली गएको हो“। वहाँले यो विगतको कसैको खराब योगदानको परिणाम हो भन्नु भयो । हिटर बन्द भयो, हामी चिसो महशुस गर्न थाल्यौ । भान्साकोठामा दुषित हावा बाहिर फाल्ने पंखा बन्द भएछ, हामीलाइ पिरो खारले पनि स्वागत गरयो । तर हामीले गुरुको कुरा सुनीरहयौ ।

देश विकासको महान यज्ञमा राजनेता र नागरिकको काम असल योगदानलाइ सम्मान र कदर गर्दै खरावलाइ पन्छाउनु हो । जति चाढै असल योगदानको जगेर्ना हुन्छ त्यतिकै समयमा मुलुक पनि विकसित हुन्छ । मेरो दिमागमा अर्को नविर्सने कुरा पस्यो । मैले तुल्सीपुरका माननीयको सहज क्रान्तिको परिभाषा सम्झेँ । आज भोली छापामा पंचायतकालका योगदानको असल खराब पक्षको विश्लेषण भइरहेको सम्झे । विहानको काँडाघारी यात्रामा खलासीको योगदानको कुरा सम्झे । कोटेश्वरबाट सोल्टी जांदाको चालक मित्रको योगदानको कुरा संझे । बिजुलीको आगमन संगै हाम्रो बसाई पनि सकियो । मैले बेलायती गुरु संग हात मिलाउदै भने “आइ कनसिडर दिस टु वी दि वेष्ट सेसन अफ दि कनफरेन्स“ ।
(लेखक नेपाल विकास अनुसन्धान प्रतिष्ठान सँग आबद्ध छन्)
कान्तिपुर ४ माघ २०६२ (January 17, 2006)

