'भाषा वहस’ ले नछोएको कित्ता

केही दिन यता नेपाली भाषाका मुर्धन्य विज्ञहरुका विचारोत्तेजक लेखहरु छापाहरुमा बाक्लै छापिएका छन् । आम वहस नचलाईकन, भाषा विज्ञानका अध्येताहरुले विश्वविद्यालयमा वा अन्यत्रै अनुसन्धान गरेर निकालेका निचोडहरुलाई सार्वजनिक नगरिकन, पेशाधर्मीहरुलाई मात्र होईन् मुलुकका सवै तह र तप्काका नागरिकलाई अपरिहार्य रहेको भाषा जस्तो विषयमा सर्वमान्य अवधारणा नवनाईकन प्रेषण गरिएका परिवर्तनका प्रयासहरुलाई “विवेकहिन उन्माद” ले ओतप्रोत भएका वा “आत्मरती” का लागि चालिएका कदमहरु हुन भनि व्याख्या गरिनुमा केही अनौठो नभएको आम पाठकले अनुभूति गरेको हुनु पर्छ । हुन ता राजनैतिक लगायत अन्य क्षेत्रमा समेत तथाकथित मठाधिशहरुले वहाल खाने वा तर मार्ने ( रेन्ट सिकिङ् ) प्रवृती मार्फत परम्परागत धरोहरहरुको या स्थापित मान्यताहरुको वध नगरेका होईनन् । पश्चिमा शिक्षा र सभ्यताको अन्धाधुन्ध नक्कल गरी नेपाली समाजको विकासमा नकारात्मक मूल्य थप गरिएका उदाहरणहरु भाषा ईतर विषयहरुमा पनि प्रचुर मात्रामा पाईन्छन् । यस्तै अध्येता या सर्जकहरु पनि समाजमा आफ्नो पवित्र कित्ताको स्थान थाहा नपाईकन र पेशागत मर्यादाको लक्ष्मणरेखा भित्र केन्द्रित हुन नसकी सत्ताभोगीहरुका चाकडी र चाप्लुसी गर्ने तर्फ लागि स्तुती गायन गर्दा गर्दै मठाधिशहरुको कित्तामा धकेलिएका प्रसँगहरु पनि नभेटिएका हैनन् । सर्वप्रथम त भाषाका कुन कुन सुत्र या सँरचनालाई गीताका श्र्लोकहरु वरावर मान्नु जरुरी छ भन्ने विषयमा सर्वमान्य अवधारणाको विकास गर्न जरुरी छ । जतिसुकै उर्जा खर्चे पनि गीताका श्र्लोकहरुमा कसैले त्रुटि फेला पार्न या ती सुत्र वाक्यहरुलाई सच्याउने दुस्प्रयास गर्न सक्दैन् । गीता आफैमा शतप्रतिशत पूर्ण ग्रन्थ हो । विना खोटको शास्वत सत्य हो । त्यसमा न त कुनै परिवर्तनको जरुरी छ न त वुझ्न सकिएन भनेर सरलिकरणको नै जरुरत छ । त्यता तिर उर्जा खर्च गर्नु भनेको वहुलट्टिपना वाहेक केही हुन सक्दैन् । वरु गीताको अध्ययनमा अधिक से अधिक उर्जा खर्च गरि त्यहाँका सन्देश र कर्म योगका निचोडलाई व्यवहारमा कसरी उतार्ने त्यो महत्वपूर्ण विषय हुन सक्छ । यसकारण गीताको प्रसँगमा जो कोहीले भन्न सक्छ “पाठकलाई प्राप्त अधिकार या अवसर भनेको गीताको पाठ या अध्ययन गर्ने मात्र हो । “
प्रश्न नेपाली भाषाको प्रयोग हुने भूमिमा या नेपाली भाषा प्रयोग गर्ने जनहरुको परिवेशमा आर्थिक विकास, प्रविधि र जिविकोपार्जन सँग जोडिएर आएका भाषागत समस्याहरुलाई कसरी सम्बोधन गर्ने भन्ने हो । यस विषयमा सर्वमान्य अवधारणाको विकास गरी प्रयोगकर्तालाई परिस्कृत, त्रुटिरहित, मौलिक पद्धतिमा मौलाउने अवसर प्रदान गर्नु सरोकारवालाको दायित्व हुन जान्छ । कम्प्युटर, ईमेल, ल्यापटप, सिडि, मोवाईल, मेसेज, ट्राफिक, डेरी, ल्यामिनेशन, डिजिटल, फोटोकपि, एटियम मेशिन जस्ता शब्दहरु नेपाली समाजमा त के विश्वमा नै प्रयोगमा आएको धेरै भएको छैन् । आम नेपाली नागरिक मात्र होईन् भाषाशास्त्री लगायत सम्पूर्ण पेशाधर्मीले अत्यधिक प्रयोग गर्नु पर्ने शब्दहरु हुन यी । के यी शब्दहरुको नेपालीकरण गर्दा हामीलाई सजिलो हुन्छ ? कि त्यो पहलले पनि अध्येताहरुले वताएअनुसार “स” को या “ईकार” को एकल प्रयोग गर्दा थपिने भाँडभैलो मात्र थप्छ ? प्रश्न अरेखिय छ, जटिल छ र सँवेदनशिल पनि छ । किनभने, यदि अध्येताहरु या शास्त्रीहरु या आधिकारिक सँयन्त्रले यस्ता शब्दहरु प्रयोगकर्ता समक्ष पुग्नु अगावै नसोच्दा शब्दहरु विरुप भएका उदाहरणहरु हाम्रै अगाडि छन् । “भ्याकु”, “फ्याटको दुध”, “बाई रोड”, “मोबिल”, “बिटारी”, “गिरेन्ड”, “निस्पेकंटर”, “प्रिसर”, “एक सराई”, “ट्याउसी”, “टिप”, “सिमन्टि”, “सुलोप”, “हात्तिपाईले” र “चिनी रोग” आदि केही यस्ता नमुना शब्दहरु हुन् । सडक खन्ने काममा प्रयोग हुने “ब्याक हो” को नेपाली रुप हो “भ्याकु” । नौनी निकाल्ने कारखानाको दुध लाई भन्ने गरियो “फ्याटको दुध” । पैदल वाटोको विकल्पको रुपमा उदाएको गाडी चल्ने सडक भयो “बाई रोड” । “मोबाईल फोन” भयो “मोबिल फोन” । रेडियो या क्यामेरालाई उर्जा प्रवाह गर्ने “ब्याट्री” भयो “बिटारी” । हवाईजहाज अवतरण गर्ने “ग्राउण्ड” भयो “गिरेन्ड” । “ईनिस्पेक्टर” को “ई” काटिएर वन्यो “निस्पेक्टर” । “प्रेसर” जाँच्न हिँडेका विरामी “प्रिसर” जँचाएर फर्किन्छन् । डाक्टरले भन्छ “एक्स रे” गराएर ल्याउनुस । विरामीले पेश गर्छ “एक सराई रिपोर्ट” । खोजेको वेलामा भाडाको सवारी साधन नपाए पछि कसैले भन्छ “ट्याउसी” पाईएन भने सोचे जतिको सवारी नपाए पछी चालक भन्छ “आज टिप लागेन” । ज्यामीले ‘’सिमन्टि” को वोरा उचाल्छ । डकर्मीले घरको जग “हात्तिपाईले” वाट शुरु गर्छ र भरेङ्गको “सुलोप” नाप्छ। शरीरमा चिनीजन्य पदार्थले लाग्ने मधुमेह को रोगको सट्टा जनजिव्रोले भन्छ “चिनी रोग” । कुनै यफ यम हरुले “थोप्लो” चलाएका छन् । कुनै “दशमलव” मा रमाएका छन् र कुनैले सिधै “प्वाईन्ट” जमाएका छन्। मोवाईल फोनलाई कसैले “हाते” फोन भनेका छन कसैले “डुलुवा” । साधारण जनहरुलाई यो भाँडभैलो र अराजकता हो कि हुनु पर्ने नै यस्तो हो भन्ने अन्यौल हुनु स्वभाविक हो तर भाषा शास्त्रीहरुले के भन्ने ? नीति निर्माताहरुले के भन्ने ? भाषाका विद्वान प्रयोगकर्ताहरुले के भन्ने ?
विवेकहिनता, अकर्मण्यता र अदुरदर्शिताका परिवेशहरु समाहित भएको अहिलेको अवस्थामा आफ्नो उत्तरदायित्व या सरोकार वाट पन्छिनका लागि प्रयोग हुने वाक्य हो “ राजनैतिक स्थिरता नभैकन केही पनि हुँदैन” । के भाषाको अनुसन्धान या नियमन गर्नका लागि पनि यो सत्य हो त ? भाषामा काम गर्नका लागि पनि राजनीति नै प्रथम कारक हो त ?
ल! एक छिन का लागि मानौ यी माथी औल्याईएका जस्ता तर्क गर्न सकिने सवालहरुमा भाषाशास्त्री या अध्येताहरुले अग्रसरता देखाउन सकेनन् । तर वसाई सराई, शहरीक्षेत्रको विकास र प्रविधिको आयातले सिर्जिएका भाषाजन्य अपठ्याराहरुलाई पनि कामचोर प्रवृतिमा रमाएर कानमा तेलहालेर नदेखेको वहाना गर्न मिल्छ ? शहरी क्षेत्रको विस्तार र विकासले नयाँ नयाँ टोल, वस्ति र वजारको विकास भएको छ । पहिला सयको सँख्यामा मान्छेले प्रयोग गर्ने ठाउँ या सुविधाहरु हजारौ या लाखौँले प्रयोग गर्ने भएका छन् । ती स्थान र सुविधाहरुको सहि नामाकरण नहुँदा समस्याहरु सिर्जना भएका छन् । उदाहरणको लागि कोटेश्वर सुर्य विनायक सडकको निर्माण सुधार पश्चात सवारी साधन रोकिने स्थानमा पनि परिवर्तन आएको छ । अहिले वानेश्वर वाट भक्तपुर जाँदा त्यही स्थानलाई “कोटेश्वर वारी” भन्ने सह-चालक भक्तपुरवाट फर्कँदा त्यही स्थानलाई “कोटेश्वर पारी” भन्छ । डुँगामा नदी तर्दा प्रयोग गरिने वारी पारी अहिले सडकमा सवारी साधन प्रयोग गर्दा पनि प्रयोग भएको छ । तर तीन तिर जान सकिने भएकाले कोटेश्वरमा ६ थान “वारी र पारी” को जन्म भएको छ । भन्नेले के फरक पर्यो त भनेर भन्लान तर मानौ “ नवआगन्तुक यात्रुले ट्याक्सी चालकलाई कोटेश्वर पारी लैजा भन्यो” भने चालकले कहाँ लैजाने ? के मुर्धन्य भाषाशास्त्रीको सहयोगमा हाम्रा ईन्जिनियरहरुले यी स्थानहरुलाई “ ईशान कोटेश्वर” वा “आग्नेय कोटेश्वर” भनेर नामाकरण गरी सजिलो पस्कने कामको शुरुवात गरे हुदैन् ? सरकारी अड्डाहरुले यसलाई नियमन गरे हुँदैन ?
यस्तै विकास वा वजार विस्तार सँग सम्बन्धित आगन्तुक शब्दलाई हामीले आम नेपालीलाई कसरी बुझाउने ? “क्लाईमेट रेजिलिएन्ट डेभलपमेण्ट” वा “क्लाईमेट प्रुफिङ्ग” लाई के भन्ने ? “ केमो थेरापी“ लाई के भन्ने ? खवरको छोटो रुप वा “यसयमयस” लाई के भन्ने ? पैसा फाल्ने स्वचालित यन्त्रलाई अर्थात “एटियम” लाई नि ? यस्ता नयाँ शब्दहरु प्राय अँग्रजीमा उदाउने गर्छन् । अँग्रेजी मातृभाषा नभएका मुलुकहरु जस्तै जापान, कोरिया आदिले शिक्षा मन्त्रालय मार्फत शब्द निर्माणको कार्यलाई औपचारिकता दिने गरेका छन् । शब्द नै अक्षर भएका जापानी र कोरियन भाषामा त शब्द निर्माण लगायत भाषालाई कम्प्युटर मैत्री वनाउने कार्य नेपाली भाषाको तुलनामा अझ जटिल छ । सबैभन्दा विशिष्ट सँरचना भएको भाषा सँस्कृतको सानिध्यता र लगभग एक अरब जनले प्रयोग गर्ने हिन्दि जस्ता भाषाको सामिप्यतालाई उपयोग गर्न नसक्नु मठाधिशहरुको विवेकहिन उन्मादमा हराउनु नै होईनत ? उदेक लाग्दो विषय त के छ भने व्यावहारिक भाषा शिक्षाको यत्रो कार्यक्षेत्रको “पराले कुनिउ” माथी वसेर भाषा विज्ञानका गुरुहरु सोधार्थीलाई अनुसन्धान गर्ने विषय भएन भनि टाउको कन्याएर वसेका छन् । केही ले त उनिहरु पनि राजनैतिक स्थायित्वको शुरुवात पर्खेका त होईनन् भनि आशँका गर्ने गरेका छन् । आशा गरौ, वौद्धिक दुर्वलताको भासमा जकडिएर आफ्नो भाउ वढाउनका लागि नक्कली समस्या सिर्जना गरी सत्ता सन्चालन गरिरहेका नन्दि भिरगीँका मालिकहरुले चुनिएका अध्येताहरुले शुरु गरेको यो वहसको अवसरलाई उपयोग गरी सच्चा विद्वान हुने जमर्को गर्ने छन् ।
काठमाण्डौ विश्वविद्यालय
धुलिखेल, काभ्रे