आरिगातो बाबा सान

एक नेपाली मित्र जापानको सरकारी कार्यालयमा काम गर्थे । उनलाई पटक-पटक कामको सिलसिलामा सरकारी कारमा टाढाका गाउँमा जानु पर्थ्यो । उनका एक जापानी सहकर्मी थिए । गाउँमा जाँदा-आउँदा काम नहुने भएकाले एकपटक उनले समय कटाउन अखवार किनेर कारमै पढ्न थाले । त्यस दिन उनले जापानी सहकर्मीको अनुहार अलि मलिन पाए । बाटोमा चमेना गृहमा समेत उनी पत्रिका वोकेरै गए र त्यहा पनि पढे । सहकर्मीको अनुहारमा गम्भिरता झन वढ्यो ।
जापानीहरु अरुलाई आफूजस्तै ठान्छन् र भरसक अरुको कारणले सिर्जित असामान्य परिस्थिति उसैवाट निराकरण होस भन्ने चाहान्छन् । सकेसम्म अरुको विरोध नगरी वा वादविवाद नगरी समस्याको समाधान चाहान्छन् । नेपाली मित्रको चालामाला उनलाई असह्य भयो । अन्तमा उनले मुख खोले । “मित्र म तपाईँको समय कटाउन पत्रिका पढाईको प्रशँसा गर्दछु । तर यो सरकारी कार हो । अहिले हामी सरकारी कामको सिलसिलामा छौ । तपाईँकै कारण आज जनसाधरणले हामी उपर फरक दृष्टिकोण राखे ।“ नेपाली मित्रले कुरा वुझेनन् । फेरी उनले भने- सरकार प्रति जनसाधरणको अथाह आस्था छ । सरकारले कमाएको पनि तपाईँ र मजस्तै कर्मचारीको इमान्दारी, अनुशासन, र कर्तव्यपरायणले गर्दा हो । कामको समयमा सरकारी साधनमा वसेर व्यक्तिगत काम गर्दा त्यो आस्था विथोलिन्छ ।‘
म त्यसताका टोकियो विश्वविद्यालयमा अनुसन्धानको सिलसिलामा एकजना जापानी प्राध्यापकसँग काम गर्थे । एक दिन उनी अखवार अघि राखेर गम्भिर मुद्रामा वसिरहेको पाएँ । त्यस दिन जापानी अखवारमा नेपालको समाचार छापिएको रहेछ । समाचारमा जापानले अनुदानस्वरुप दिएको सरकारी गाडि व्यक्तिगत काममा प्रयोग भएको उल्लेख रहेछ । प्राध्यापकले मसँग भने-“चिन्ता अनुदानको होईन, मूल प्रश्न एक जनाले त्यस्तो काम गरेवाट पर्ने दुरगामी प्रभावको हो । सानो गल्तिले त्यस्तै बैढँगका काम खप्टिदैँ पहाड वन्न सक्छ । र त्यसले समाजलाई अधोगतितिर लैजान्छ । “
उनको यस्तो टिप्पणीवारे म मौन थिँए । उतिवेला मैले प्राध्यापकले फेरि नेपाल वा मलाई सम्झँदा त्यो खबर सम्झिनेछन् भन्ने लख काटेको थिँए ।
सन्दर्भ हालैको जापानी स्वयँसेवक कियोसी बाबाको विदाई र केहीसमय अघिको सवारीसाधनको लाइसेन्स प्रकरणको हो । नँया वानेश्वर चौकमा उनले नियम मिच्ने वर्दिमा रहेका उच्चपदस्थ सरकारी कर्मचारीलाई रोक्न बजाएको सिट्ठी नेपालका कुना-कुनामा सुनिएको थियो, सन्चारमाध्यमको सहायताले । यस घटनामा सँलग्न सवारीसाधन, सरकारी कर्मचारी, सन्चारका साधन, नागरिक समाज र जापानी स्वयँसेवकको मार्गदर्शनसँग मेल खाने भएकाले मैले माथिका उदाहरण प्रस्तुत गरेको हुँ । हामी र जापानी नागरिकबीच मैले बुझेको विभेद सोचको हो । सरकारप्रति जनसाधारणको आस्था विथोलिने चिन्ता जापानीमा प्रवल छ । त्यही चिन्ताले उनीहरुको दिनचर्यालाई मार्गदर्शन दिएको छ र काम गर्ने उर्जा पनि प्रदान गरेको छ । यसले गर्दा सरकारप्रति उनीहरुको आत्मविश्वास वढी छ र आफूले गरेको काम प्रतिको सन्तुष्टि पनि उच्च छ । प्राध्यापकको निचोडमा नेपाली किन गरिब र पिछडिएका छन र समस्याको पहाड झेलीरहेका छन भन्ने