वर्तमानको यथार्थता

म जे छु जँहा छु वर्तमानमा छु
यथार्थ भएको छ अतितले कल्पेको भविष्य ।
सोचे जस्तो भए पनि नभए पनि
कल्पे जस्ते भए पनि नभए पनि
म जे छु जँहा छु वर्तमानमा छु

तर हिजो सोचे जस्तो भोली आजमा छैन
अस्ति कल्पेको पर्सि आजमा छैन
कल्पेको प्राप्ति छैन्
रोजेको साथ छैन्
खोजेको सन्तुष्टि छैन्
साँचेको माया छैन्
आनन्द छैन्, पूर्णता छैन्, सुख छैन्, निश्चिन्तता छैन, प्रेम छैन, ……..

सूचि थपिँदो छ । “छैन” को आयतन वढ्दो छ ।

किनभने
म जे छु जँहा छु वर्तमानमा छु

यसैले त भन्न मन लाग्छ….

मनको पखेटा हुँदा हुदै उड्ने पन्छी नै किन चाहियो र ?
जुनको उज्यालो छँदा छदै ताराको धिपधिप खोज्न कहाँ पाईयो र ?

नवराज को माहात्म्य

पण्डितजीले मेरो न्वारानको नाम नन्दिकेशर राखिदिएको भएता पनि वुवा आमाले जन्मदाको साईतलाई छुने पहिलो अक्षर “न” लाई कायामै राखी मेरो नाम नवराज राखिदिनु भएको रहेछ । नवराज शब्दलाई एकमुष्ट रुपमा नेपाली शब्दकोषले स्थान दिएको पाईएन् । तर नव र राज दुवैको अलगअलग रुपमा विशेष महत्वको परिचय पाईयो ।

शब्दकोषको परिभाषा अनुसार नव का मुख्य दुई अर्थ हुन्छन् : नयाँ या नौलो र अङ्क नौ । पहिलो अर्थ लाग्ने नवलाई टाउको वनाएका र प्रचलनमा रहेका धेरै विशिष्ट महत्व राख्ने शब्दहरु छन् । केही उदाहरणहरु हुन: नववर्ष, नवजात शिशु, नवयुवक वा नवयुवती र नवउपवेशवाद आदि । यस्तै गन्तिमा सबै भन्दा धेरै मुल्य भएको एकल अङ्क नौ सँग लगनगाँठो जोडेर वनेका केही शब्दहरु हुन : नवदुर्गा, नवरत्न, नवरात्री, नवमी, नवरस, आदि । राजमा पुच्छर जोडिएका शब्दहरुले राजा, राज्य वा शाशनव्यवस्था सम्बन्धित अर्थ राख्छन् ।

नेपालमा राजा शब्दको राजनैतिक महत्व अव कम भएको देखिएता पनि केही शब्दहरु जस्तै: राजपत्र, राजदुत, राजधानी, राजनीति जस्ता शव्दहरुले चिरकालसम्म उत्तिकै महत्व पस्किरहनेछन भन्ने मलाई लागेको छ । यस विश्लेषण अनुसार नवराज को शाब्दिक अर्थको वारेमा केही पुर्वानुमान गर्न सकिएला तर मेरो लागि नवराज भनेको नन्दिकेशरको औपचारिक र वैधानिक रुप हो । राज्यले वा मान्छेहरुले मेरो व्यक्तित्व, चरित्र वा प्रगति लाई चिन्ने एक मात्र माध्यम हो ।

उमेरले कान्छो मान्छेलाई जिस्क्याउनु परेमा वा घोचपेच गरेर वोलाउनु परेमा वा हप्काउनु परेमा आक्कल झुक्कल “नन्दे” भनेर गरीएको सम्बोधन नै मेरो सम्झनामा रहको मेरो नामको पहिलो परिवर्तित रुप हो । नन्दे शब्द नन्दिकेशरकै लघुरुप हो । तर मेरो लागि यो लघुकुरुप थियो । नन्दे भनेर गरेको सम्बोधनमा म कहिले पनि रमाईन् ।

तर नवराजको लोकप्रियताको खवर थाहा नभएकी मेरी एक फुपु लगायत केही आफन्तले “नन्दु भाई” भनेर सम्बोधन गरेको चहीँ त सामान्य लाग्दथ्यो । त्यसरी जानी जानी वा कुनै उदेश्य राखेर वा अन्जानमा मेरा थुप्रै न्वारानहरु भएका छन् । विभिन्न साईतमा सिर्जित ती शब्दहरुले या त मेरो नाम सँग या त मेरो थर सँग या त दुवैसँग नाता राखेका छन् ।

समयरेखामा टडकारो देखिने र सम्झदै अनौठो लाग्ने शब्द हो “हाथीघोडा ” । युवा अवस्थाको रमाईलो, भविष्यको कल्पनामा हराउने समय र एउटा अर्कै पृष्टभूमिको दौँतरीको प्रतिकृया थियो त्यो । “खतिवडा”लाई “हाथीघोडा”ले विस्थापन गरेको थियो । भारतको राँची शहरमा ईन्जिनियरीङ्गमा स्नातक गर्दा एउटा बँगाली साथीको सिर्जना थियो त्यो ।

अर्को रमाईलो अनुभूति थाईल्याण्डमा पनि भयो । मेरो “नवराज” त्यँहा भयो “नवरात ” त्यसले विभिन्न प्रसँगहरुमा हाँसो र रोचकता बाक्लै पस्कियो । थाई भाषामा “नवरात” भन्ने स्त्रीहरुको नाम हुँदो रहेछ यो खासमा नौवटा रत्न बुझाउने सँस्कृत शब्द “नवरत्न” वाट उत्पन्न भएको रहेछ । त्यसवेला म विवाहित मात्र होईन छोराको वावु पनि भैसकेको थिँए । हुँदा हुँदा आफ्नै कक्षाको एक सहपाठी थाई युवतिले एक दिन भनिन् ।

“ नवरात ! तिमी सुन्दर छौ, नौजवान छौ तर के गर्नु तिम्रो विवाह भैसकेको छ ।“ म अलमल्लमा परेको थिएँ । यस्तो प्रश्नको झटपट जवाफ मसँग थिएन् । साच्चै भन्नु पर्दा आफ्ना दौँतरी नारीहरुसँग “पुरुष स्त्री सम्बन्धका” या “माया पिरतीका” खुलेर कुरा गर्ने कला मसँग थिएन् । एक तरुण युवकले एक तरुनी युवती सँग कुरा गर्नु या जिस्कनु भनेको सम्बन्ध स्थापित गरिहाल्नु हो परम्परागत सामाजिक मान्यताको शिकार भएका हुलपात्रहरुको एक अँश त थिए नि म पनि ।

तर उनको आग्रह मैले बुझेँ । तिनले मेरो विवाहित स्थितीलाई लक्ष गरेर मलाई जिस्क्याउने मनशायले त्यो अभिव्यक्ति पस्केकी थिईन् । नवरातले कुनै सटिक उत्तर दिन नसकेको फाईदा उठाँउदै तिनले मलाई शब्दजालले मर्माहत गराउने क्रम जारी राखिन् । कहिले रसायनशास्त्रको प्रयोगशालामा त कहिले पुस्तकालयमा एक्लै पायोकी प्रसँग त्यहि निकाल्थिन् । मेरो पालो एक दिन हिम्मत गरेर भने ।

”मैले दुवैजना श्रीमतिको साथमा जीवन विताउने निर्णय लिएको छु । यसैले तिमीले अव चिन्ता लिनु पर्दैन् । मेरो विहे भएर केही विग्रेको छैन् नवरातको सामिप्यता तिमीलाई पनि उपलब्ध हुन सक्छ ।“ उनले खोजेको यो जवाफ मात्र रहेछ । म त्यस पछि उनका शब्दवाण वाट मुक्त भएँ ।

यसपछी नामथर सँग जोडिएको यो रमाईलोले जापानमा अर्को उचाईमा पुग्ने अवसर प्राप्त गर्यो । त्यँहा मलाई औपचारिक प्रसँगमा “नावाराजी कातेईवादा ” र अन्य समयमा “नावाराजी सान” भनेर पो वोलाउन थालियो । जापानी भाषाको वारहखरी को तालिका देवनागरीको भन्दा सानो हुँदो रहेछ । यसकारण न को ठाँउमा ना, व को ठाउँमा वा र ख को ठाँउमा क, ड को ठाँउमा द अक्षरहरुले काम लिनु पर्ने वाध्यता रहेछ । एकदिन टोकियो विश्वविद्यालयको प्रागँणमा अलि ठट्यौलो पाराको एक जना जापानी मित्रसँग भेट भयो । मैले मेरो परिचय पेश गरेँ ।

उनले भने “नावाराजी तो वाराजी ओनाजी देस का ? (नवराज र वाराजी भनेका उस्तै उस्तै हुन त ?)।“ वाराजी भनेको जापानी भाषामा परालको चप्पल भन्ने बुझिँदो रहेछ ।

व्यावहार गर्दा सकेसम्म मर्का बुझेर सँवेदनसिल भई अरुको काम सजिलो पार्ने हिसावले कर्म गर्ने मुलुकमा थिएँ म । त्यसपछि मैले पनि सुरु गरेँ “वातासिवा नावाराजी देस वाराजी तो ओनाजी” ।

मलाई देखे पछि उनीहरुले पहिला वाराजीको प्रसँग सम्झन्थे अनि दोस्रो चरणमा मेरो नाम सम्झन्थे भन्ने मलाई लाग्न थाल्यो । टोकियो नजिकैको हायामा शहरको कुनामा अवस्थित मैल काम गर्ने सँस्थाका अध्यक्षले समेत भेट भएको भोलिपल्ट नै ‘वाराजी’को भर्याङ्ग लगाएर मेरो नाम स्पष्ट सम्झनु भएको थियो ।

यसरी पहिलो भेटमा नै कुनै सन्दर्भ जोडेर आफ्नो नाम अरुलाई सम्झने गराउन सक्नु वा कसैको नाम सँग उसको व्यक्तित्वको कुनै पाटो जोडेर आफनो स्मरण भण्डारमा थन्क्याउन सक्नु भनेको त नेतृत्व कौशलताको महत्वपूर्ण अँश पो रहेछ । यो गाँठीकुरो मैले केही समय अघि नेतृत्व कौशलता र सँस्था रुपान्तरण व्यवस्थापन विषयक पुस्तकमा फेला पारेको हुँ । वाराजीको प्रयोगले धेरै जना जापानिजहरुलाई हँसाएको पनि छु मैले । जापानिजलाई हँसाउनु भनेको चानचुने काम हैन् । मैले “शहर रोबटहरुको” शीर्षक कवितामा लेखेको छु ।

भावनामा रोबटहरु पृथक भेटिन्छन्

न कुनै गुहारले उनिहरुको विवेक वदलिन सक्छ

न त कुनै टुक्काले नै मुस्कान उब्जिन सक्छ

अमेरिकन कम्पनीवाट सन्चालित “कस्टको” नाम गरेको जापानको एउटा व्यवस्थित र विराट वजारमा परिचय पत्र वनाउनु पर्ने थियो । अँग्रेजीमा आवेदन पत्र भरिएको थियो तर वजारका कर्मचारीहरुले नामको शुरुको “यन” अक्षर लाई “यच” ले विस्थापित गरिदिएछन् । यसैले परिचय पत्रमा मेरो नाम “हवराज” भयो । एक वर्षको अन्तरालमा म धेरै पटक “हवराज” नामको परिचय लिएर वजार प्रवेश गरेको छु । एउटा अँग्रेजी अक्षरको विस्थापनले भएको परिवर्तन वुझ्न कुनै दिमागी कसरतको जरुरत परेन तर एउटा अन्तराष्ट्रिय सम्मेलनको आगन्तुक कक्षमा मलाई “वनराज” खतिवडा नामको परिचय पत्र दिईयो । यसरी मैले जँगलको महामहिमको उपाधि प्राप्त गर्ने समेत मौका पाएँ तर मेरो नामको दोस्रो अक्षर कसरी कुन सिद्धान्तको आधारमा पहिलो स्थानमा पुगेर “नव” शब्द “वन” भन्ने कुरामा म अझै अनभिज्ञ छु ।

यस्तै मेरो थर एक पटक “कथिवडा” भयो । यो एक सामान्य त्रुटि थियो । अँग्रेजीमा लेख्दा “क” लाई “ख” सँग छुट्याउने अक्षर “यच” लाई दुई डेग दाहिने सारिदिए पछि “ख” “क” भएको थियो र “त” “थ” भएको थियो । यस्तै माछापुच्छ्रे बैँकले एक पटक मेरो अर्को न्वारान गरेको थियो “व” को ठाँउमा “न” राखेर । यसरी ”नवराज” भएको थियो “ननराज” । टोकियो रोटरी क्लव जापानको ईमेलमा मज्जाले मेरो नामको “राज” भएर आएछ “ताज” । शब्दकोषको साहारा लिएँ । ताजको अर्थ हुँदो रहेछ राजमुकुट वा श्रीपेच । ए ! भगवान किन मेरो नामसँग नेपालमा राजनीतिले तुहाएका शब्दहरु मात्र जोडिन आँउछन् ।