प्रश्नको सपाट उत्तर पाईन्छ । सरकारी साधन, सार्वजनिक सुविधा, सामूहिक प्रतिफलका लागि आवश्यक व्यक्तिगत योगदानको मर्म नबुझ्नुको निचोडनै अढाई करोड नेपालीको विद्यमान गरिवी र पछौटेपन होभन्दा अत्युक्ति नहोला । सत्ता, सरकारी साधन, सार्वजनिक सम्पति भनेका भोग गर्ने चिज होईनन् । वीस वर्ष पछिको नेपालको स्वरुप निर्धारणमा एकजना सरकारी कर्मचारी वा नीति/निर्माताको आजको योगदानको अँश स्पष्ट हुन्छ । यस्तै वीस वर्षअघिको एक कर्मचारी वा नीति / निर्माताको योगदानको प्रतिफल नै नेपालको वर्तमानस्वरुप हो भन्नमा दुईमत नहोला ।
म जापानमा हुँदाको अर्को घटना । एउटा कम्पनीले वितरण गरेको दूध पिएर केही स्कूलका नानीहरु विरामी भए । पछि थाहा भयो दुधमा जीवाणु रहेछन् । उक्त कम्मनीले वजारमा रहेका आफ्ना सबै उत्पादा तुरुन्तै फिर्ता लियो । कारखान वन्द गरियो । केही समयपछि एक दिन टेलिभिजनमा कम्मनीक महाप्रबन्धकको वक्तव्य प्रसारण गरियो । उनले कम्पनीको दशकौँको ईतिहासमानै कठिन अवस्था सिर्जना भएको सुनाए । “अग्रजहरुको पसिनाले कमाईएको कम्पनी प्रतिको आस्था विटुलिएको छ । यस्तो घटना मेरो कार्यकालमा भएकोले म घटनाको जिम्मेवारी लिदै पदवाट राजीनामा दिन्छु । “
केही समयदेखि चर्चामा रहेका जापानी स्वयँसेवक कियोसी बाबाले देखाएको साहस, अनुशासन र जिम्मेवारी वोधको उदाहरण यसरी यी प्रसँग सँग गाँसिएका छन । नया वानेश्वर चोकमा उनले बजाएको सिट्टिको प्रतिध्वनी नेपालका कुना कुमा फैलिनु को कारण एक जनाले नियम मिच्दा वा एउटा नियम मिचिनाले भविष्यमा पालना गरिनु पर्ने नियम कानुनहरु पनि मिचिने सम्भावना वढेर जान सक्छ भन्ने यथार्थता नै हो । त्यस माथी सयौँ सवारीसाधन गुड्ने सडकमा त यो कुरा अति महत्वपूर्ण हुन्छ । चालक र यात्रुहरुको यात्रा सुरक्षित त्यसवेला मात्र हुन्छ जव हरेक सवारीले ट्राफिक नियमको पालना गर्छन् । छिमेकी सवारीसाधनको अप्ठ्यारोलाई ध्यानमा राख्नाले उसले पनि आफ्नो छिमेकीको अप्ठ्यारोलाई विचार गर्छ । यसैले सवैको गुड्ने वाटोमा व्यावधान खडा हुँदैन् । सडकमा गुडेका सवै सवारीको हैसियत एउटै हुन्छ चाहे त्यो टेम्पो होस या सरकारी कार । एउटाको लापरवाही वा नियम मिचाईले समस्याको पहाड वन्न सक्छ । उदाहरणको लागि घण्टौ सम्म ट्राफिक जाम हुन सक्छ ।
आजका कुनै पनि राजनैतिक, सामाजिक, शैक्षिक समस्याका पाहाडलाई केलाँउदै जाने हो भने केही दशक अगाडिदेखि कसैले यति सानो गल्ति वा नियम मिच्दा के फरक परीहाल्छ भनेर लिएका स-साना निर्णयले गर्दा नै यो विकराल रुप लिएको सहजै अनुमान लगाउन सकिन्छ । यसरी प्रत्येक कर्मचारी वा नागरिकले आफ्नो नियन्त्रणमा रहेका गतिविधिलाई नियमसँगत गर्ने हो भने विकसित नेपाल धेरै टाढा छैन भन्ने उदाहरण हाम्रा अतिथि कियोसी बाबाले पस्किए । बाबाको यस्तो कार्यको स्वाभिमानी नेपालीले अवश्यपनि सँझिरहने छन । बाबाको सिट्ठीमा त्यस्तै सिट्ठीहरु खप्टिँदै गएर ट्राफिक व्यवस्थापनको नियमसँगत पहाड वन्न सकोस् । हामी सबै मिलेर भनौ “आरिगातो बाबा सान अर्थात धन्यवाद बाबा” ।
कान्तिपुर सोमवार ०७ कात्तिक २०६२ (October 24, 2005)