कहिँ यहि नवराजलाई राजनेता हुन त लेख्या छैन ? गम्भिर प्रश्न पहाड वनेर उभिन्छ । जापानको आईजिईयस अफिसको कागजातमा मेरो थर भयो “खतिव्” । यो लेख्ने कोठा सानो भएको परिणाम थियो तर नेपालमा नै नेपाल ईन्भेष्टमेण्ट बैँकले मेरो नाम वनाईदियो “नवज्रा खतिवडा” । यो हुनुको कारण थियो “ज” जनाउने “जे” लाई तिन स्थान वायाँ सार्नु ।

यो नाममा मैले स्त्री जातको सुवास फेला पारेँ । कसो त्यो वैकले सुश्री वा श्रीमति नवज्ना खतिवडा लेखिदिएन । यस्तै टोकियो जापानको प्रिन्स होटलले मेरो एकको स्थानमा दुई वटा “आर” अक्षर थोपरेर मेरो नाम वनाईदियो “नवर्ज खतिवडा” । यो रुपान्तरण बुझ्न पनि कुनै गहन अध्ययनको जरुरी परेन तर बुझिनसक्नु त्यसवेला भयो जब आफ्नै ससुराली शहर विराटनगरमा मेरो नामाकरण गरियो “पवन खतिवडा” । “नवराज” लाई “पवन” वनाउने ति ससुराली सर्जक को थिए मलाई सम्झना छैन् ।

एशियाली विकास वैँकका प्राविधिक सहायताका विभिन्न परियोजनाहरुमा मैले डेभिड ग्रिन नामथर भएका अत्यन्तै रमाईला मित्रसँग सहकार्य गर्ने मौका पाएँ । उनले एक्कासी मलाई ईमेल मार्फत “नव” भनेर सम्बोधन गरे । नवराजको लघुरुप थियो नव । मलाई मेरो परिचयको यो शुक्ष्मरुप विशेष महत्वको लाग्यो । “नवराज” ले मात्र गर्न सक्ने तर “नव” ले गर्न नसक्ने केही थिएन् । मलाई चिन्नलाई चार अक्षरको शब्दकोषले समेत नरुचाएको नवराज नै भन्नु पर्ने केही थिएन् । कहाँ छोटो र छरितो “नव” ? कहाँ लामपुच्छ्रे “नवराज” । डेभिडको यो आविस्कार किन र कसरी भयो भन्ने कुरा सामान्य नै हुनु पर्छ । अँग्रेजीमा लेख्दा मेरा नामथरका तीन शब्दहरु हुन्छन् : नव, राज र खतिवडा । ईमेल आदान प्रदान गर्दा डेभिडले राज लाई वीचको नाम ठानेर शुरुको नवलाई मात्र टिपेको हुनु पर्छ । तर मलाई उनले “हाय नव हाउ आर यू ?” भनेर सम्बोधन गर्दा एक किसिमको नौलोपन लाग्थ्यो र रमाईलो पनि ।

सधै अरुको काम सजिलो गर्न खप्पिस जात भएकोले होला जापानिजहरुले नामलाई जानी जानी परिस्थिति अनुकुल परिवर्तन गरेको मैले पाएको छु । एक दिन मेरो कार्यालयमा एक जापानिज युवति आईपुगिन् । परिचयको क्रममा उनले आफ्नो नाम मिना भनिन् । यो त नेपाली नाम भएको जिकिर मैले गरेँ ।

उनले भनिन् “मेरो नाम मिनाको नाकातानी हो । तर अव नेपाल बसुन्जेल मेरो नाम मिना । जव मैले थाहा पाएँ मिना नेपाली नाम हो मैले मेरो नामको अन्तिम अक्षर “को” लाई केही दिनको लागि आराम दिएकी छु ।“ यस प्रसँग पछि मेरो पनि घैँटामा घाम लाग्यो । आज भोलि म पनि विदेशीहरुलाई परिचय दिँदा मेरो पुरै नाम भनेर “तपाईले मलाई “नव” भनेर सम्बोधन गर्न सक्नु हुन्छ” भनी लघुरुपले उनिहरुको काम सरलिकरण गर्ने वानी वसालेको छु । यो अनुभुति गराईदिएकोमा म डेभिड र मिनाको प्रति आभारी छु ।

यतिन्जेल मेरो नामको नालिवेली त हजुरले पढ्नु भयो । तँपाईको नाम पनि यसरी बाङ्गिएको, थेप्चिएको वा मर्किएको प्रसँग छ कि । छ भने कि यस्तै लेख लेख्नु होला । म अवश्य नै पढ्ने छु । छैन भने पनि तपाँईको नाम अरुले प्रयोग गर्दा होस गर्नु होला । नाम लेख्ने ठाँउमा वा आफूले परिचय दिँदा आफ्नो नाम स्पष्ट प्रस्तुत गर्नु होला । तँपाईको नामले नवराजको जस्तो फूलवुट्टा भर्ने, तन्किने र नेप्टिने समस्या झेल्नु नपरोस । मेरो यहि शुभकामना छ ।

- अस्तु -

Message to future leaders

National College
Center for Development Studies

FARWELL DINNER PROGRAM TO THE GRADUATES

SPEECH BY DR. NAWA RAJ KHATIWADA

VICE CHANCELLOR OF KATHMANDU UNIVERSITY
DIGNITARIES ON THE DIAS AND THE FRONT PART OF THE FLOOR
FACULTY MEMBERS AND OTHER OFFICIALS OF NATIONAL COLLEGE
GRADUATES OF BACHELOR OF DEVELOPMENT STUDIES AND DEVELOPMENT FINANCE
PARENTS AND GUARDIANS OF THE GRADUATES
LADIES AND GENTLEMEN

IT IS MY GET PLEASURE TO ATTEND THIS EVENT TODAY AND I FEEL HONORED AND PRIVILEGED TO ADDRESS THIS AUGUST GATHERING.

FIRST OF ALL, I TAKE THIS OPPORTUNITY TO CONGRATULATE THE GRADUATES WHO ARE HERE WITH US TODAY AND WHO HAVE SUCCESSFULLY COMPLETED THEIR STUDIES. BEING A FOUNDER AND AN EXECUTIVE OF A DEVELOPMENT RESEARCH INSTITUTE, I WOULD ALSO LIKE TO WELCOME YOU ALL TO THE PROFESSIONAL MARKET OF ‘DEVELOPMENT SECTOR’ IN NEPAL. I AM ALSO EXCITED TO MEET YOU ALL AND READ THE GLORY OF ACHIEVEMENT AND SPARKLING VICTORY IN YOUR SMILING FACES.

I WOULD ALSO LIKE TO EXPRESS MY GRATITUDE TO THE PARENTS, GUARDIANS, FACULTY MEMBERS AND THE FOUNDER OF THIS COLLEGE AND, OF COURSE, ITS UMBRELLA, KATHMANDU UNIVERSITY, WHO HAVE PROVIDED AN INVALUABLE CONTRIBUTION IN PROVIDING A MARVELOUS GUIDANCE AND CONTINUED SUPPORT TO THESE STUDENTS.

YOU MUST HAVE LISTENED TO MANY SPEAKERS IN THE CONVOCATION DAY AND EVEN TODAY IN THIS EVENT, SO I DO NOT WANT TO BURDEN YOU ALL WITH ADDITIONAL DELIBERATION ON DOS AND DON’T PHILOSOPHIES RATHER I WOULD LIKE TO FOCUS ON THREE SIMPLE ISSUES CONFRONTING THE FRESHERS, WHICH I HAVE FOUND MOST PERTINENT DURING THE 20 YEARS OF MY ENGINEERING, ACADEMIC AND RESEARCH CAREER.

FIRST AND THE SIMPLEST ONE IS: AN ELEVATOR PITCH TO CAPTURE THE ATTENTION

AS A FRESH GRADUATE VERY OFTEN STUDENTS PUT THEMSELVES INTO ADDED ANXIETY OF WHAT TO DO NEXT.

WHETHER TO CONTINUE STUDIES,
WHETHER TO LISTEN TO PARENTS AND GET MARRIED,
WHETHER TO FIND JOB AND WORK FOR SOME ORGANIZATION
WHETHER TO APPLY FOR INTERNATIONAL SCHOLARSHIP OR FELLOWSHIP AND SO FORTH.

WITH SUCH A MIND STATE, LET US IMAGINE, MR. X OR MS. Y, GRADUATE OF NATIONAL COLLEGE SOMEHOW REACHES IN THE OFFICE OF THE CHIEF EXECUTIVE OF A COMPANY.

THE EXECUTIVE ASKS THE CANDIDATE : TELL US WHY ARE YOU HERE?

LET ME ASK THIS QUESTION TO THE FLOOR, WHAT DO YOU THINK X OR Y WOULD SAY IN THIS SITUATION.

ANY SUBMISSIONS?

?????????????????????

YES, THAT IS THE POINT, WHAT A FRESH GRADUATE WOULD SAY, HE OR SHE WOULD SAY “ I HAVE JUST COMPLETED MY BACHELOR DEGREE AND LOOKING FOR A JOB. IN THE WORSE CASE, HE/SHE WOULD FURTHER PUT A REFERENCE “MY FATHER’S UNCLE-IN-LAW’S FRIEND IS MR. Z, AND I WAS TOLD THAT YOU AND MR. Z WERE BATCHMATES.

I DO HAVE REMINISCENCE OF SIMILAR RESPONSES WHEN I MEET YOUNG INDIVIDUALS WHO THRONG TO MY OFFICE.

I OFTEN ASK THEM “ MAY I KNOW WHAT ARE YOU DOING THESE DAYS? “

VERY LIKELY, THE RESPONSE WOULD BE “WHAT TO DO SIR, NOTHING, I AM COMPLETELY FREE, AND LOOKING DESPERATELY FOR A JOB. ”

THAT IS THE POINT. ON SUCH SUBMISSIONS YOU MAY GET A RESPONSE “SO WHAT, THERE ARE TENS OF HUNDREDS OF CANDIDATES HERE WHO ARE LIKE YOU AND LOOKING FOR A JOB”. UPON INSISTING, IT IS NO WONDER, THAT YOU WILL BE GREETED WITH ONE OR TWO OR MANY “ SO WHAT “ ANSWERS.

MY DEAR FRIENDS ! THAT IS NOT THE WAY TO CAPTURE THE ATTENTION. THAT IS NOT AN ELEVETOR PITCH. AS AN EMPLOYER, I AM NOT BOTHERED THAT YOU ARE UNEMPLOYED OR YOU DO NOT HAVE A JOB. I AM LOOKING FOR A SUBORDINATE WHO COULD PUT SOME VALUE IN THE BUSINESS WE ARE DOING. WHO COULD HELP ME IN CONFRONTING THE CHALLENGES I AM ENDOWED WITH. I WANT SOMEONE WHO CAN SHOW PATIENCE IN THE WORKPLACE, WHO OWNS MY AGENDA AS HIS OR HER AGENDA, I WANT MY EMPLOYEE TO ACT DECISIVELY WITH PURPOSE AND CONFIDENCE, I WANT SOMEONE WHO CAN SHOW RESILIENCEY IN TIME OF CRISIS, UNCERTAINITY AND UNPREDICTABILITY.

I WOULD REALLY APPRECIATE IF THE PROSPECTIVE CANDIDATE WOULD SAY TO ME.

“SIR, I HAVE GOT EXCELLENT CREDENTIALS, AND I CAME TO KNOW THAT THE ACTIVITIES YOU ARE DOING IN YOUR COMPANY AND MY CAREER INTERESTS PERFECTLY MATCH. HOWEVER, I AM NOT MUCH AWARE WHAT SPECIFIC SKILLS YOU NEED, WHAT COMPETENCE YOU NEED, THEREFORE, I WOULD LIKE TO EQUIP MYSELF WITH THOSE SKILLS, I WANT TO PUT MY EFFORTS IN ADDRESSING THE GAP BETWEEN THE CREDENTIALS I HAVE AND THE COMPETENCY YOU NEED. “

NOW WHAT MIGHT BE THE SKILLS I AM LOOKING FOR TECHNICAL SKILLS SUCH AS COMPUTER SOFTWARE HANDLING, HUMAN SKILLS WHICH IS THE ABILITY TO WORK WITH PEOPLE AND IN TEAMS AND THIRD MOST IMPORTANT IS THE ABILITY TO WORK WITH IDEAS AND CONCEPTS I.E. THE CONCEPTUAL SKILLS.

AND WHEN YOU ARE ASKED ALTHOUGH YOU ARE UNEMPLOYED YOU SHOULD BETTER REPLY “I AM PUTTING MY SLEEVES UP OR SHARPENING MY SKILLS” RATHER THAN “DOING NOTHING”.

LET ME NOW MOVE TO THE SECOND ISSUE: HOW MUCH POTENTIAL ARE YOU ENDOWED WITH?

WE BETTER START WITH AN ACTION NOW. IN NEXT FEW SECONDS, I WILL GIVE YOU AN INSTRUCTION AND I EXPECT YOU TO DO ACCORDINGLY.

OK, ARE YOU READY?

“RAISE YOUR HANDS !!”

BOTH HANDS PLEASE !!,

MOVE THEM UP !

STILL UP !

STILL UP !

OK, THANK YOU VERY MUCH NOW KEEP YOUR HANDS DOWN.

WHAT LESSON WE DRAW FROM THIS EXERCISE. ASSUMING THAT THE POSITION OF YOUR HAND WITH MY LAST INSTRUCTION WAS 100 % OUTCOME OF “RAISING HANDS” ACTIVITY, IF YOU RAISE ONLY ONE HAND HALF WAY UP, YOU ARE USING ONLY 25 % OF YOUR POTENTIAL. IF YOU RAISE ONE HAND ONLY TO THE MAXIMUM YOU CAN, YOU ARE USING 50 % OF YOUR POTENTIAL. SIMPLE, ISN’T IT?

THE SAME LOGIC CAN BE USED IN DOING THINGS OR ACCOMPLISHING RESULTS. I HAVE ALREADY WELCOMED YOU TO THE PROFESSIONAL MARKET AND YOU ARE CELEBRATING THE GLORY OF YOUR ACHIEVEMENT. SO, I CAN IMAGINE MR. X OR MS. Y TO BECOME A DEVELOPMENT PRACTITIONER, A PROJECT OFFICER, A FINANCE OFFICER, A LINE MANAGER, AN ENTREPRENEUR, CHIEF EXECUTIVE OFFICER, MANAGING DIRECTOR OR A TEAM LEADER. IF YOU JUST PUT THESE IN A PLOT WITH TIME AS Y-AXIS VARIABLE, YOU WOULD FIND THE ENTREPRENEUR AND LEADERS ON THE TOP TIER AND TECHNICIANS OR PRACTITIONER IN THE LOWER TIER.

NOW, THE QUESTION IS: WHAT MAKES THE TOP TIER PEOPLE DIFFERENT THAN THE LOWER TIER PEOPLE?

IS IT SALARY? IS IT POWER? OR SOMETHING ELSE?

ANY RESPONSES TO THAT?

THE ANSWER IS ABILITY TO CONVERT THE IDEAS OR CONCEPTS IN USABLE PRODUCTS. EVERYBODY GOT SOME IDEAS. OR EVERYBODY GOT POTENTIAL. IT IS NOT THE POTENTIAL OR IDEAS THAT WILL PUT YOU IN FIRST TIER OF PROFESSIONS BUT IT IS THE ABILITY BY WHICH YOU PUT THE IDEAS IN ACTION.

NOW, THE THIRD POINT IS : WHERE YOU WANT TO PUT YOUR EFFORTS NEXT?

SOMETIMES DWELLING ON ALL THIS UNCERTAINTIES MAY BRING LOT OF CONFUSIONS. IT MAY BECOME VERY DIFFICULT TO COME INTO A SET OF CLEAR GOALS AND WAY FORWARD. BUT THIS IS A NATURAL PROCESS. EVERYONE HAS TO GO THOROUGH THIS. DON’T THINK YOU ARE ALONE IN THIS RACE. AT THIS STAGE INSTEAD OF PUTTING TOO MUCH PRESSURE IN ONESELF, ONE NEED TO TAKE THINGS EASY, SPEND MORE TIME THINKING INSTEAD OF PANICKING. IT BEST TO SHARE YOUR FEELINGS, THOUGHTS AND DIFFERENT OPTIONS THAT YOU THINK IS RELEVANT FOR YOURSELF WITH YOUR FRIENDS, FAMILY AND MENTORS. THINGS BECOME CLEARER AS YOU PUT MORE THOUGHTS INTO IT AND TALK MORE ABOUT IT. BECAUSE ANY DECISIONS YOU TAKE AT THIS MOMENT ARE VERY DECISIVE AS IT SETS TONE FOR YOUR FUTURE………………..

TWENTY YEARS BACK, WHEN I GRADUATED FROM UNIVERSITY, I WENT TO A GOVERNMENT JOB. THAT TIME THERE WERE NO COMMERCIAL BANKS IN NEPAL. I MEAN MEGA BANK OR HIMALAYAN BANK AS YOU FIND ATM MACHINES OF THEM IN EVERY STREETS OF MAJOR CITIES. THERE WERE NO KANTIPUR DAILY OR HIMALYAN TIMES. THERE WERE NO PRIVATE HYDROPOWER COMPANIES AS YOU SEE THEM TODAY. THERE WERE NO PRIVATE HEALTH CARE FACILITIES. THERE WERE NO MUSHROOMING MICRO-FINANCE OR CO-OPERATIVE GROUPS LIKE TODAY. MOST INTERESTINGLY, THERE WAS NO KATHMANDU UNIVERSITY OR NATIONAL COLLEGE. HOW WERE THESE DEVELOPMENTS MADE? WHO PIONEERED THEM? OF COURSE, THE ANSWER IS THE FIRST TIER PEOPLE WHO CONVERTED THE IDEAS INTO USABLE PRODUCTS. THOSE WHO WERE ABLE TO TRANSLATE THE CONCEPTS TO ACTIONS. THOSE WHO COULD INFLUENCE OTHERS AND LEAD THE TEAM OF COLLEAGUES TO REALIZE THEIR VISIONS.