यदि यस्तो हुने भए …………………………….

दिउँसो मध्यान्हको समय थियो । वागवजार श्रेष्ठ टेलरिङ्गको परिसरमा काम सकेर पुल्चोक आउने लागि ट्याक्सी चढ्नका लागि वागवजारलाई रत्नपार्क र पुतली सडक जोड्ने सडक तिर म लम्किए । सडकमा राखिएका दुईवटा ट्याक्सी मध्ये मैले अघिल्तिरको रोज्ने निर्णय हिँड्दा हिँड्दै गरेँ जवकि दुरीको हिसावले त्यो टाढा थियो । काठमाण्डौका सडकहरुमा लगभग एक दशक भयो मैले यी भाडाका सवारी साधनहरु चढ्ने गरेको । आज भोलि त जुन जँहा भेटिन्छ त्यही छनौट गर्दा पनि "मैले हजुरलाई केही समय अघि पनि सेवा प्रदान गरेको थिएँ" भन्ने चालकहरु वाक्लै भेटिन थालेका छन् । कुन सवारी साधनको छनौट गर्ने भन्ने मेरा केहि सूचकहरु छन् । कानमा मुन्द्रि लगाएको, लामो कपाल पालेको, अनुहारमा आक्रोसका चिन्हहरु वोकेको, मैलो र पेशा असुहाउँदो लुगा लगाएको हुलिया भएको चालक मेरो छनौटमा पर्दैन् । यसको विपरित प्रफुल्ल अनुहार भएको, टोपी लगाएको, पेशा र मौसम अनुकुल सफा लुगा लगाएको र व्यक्तित्वमा झट्ट हेर्दा कुनै खट्किने सँकेत नदेखिएको चालक मेरो प्राथमिकतामा पर्दछ । यस्तै अर्को सूचक आफ्नो दृष्टि पर्दा देखिने चालकको गतिविधि हो । कुनै कुनै गुरुजीहरु आफू वस्ने सिट पछाडि ढल्काएर गोडा स्टेरिँग माथी राखेर निधाई रहेका हुन्छन् त कुनै चुरोट तानी रहेका । यस्तो दृष्य पस्किरहेको सवारी साधन मेरो रोजाईमा पर्ने सवालनै भएन् । विसौनीमा पर्खिरहेको सवारी साधनको चालक आफ्नो वाहनको शीसा पुछिरहेको पाईएमा म त्यसलाई अव्वल दर्जामा राख्छु र मेरो गन्तव्यमा जाने विषयमा कुरा मिलेमा म अरु विकल्प रोज्दै रोज्दिन् । अनि वाटामा रमाईलो पनि पस्कन्छु ।
' ल भन्नुहोस त मैले तपाँईको सवारी नै किन रोजेँ ? '
सोच्दै नसोचेको यस्तो प्रश्नको जवाफ प्राय गुरुजीहरु सँग हुँदैन् । अनि म मेरो सहयात्रीको काम सजिलो पारिदिन्छु ।
' तपाईँ गाडीको शिसा पुछ्दै हुनुहुन्थ्यो नि त त्यही देखेर रोजेको । '
मेरो वार्तालापलाई थप जीवन दिँदै म अर्को प्रश्न तेर्स्याउँछु ।
' किन शीसा पुछ्दै गरेको दृष्यले गाडि चयन गर्ने निर्णय लिन सघाँउछ ? '
हामी छलफल गर्छौ र निचोड निकाल्छौ । "शिसा पुछ्ने चालक आफ्नो कमाई खाने भाँडोको माया गर्छ । उ मिहिनेती छ । परिश्रमको कमाईमा विश्वास गर्छ र समयको सदुपयोग गर्छ ।"
पुल्चोक पुगुन्जेल सम्म म चालक सँग गफ गर्दिन् । उसले ह्याट लगाएको थियो र नाक मुख मास्कले छोपेको थियो । उ आफ्नै सुरमा थियो म आफ्नै सुरमा ।
मास्कको सम्बन्धमा एउटा रमाईलो प्रसँग छ । केही महिना अघि म एउटा टयाक्सीमा जाँदै थिँए । जाममा मैले चढेको ट्याक्सीको चालकले छिमेकी ट्याक्सीको चालक सँग सोध्यो ।
"के छ हालखवर ? "
छिमेकी चालकले वोलेको राम्रो बुझिएन् । उसले मास्क लगाएको थियो ।