WITH THE SAME TOKEN, IF I EXTRAPOLATE THE FUTURE AND IMAGINE A FUTURE OF NEPAL IN 20 YEARS TIME FROM NOW.

IT WON’T BE A MIRACLE TO ME IF I FIND,

KATHMANDU WITH AT LEAST THREE MAJOR SATELLITE TOWNS IN TRISHULI, PANCHKHAL AND CHITLANG VALLEY CONNECTED WITH HIGH SPEED TRAIN. A METRO RUNNING FROM BUDHANILAKANTHA TO GODAWARI VIA RATNAPARK. THE OTHER ONE RUNNING FROM THANKOT TO DHULIKHEL VIA TRIBHUWAN INTERNATIONAL AIRPORT. TIA BECOMING ONE OF THE BEST DOMESTIC AIRPORT IN THE REGION.

FORGET ABOUT THE NEWS WHICH APPEARED IN THE NEWSPAPER TODAY,
I QUOTE
विश्वको घृणित विमानस्थलको सुचिमा त्रिवि आठौ सुचिमा परेको छ ।
I UNQUOTE

BUT IT WON’T BE A SURPRISE TO ME IF IN 20 YEARS OF TIME THE NEWS WILL REPORT,

ONE OF THE BEST INTERNATIONAL AIRPORT OF THE REGION HAS BEEN CONSTRUCTED IN BHATTEDANDA, SOUTH OF KATHMANDU VALLEY. AN ELECTRIC BULLET TRAIN RUNS FROM ILLAM TO DARCHULA AND COVERS THE DISTANCE IN JUST 5 HOURS. LOADSHEDDING BECOMES A PAST HISTORY. FAST TRACT RUNS FROM KTM TO TERAI. KATHMANDU UNIVERSITY BECOMES TOP RANKING ACADEMIC INSTITUTION AND PRODUCES THE ETHICAL LEADERS, ENTREPRENEURS AND WORLD CLASS THINKERS AND POLICY MAKERS.

I WILL BECOME A SENIOR CITIZEN AND ABOUT TO RETIRE FROM MY PROFESSIONAL JOB. I FIND MANY OF YOU IN THE POSITION OF TOP TIER PROFESSIONALS, BE IT A COMPANY CEO OR LEADING BUSINESS PERSON OR MD OF THE RAILWAY SYSTEM IN NEPAL. YOU BECOME THE MOVERS, SHAPERS AND SHAKERS OF THE EVENTS LEADING TO THESE DEVELOPMENTS. IT WON’T BE A WONDER TO ME IF I HAVE TO BE IN A QUEUE FOR SOMETIME AND WAIT IN YOUR OFFICE JUST TO MEET YOU.

YES, THIS IS POSSIBLE AND YOU HAVE THAT POTENTIAL. THERE ARE CHALLENGES, PROBLEMS AND ISSUES WHICH POSE A KIND OF UNPREDICTABILITY AND UNCERTAINTY IN OUR PROXIMITY. HOWEVER, IF YOU LOOK VERY CAREFULLY THERE IS A SILVER LINING IN EVERY CLOUD NO MATTER HOW BLACK IT IS. THE KIND OF SATISFACTION YOU GET IN CONFRONTING THE CHALLENGES, THE KIND OF ENJOYMENT YOU GET IN ROLLING OVER YOUR IDEAS, IS OF COURSE, FANTASTIC.
IF YOU WANT TO CONFIRM THIS, JUST ASK A QUESTION TO THE LEADER AND PIONEERS SITTING HERE IN THE DIAS.

SO, THE BALL IS IN YOUR COURT. A WONDERFUL TRAJECTORY OF DESTINY IS IN FRONT OF YOU. I WISH YOU ALL THE BEST IN YOUR ENDEAVORS AHEAD.

THANK YOU.

(I highly appreciate the efforts put by Babita Thapa, Dilli Poudel, Parthana Tandukar, Ritu Shrestha, Rosy Chaudhary, Sophiya Dulal and Surendra Gautam in preparing and finalizing the manuscript of the speech)

पराजित अशक्तता

मैले फेसबुकमा लेखेँ -
“असोज २५, २०६८ का दिन अपरान्ह ४ बजे सिर्जनशिल लेखिका झमक घिमिरे सँग भेट भयो । “जीवन काँडा कि फूल” कृतिमा आफ्नै जीवनसँग जोडेर उनले “जिउदो लाश” को परिभाषालाई अझ परिस्कृत रुपमा पस्केकी छन् । झमक वहिनी ! मैले त तिमी सँगको भेटमा “पराजित अशक्तता” को अलौकिक उदाहरण पो फेला पारेँ ।“

यसरी एउटा समानार्थी झल्कने शब्द जोडीले मेरो दिमागमा प्रवेश पायो । मैले “अशक्तता” लाई “लाश” सँग मित लगाईदिएँ । ‘पूर्ण अशक्तता’ लाई छाँया प्रति निकाल्ने मेशिनमा राखेर वटन दवाएमा ‘लाश’ निस्कनु पर्छ । वास्तवमा कुनै प्राणीको शारिरिक र मानसिक दुवै प्रणालीले काम गरेन भने त्यो जिँउदो रहदैन् र लाश वन्छ। तर शारिरिक अशक्तता मात्रले लाश वन्दैन् । मानसिक अशक्तताले मात्र पनि लाश वन्दैन् । शारिरिक अशक्तता भएको तर मानसिक हिसाबले शक्त भएको व्यक्ति या त कुरुप देखिन्छ या अपाँग या अन्धो या वहिरो कहलाईन्छ । शारिरिक हिसाबले शक्त र मानसिक अशक्तता भएको व्यक्ति पागल कहलाईन सक्छ । शरिर र मन दुवैको अचेतन अवस्था हो लाश । लाश जड हुन्छ । जिउँदोको सजिवता मरेपछि निर्जिवतामा परिणत हुन्छ र लाश वन्छ । लाशमा जिउँदोको पदार्थ अँश मात्र वाँकी रहन्छ । प्राण विनाको शरिर भनेको मासु, हाड र छालाको थुप्रो मात्र हो जो सडेर माटोमा मिल्छ । अर्थात जिउँदो जीवको प्राण या आत्मालाई शरिरवाट विच्छेद गरे लास वन्छ । लासलाई त्यतिकै छोडे त्यो सिनो वन्छ र त्यसले व्याक्टेरिया, व्वासो र गिद्धको आहाराको काम गर्छ ।

यँहा निर एउटा गहन विषयले वहसमा प्रवेश पाँउछ । शारिरिक र मानसिक रुपले उत्तिकै सबल मान्छेहरुको सक्रियता किन फरक हुन्छ । किन ति दुई समूहका नरनारीको जीवन उपलब्धीमा विविधता हुन्छ । अझ भनौ किन कतिपय शक्तहरु पनि अशक्तताको भारी वोकेर हिडेका छन् ? झमकको कलमले किन अशक्ततालाई जिँउदो लाशको प्रसँगसँग जोड्नु पर्यो ? मरेको प्राणी वा साँच्चिकै लाश र जिँउदो लाशमा के फरक छ ? अझ ठाडो हिसाबमा भन्दा किन हात पाउ भएका सवै ईन्द्रियहरु सवल भएका र मानसिक रुपले कुनै समस्या नभएका व्यक्तिहरु पनि अशक्तताको शिकार हुन्छन् ।

हात नचलेर र पाउले लेख्न सिकी पौराणिक कथामा दुर्गा वा कालीले देवताले पनि नदेखाएको पराक्रम देखाए जस्तो अशक्तता माथी अलौकिक विजय प्राप्त गरेका युग नायक वा नायिका हरुको सँख्या ६ अरव जन भएको यो विश्वमा विरलै होला । नेपाली भाषीको मात्रको कुरा गर्दा पाँच करोडमा सायद झमक वाहेक अरुको नाम नआउला ।

मदन पुरस्कार पाउन सफल आफ्नो कृतिमा उनले लेखेकी छन् ।
“यदि मैले मेरा हातका औलाहरु नचल्ने थाहा भए पछि खुट्टाले लेख्न नसिकेको भए आज म एउटा जिँउदो लास हुने थिँए ।“

यसरी क्षमता वा शक्ति हुँदाहुदै त्यसलाई उजागर गर्न नसक्नु अनि जीवनलाई फुल वनाउने सम्भावना तिर पाईला नचाल्नु र अकर्मण्यता, निस्कृयता र नैरास्यताको दलदलमा भासिनु जिउँदो लाशको परिभाषा सँग जोडिएको सन्दर्भ हो भन्ने मैले बुँझे । खप्तड बाबाका कृतिहरुमा पनि यस विषयमा उल्लेख गरीएको छ । बाबाको भनाईमा अश्रद्धा, आलस्य, उद्योगहीनता, भय, सँशय, जडता र अविश्वास आदि अशक्तताकै प्रकृतिका दोषहरु हुन् ।

समाजमा विभिन्न प्रकृतिका व्यक्तिहरु हुन्छन् । कोही शक्त भएर पनि जिँउदो लाशको भूमिकामा हुन्छन् । कोही शक्तिको दुरुपयोग गर्छन जस्तै : कुख्यात अपराधी, तानाशाह, आतकँकारी वा लागु पदार्थका दुर्व्यसनी। कर्तव्य पथमा विचलित भएर वृद्ध आमावुवा वा रगतको नाताका आफन्त लाई दुश्मन ठानेर परिवार र समाजमा नरपिशाच या दानवको पहिचान वोक्ने कुसन्तानहरु पनि हाम्रै वरपर नभएका होईनन् । प्रत्येक पात्र एउटा वृक्ष हो । अशक्तताको विउले आवश्यक जल, जमिन र मल पायो भने कालान्तरमा जिँउदो लाश को वृक्ष वन्न सक्छ । एक क्षणको आनन्दको मोहमा रोपिएको लागु पदार्थको एक सर्को विउले केही वर्षको अन्तरालमा नर पिशाचको भीमकाय रुख सिर्जना हुन्छ । परिश्रम, लगन, सृजना या सकारात्मक सोचको विउले मदन पुरस्कार प्राप्त गर्न सक्षम हुने साहित्यकारको प्रार्दुभाव हुन सक्दो रहेछ । अर्थात शरीरमा सन्चित शक्ति वा तागत लाई पहिचान गरी तीनका अँशलाई एकत्र गर्ने अनि सामर्थ्य को हतियार सिर्जना गर्ने र त्यसले अशक्तता का भाईरसहरुलाई प्रहार गर्ने । यही नै जिँउदोको परिचय हो । जिँउदो लाशको विपरित पहिचान हो । कसैको दिनचर्यामा सक्षमता वा सामर्थ्यको उपस्थिति हुन नहुनु भनेको त्यो शुन्य स्थानमा अक्षमता वा जडताले चलखेल गर्ने मौका पाउनु हो भन्ने वुझिन्छ ।

मैले “पूजा गरौ शमनका परेवाहरुको“ शीर्षक कवितामा लेखेको छु -
हिँसाको आफ्नै अस्तित्व छैन् शान्ति उपस्थित नहुनु मात्र हो ।
अन्धकारको आफ्नै जीवन हुदैन ज्योति विद्यमान नहुनु मात्र हो ।।

मलाई झमकको दृष्टान्तलाई रँगमन्चमा राखेर यसैमा एक हरफ थप्न मनलाग्छ –
अशक्तताको आफ्नै अस्तिव छैन् जीवन्तबोध नहुनु मात्र हो ।

यो तर्कले एउटा यक्ष प्रश्न सिर्जना गर्छ “किन शारिरक र मानसिक हिसावमा सवल मान्छेहरु पनि झमकले जस्तो अशक्ततालाई मार्न सक्दैनन् र जडताको शिकार हुन्छन् ?” किन हात भएकाहरु लेख्तैनन्? किन कलम चलाउन जान्नेहरुको साथमा कलम हुदैन् ? झमकका हातका औलाहरु चल्दैनन् । भगवानले उनलाई अरबौलाई दिएको अभिन्न अँग नदिएर सृष्टिकर्तामा पनि निर्दयिताको अँश छ भन्ने कुरा प्रमाणित गरेका छन् ।

 तर किन ल्यापटप वोकेर हिड्नेहरु या साथमा सँधै डेस्क टप हुनेहरु कम्प्युटरको पर्दामा ‘क’ ‘ख’ समेत लेख्न सक्दैनन् ?

किन मस्तिष्क पूर्ण रुपले विकसित भएका, हात पाउ सन्चालनमा कुनै अप्ठ्यारो नभोगेका लेख्न सक्नेहरु पनि अशक्तताको ढाकर वोकेर हिडेका छन् । झमकले जस्तो पुरस्कार या लोकप्रियता पाउन पाएत भन्ने कल्पनामा उडेका छन् ?

 किन अशक्तता का भाईरसहरु वोकेर हिड्नेहरुको या जडताको गुँडमा वाध्यताका जीवन विताउनेहरुको जमात ठूलो छ ?

किन खाने पिउने र भोग विलासमा रमाउने र कतिपय अवस्थामा समय कटाउन समेत धौ धौ पर्ने यथार्थता वोकेर पशुजन्य जीवन विताउने सहयात्रीहरु पनि झमककै वरपर छन् ?

रोचक कुरा त के छ भने आफ्नो अगाडि काँडै काँडाको झाडी देख्नेहरु यस्तो प्रश्न सुन्न या पढ्न समेत चाहदैनन् । उनीहरुका लागि देखिएका प्रत्येक वनस्पतीहरु उन्यूका वोट हुन् । बाँसका झ्याँग हुन् । क्षितिजका जमिनहरु वालुवाका मरुभूमी हुन् । कसैले पहरामा पनि कसरी फूल फूलायो या हिलोमा कसरी कमल उमार्यो भन्ने तिर उनीहरु जाँदैनन् । त्यो चेतको थैली उनीहरुको पोल्टामा छैन् । उनिहरु अक्षमताको भारी वोकेर हिडेका छन् । अशक्तताको पहिरन भिरेका छन् । यसैले उनीहरु जिँउदा लाशहरु हुन् ।

अशक्तहरुको अर्को दुर्गुण के हो भने या त उनिहरु दिन जान्दै जान्दैनन् या त कम दिन्छन् । उनीहरु एक किसिमको दुराग्रह पालेर वसेका हुन्छन् । उनिहरुसँग के छ ? जीन्दगीमा उनीहरुले के पाएका छन् ? आदि विषयमा समेत उनिहरुको ज्ञान अल्प हुन्छ । यसको असर के हुन्छ भने कम दिए पछि उनीहरु कम नै पाउँछन् । जति धेरै दिन सकिन्छ उति नै अनुपातमा पाईन्छ भन्ने मेरो मान्यता रहेको छ । दिनुको मेरो आफ्नै परिभाषा छ ।

टेम्पोको सिटमा एक डेग सरेर अर्कोलाई सजिलो पार्नु पनि कसैलाई केही दिनु हो ।

सामान किन्दा विक्रेताको काम सजिलो गर्न खुद्रा मिलाएर पैसा दिनु भनेको पनि दिनु हो ।

 मीठो वचन वोलेर आफ्नो कुरा सुनिरहेको व्यक्तिलाई हँसाउनु पनि दिनु हो ।

 मन्दिरमा दर्शन गर्दा होस या वैकमा चेक साट्दा पङ्तिमा उभिएका मध्ये कसैको पालो नमिच्नु पनि दिनु हो ।

अरु प्रति सँवेदनसिल हुनु भनेको पनि दिनु हो ।

अरुको काम सजिलो गर्नु पनि दिनु हो ।

 कृति प्रकाशन गरेर कसैलाई पढ्ने खुराक दिनु पनि दिनु नै हो ।

कुनै सम्पती या भौतिक वस्तु दिईन्छ भने त्यसमा रहेको आफ्नो हक अरुलाई सर्छ । अन्नदान, प्राणदान, नेत्रदान, रक्तदान, मुष्ठीदान, भिक्षादान आदि केही यस्ता हक सर्ने उदाहरणहरु हुन भने विचारदान, श्रमदान, क्षमादान, कन्यादान र अभयदानलाई अलि भिन्न कोटीमा राख्न सकिन्छ । अरुको आवश्यकता बुझेर नराखिएको मागलाई सम्बोधन गरि प्रापकको अनुहारमा मुस्कान देखियो भने सबैभन्दा उच्चकोटीको दान हुन्छ भन्ने मलाई लाग्छ ।

दिने विषयका म पात्र भएका केही प्रसँगहरु रोचक छन् । एकपटक स्टेशनरी पसलमा म केही सामान किन्दै साहुजी सँग रमाईलो गर्दै थिँए । मेरो वानी नै भएको छ मान्छेहरुसँग कुरा गर्दा वक्ताको भन्दा श्रोता सँग सम्बन्धित विषयलाई उठान गर्ने र त्यसमा रोचकताको भर्याङ्ग थप्दै जाने । साहुजीले मेरो मुक्तकण्ठले प्रशँसा गर्थे अनि म थप हौसिन्थे। हाम्रो वार्तालापको खहरे नदीमा मिसिएको आभास मलाई त्यसवेला भयो जब साहुजी मलाई रोकेर दुई वच्चाहरुको सामान किन्ने आग्रहलाई सम्बोधन गर्न थाले । दाजु वहिनी जस्ता देखिने तिनीहरु पहिरनको हिसावले निम्न आर्थिक हैसियत भएका परिवारका जस्ता थिए । दाजु सँग पाँच रुपैयाको नोट थियो । उसले रोजेको कापीको मूल्य सोध्यो । साहुजीले त्यसको मूल्य रु दश पर्छ भने । म ग्राहक र साहुजीको यो वार्तालापको एकल श्रोता पात्रको भूमिका निर्वाह गरिरहेको थिँए । साहुजीको जवाफ मैदानमा खस्नासाथ मैले वच्चाको अनुहारको चमक उडेको देँखे । तुरुन्तै निर्णय लिएँ र भने ।