मैले चढेको ट्याक्सीको चालकले रमाईलो पारामा भन्यो ।
"तिम्रो कट्टु खोलेर कुरा गरन यार केही पनि वुझिएन् ? "
मलाई मनमनै हाँसो उठ्यो । मास्कलाई कट्टुको सँज्ञा दिईएको सुनेर । मैले वुझेको कट्टु भनेको घुँडा भन्दा माथी कम्मर भन्दा तल लगाईने वस्त्र हो । उहिले ईँजार भएका कट्टु हुन्थे । अहिले आफैँ कसिने हुन्छन् । उहिलेका यी वस्त्र लामा हुन्थे र सार्वजनिक स्थानमा पनि यिनको प्रदर्शन हुन्थ्यो । अहिले यि नानो नापोका हुन्छन् र भित्रीको काम मात्र गर्छन् । तिनलाई लामो नापका वाहिरी वस्त्रले छोपेका हुन्छन् । मास्क र कटटुको जेन्डर छुट्टिदैन् दौरा र चोलीको जस्तो । यो पुरुषलाई पनि चाहिन्छ । स्त्रीलाई पनि चाहिन्छ । एउटै नामले पुकारिन्छ । हाम्रै मुलुकमा केही समय अघि सम्म लगौँटी लगाउने चलन थियो । त्यसले भित्र के छोपेको छ भन्ने स्पष्ट थाहा हुन्थ्यो । अर्थात छोपिएको वस्तुको स्वरुप या आकारको वारेमा दर्शकलाई राम्रै जानकारी हुन्थ्यो । आज भोलि यो चलन मासिएको छ । जीउमा लपक्कै टाँसिएका वस्त्रका कारण या जानाजानी प्रदर्शन गरिएका पुरुषहरुका छाती या पाखुरा सम्मको जानकारी अझै पनि प्रशस्तै पाईन्छ तर लगौटीको जस्तो पुरुषको गोप्य अङ्गको आकारको वारेमा दर्शकलाई खासै जानकारी हुदैन् । स्त्रीहरुको सन्दर्भमा पुरानो चलन अनुसार गुन्यु चोलीमा पेटको तल्लो भाग र पिँडुला देखिन्थ्यो भने अहिले सँवेदनसिल अङ्गहरुका आकार अनुमान गर्न सकिने या केही प्रतिशत भू भाग नै स्पष्ट देखिएको जस्तो गरि वस्त्र लगाउने चलन आएको छ । आजभोलीका युवा युवतीहरु यो मामलामा निकै अघि छन् । पाईन्टको माथिल्लो एकल भागलाई अभिप्रायका साथ परम्परागत हिसाबमा भन्दा छोटो गरीने हुनाले अलिकति सकस पर्ना साथ जीउको पछाडिको पुछार भाग देखिन्छ । देख्ने मान्छेलाई लाज लाग्ने गरी । यसलाई विकासे पाईन्टको नाम दिन्छु म । यो लाज भन्ने कुरा पनि अनौठो प्रकृर्तिको हुन्छ । आफ्नो सार्वजनिक गर्न नहुने शरीरको भाग अरुले देखे भने अनि आफूलाई वढी लाज लाग्छ । तर समस्या कहाँ निर छ भने आजभोली देखाउनेले कस्ले हेरेको छ भनेर पर्वाह नगर्ने चलन आएको छ । जस्तै मोटरसाईकलमा सवार पछाडी वसेका विकासे पाईन्ट लगाएका युवतीहरु चालकसँग लपक्कै टाँसिएर आफ्नो शरीरलाई नागवेली आकारको वनाउँछन् अनि जीउको पुछारको भू भाग देखाउँदै हुँईकिन्छन् । छिमेकी सवारीसाधनमा वसेकाले त्यो दृष्य मजाले हेर्छन् । तर देखाउनेलाई लाज हुँदैन । हुन ता आजभोलि वस्त्र लगाउनुको परिभाषा पनि फेरिई सकेको छ । मैले मेरो कवितामा लेखेको छु ।
वैँककमा विकास छ. एआईटिमा वुद्दिको खानी छ
गर्खाकोटमा शुद्धता छ
छोट्टीहरुलाई एड्स लागेको छैन
उनिहरु गादो आङ् उघार्न होईन छोप्न लगाउँछन् ।
(छोट्टी – वयस्क युवती, गादो – पछ्यौरा जस्तो सामान पनि राख्न मिल्ने पहिरन)

पुल्चोकमा पुगे पछि म उसलाई गाडी रोक्न भन्छु र म सँग हजारको नोट मात्रै भएको यथार्थता पस्कन्छु । मेरो परिस्थितिले रोचक सँवाद सिर्जना गर्छ ।

" तपाँई सँग एक हजारको खुजुरा होला ?" उ मास्क खोल्छ अनि मेरो उत्तर फर्काउँछ ।

" छ सर ! म त यस्तै पर्ला भनेर खुद्रा वोकेर हिड्छु । "

" कस्तो राम्रो ! मैले आज पहिलो पटक यसरी पुर्व सावधानी अपनाउने चालक फेला पारेँ । कतिले त खुद्रा भए पनि नहेरीकन छैन् भन्छन् । कतिले खुद्रा भए पनि तपाईँ सँगै होला अलि राम्रो सँग हेर्नुहोस न पनि भन्छन् । एक चोटि त एक जनाले तन्किएर मेरो पर्समा नै नजर पुर्यायो । कतिपय गुरुजीहरु त खुद्रा नभएकै परिस्थितिको टुङ्गो लागेमा त्यो धेरै मुल्यको नोट साटेर दिने जिम्मा यात्रुकै हो भन्ने ठानेर गजक्क परेर वस्छन् । आफुलाई हतार हुन्छ अनि कतिपय अवस्थामा त कतै केही सामान किनेर समेत सवारीचालकलाई उम्काउने काम गरेको छु ।" मैले लामै गुनासो पोखेँ ।


" समय त हाम्रो पनि त वहुमुल्य हुन्छ नि सर । तपाईँलाई ओराल्ना साथ अर्को यात्रु भेटिन सक्छ । कति यात्रुले त साटेर आँउछु भनि आँउदै नआउने पनि हुन्छन् । अर्को कुरा सेवा मैले दिने हो नि तपाईँलाई । हजुरले भनेको जस्तो गर्दा त त यात्रुले चालकलाई सेवा दिएको भयो नि हैन र सर ।"

मेरो दश वर्षको ट्याक्सी यात्रामा यी चालकको चालाले चामलमा तिल भेटिए जस्तै अनुभूति भयो । मलाई लाग्यो यदि यस्तो हुने भए…………………. । यि तिलको सँख्या थप गर्न पाए यात्रु हरुलाई पनि सुविधा हुने थियो । गुरुजीहरुको पेशा पनि मौलाउने थियो ।

सँवादको अर्को अँश अझ रोचक छ । मैले यस्तो राम्रो सोच भएको पेशाधर्मीलाई केही नँया कुरा दिनै पर्यो भन्ने सोचेँ । जापानको उदाहरण दिएँ । जापानमा सामान किन्दा या पैसाको कारवार गर्दा वोलेर गर्ने चलन छ । मैले हाम्रो पैसा लेनदेनलाई नाटकिय रुप दिदै यसरी व्याख्या गरेँ ।

गुरुजी : सरको रु १५० भयो ।
यात्रु : ल लिनु होस यो रु १००० ।

गुरुजी त्यसलाई पाखैमा दुवैले देखिने गरी राख्छन् ।

गुरुजी : ल हजुरको यो रु ८५० लिनुहोस ।
यात्रु : धन्यवाद, मैले गने । ठीक छ ।

गुरुजी : फेरी पनि सेवा गर्ने मौका दिनुहोला सर ।

यात्रु ट्याक्सीवाट ओर्लिए पछि मात्र गुरुजी दिईएको नोट अरु पैसा सँग मिसाउँछन् ।
मैले यसरी व्याख्या गर्दा गुरुजी ध्यान दिएर सुनिरहेका थिए । मैले भने यसरी व्यावहार गर्दा समस्या सिर्जना हुदैन र दुवै पक्षको सहमति हुन्छ लेनदेनमा । मैले अरु गुरुजीहरुलाई पनि यो जापानमा मैले सिकेको ज्ञान वाँडेको छु । तर यी त उत्कृष्ट श्रोता भएर पो निस्के ।
उनले भने ।
" सर ! आज मलाई ठूलो ज्ञान दिनुभो । यसरी व्यावहार गर्दा चर्का चर्की पर्ने र लेनदेन विटुलो हुने सँभावना रहदैन् । म यसलाई मैले सेवा पुर्याएका वहुसँख्यक यात्रीहरुले दिएको सन्देसको रुपमा ग्रहण गर्छु । सँधै यसरीनै व्यवहार गर्ने प्रयत्न गर्छु । "
समाप्त
(तपाईँलाई यो लेख कस्तो लाग्यो पढेर प्रतिकृया लेख्न नविर्सनु होला । )