“ साहुजी! वावुलाई दश जाने नै कापी दिनुहोस । उस्को पाँच रुपैया म तिरीदिन्छु ।“

साहुजीले मैले भनेको माने । वच्चाको अनुहारमा खुशीका लहर देखिए । उनीहरु हिँडेपछी हाम्रो वार्तालापले पुन गति पायो । केही वेरपछी म पनि किनेका सामाग्रीको मूल्य तिरेर साहुजीसँग विदा भँए । वाटामा मैले किनेका सामान र मैले तिरेको मूल्यको हिसाव सोच्न थाले । म झसँग भएँ । साहुजीले त्यो वच्चाको कापीको पाँच रुपैया जोड्न विर्सेछन् । मलाई खल्लो अनुभुति भयो । भोलिपल्ट म फेरी त्यही पसलमा पुँगे ।

“साहुजी ! यो हिजोको वच्चाको कापीको पाँच रुपैँया । मैले त भुसुक्कै विर्सेछु ।“ मेरो ईमान्दारिता ग्राहक र विक्रेताको वीचमा विरलै हुने यो सँवादको माध्यमवाट प्रदर्शन भईरहेको थियो ।

साहुजीले कति कर गर्दा पनि त्यो पैसा लिन मानेनन् । त्यसपछिका खरिदहरुमा मैले छुटका मागहरु राख्नु पहिलेनै साहुजीले मेरो लागि विशेष दाम भनेर अरुलाई भन्दा केही कम मोलमा सामान दिन थाले । मैले कापीको पाँच रुपैया मात्र तिर्ने प्रयास गरेको थिएँ तर साहुजीले मलाई त्यसको कैयौ गुणा वढी छुट दिए । यसरी दिने र पाउनेको समिकरण जहिले पनि दोहोरो हुन्छ भन्ने मेरो मान्यतामा यो प्रसँग नजीर भएर वसेको छ ।

 “दान महिमा” को रमाईलो त त्यसवेला सिर्जना हुन्छ जव आफूले दिएको “एक अँश“ कैयौ गुणाले वृद्धि भएर फर्कन्छ । जसले केही दिदैन । उसले केही पनि नपाउने सभावना धेरै हुन्छ । यसकारण मेरो विश्लेषणमा दिन नसक्ने हरु पनि अशक्तहरु हुन् । झमकले जस्तो चमत्कार नै गर्नु पर्दैन् । दिनको लागि आफ्नो वरिपरी अथाह अवसरहरु हुन्छन् । असँख्य दानपात्रहरु हुन्छन् । तर दिन मन लाग्यो भन्दैमा जसलाई पायो त्यसलाई जे पायो त्यही जतिवेला भन्यो त्यति वेला दिने कुरो हुदैन् । त्यस्तो साईत नजुरेको दानले दुर्घटना पनि निम्त्याउन सक्छ । त्यसकारण कुन साईतमा कसलाई के दिने भन्ने वारेमा चिन्तन हुनु जरुरी छ ।

सिर्जना गर्नु, परिश्रम गर्नु, यथास्थितिमा नजकडिनु, मौलिकताको महत्व र प्रभावको ज्ञान हुनु, अवसरको पहिचान गर्न सक्नु, नया ढगँले सोच्नु, श्रम गर्दा नयाँ पन को अनुभूति गर्नु आदि शक्त हरुका विशेषता हरु हुन् । शक्तहरु अव के गर्नु पर्छ भन्ने कुरामा अलमलिदैनन् । चुनौति देखि डराउदैनन् । प्रत्येक पल र साथमा शान्ति वा सन्तुष्टि खोज्दछन् । यसका विपरित कृयाकलापहरु गर्छन अशक्तहरुले । यो विश्लेषणवाट तीन चरित्रहरु सतहमा देखिन्छन् । पहिलो: यि विशेषताहरुको वारेमा ज्ञान नै नभएको । दोस्रो ज्ञान भएको तर व्यवहारमा प्रयोग गर्न नसक्ने । तेस्रो: ज्ञान पनि भएको र व्यवहारमा पनिप्रयोग गर्न सक्ने । तथ्याँक विज्ञानले के प्रमाणित गरेको छ भने कुनै पनि समूहमा अब्बल, मध्यम र कमसल गरी तीन किसिमका पात्रहरु हुन सक्छन् । जस्तै: उही उमेरका मान्छेहरु भएको भीडमा अग्लो, होचो र सामान्य गरी तीन किसिमका कद भएका मान्छेहरु पाईन सक्छन् । अब्बल या कमसल चरित्र भएका व्यक्तिहरुको सँख्या मध्यमको भन्दा धेरै कम हुन्छ । सबल नेतृत्व दिने या युगपुरुषको सँज्ञा पाउने व्यक्तिहरु लाखौमा एक दुई मात्र हुन्छन् । सामान्य चरित्र भएका सामान्य मान्छेहरुको सँख्या लाखौमा हुन्छ । तर विशिष्ट चरित्र भएकालाई औलामा गन्न सकिन्छ ।

यसैले झमकले जस्तो अशक्तताका पिँजरारुपी पर्खाल हरुलाई नियमित परिश्रमले परास्त गर्दै जीउँदो लाश वन्ने सँभावनालाई निमिट्यान्न पार्नेहरुको सँख्या पनि सानो हुन्छ । आलस्य, उद्योगहीनता, र जडताको रुप लिएको झिल्ली भित्रको सँसारलाई प्युपाले जसरी तोडेर पुतली वनाउँछ झमकले पनि नेपाली साहित्यको बगैचामा आफूलाई पुतली वनाएर उडाएकी छन् । परिश्रमले अशक्त वाट शक्त वन्न सक्छ । जिँउदो लाश वन्ने सभावनालाई टार्न सक्छ । अशक्ततालाई प्रहार गर्न सक्छ । पहरामा सुनाखरी फुलाउन सक्छ । काँडैकाँडाको वुट्यानमा फुल फुल्न सक्छ । उन्युको माझमा पनि गेवँराको फूल फूल्न सक्छ । शसक्त उदाहरण हाम्रै अघिल्तिर छ । प्रेरणा र साहसकी मुहान झमकलाई मेरो तर्फवाट दुईवटा शुभकामना दिन चाहन्छु ।

-जडताको खोल ओडेर पुतलीलाई कुँजो वनाएका सम्पूर्ण युवाहरुमा उनले अशक्तता माथी गरेको विजयको सन्देस पुगोस ।

-झमकको कलमले विश्व साहित्यको समुद्रमा पनि मोति दिन सकोस र त्यसले नोबेल पुरस्कार प्राप्त गरोस ।

कार्तिक १३, २०६८
कोटेश्वर
काठमाण्डौ

म नेपाली

फेरी जापानकै सन्दर्भ । जापानमा वस्दा एक मित्रले वयान गरेको कुरा हो यो । जापानमा विदेशवाट आएका विद्यार्थीलाई घरमा वोलाएर जापानी आतिथ्य सत्कार र सँस्कृतिको चिनारी दिलाउने काम वढो उत्साहका गरिन्छ । कतिपय अवस्थामा अभिभावकको नियास्रोलाई मेटाउन विदेशी विद्यार्थीका लागि जापानी वुवा आमाको व्यवस्था समेत विश्वविद्यालयले मिलाईदिएको हुन्छ । 

एक जापानी परिवारले आफ्नो घरमा तीन जना नेपाली विद्यार्थीलाई निम्तो दिएछन् । ती विद्यार्थीलाई रात्रीको खाना र वासको पनि जापानीकै घरमा प्रवन्ध गरिएको रहेछ । घरमूलिले आफ्ना छिमेकीलाई पनि त्यो रात खाना सँगै खाने गरी निम्तो दिएका रहेछन् । नेपालीहरुका कुरा सुन्न उत्साहित भएका जापानिजहरुलाई त्यसवेला दाँतमा ढुँगा लागेछ जब ती तिन जना नेपाली जात र भूगोलका कुरा निकालेर आपसमानै झगडा गर्न लागेछन् । 

नेपालीहरु हिमाल, पहाड र तराईको प्रतिनिधित्व गर्ने र फरक फरक जातका रहेछन् । नेपालको जापानको जस्तो विकास नहुनुमा सँभ्रात जात या वर्गको भूमिका छ तथा राज्यको सम्पतिमा र वृति विकासको अवसरमा केही जात जातीको वोलवाला रहेको छ भन्ने विषयमा चर्का चर्की नै परेछ उनीहरुको । हामी अहिले अर्कै मुलुकमा पाहुना भएर आएका छौ भन्ने चटक्कै विर्सिएछन् उनिहरुले । 

अहिले जात, भूगोल र परम्परागत व्यावसायका कुरा निकालेर एक नेपालीले अर्को नेपाली प्रति घृणा भावले हेर्ने प्रवृति उत्कर्षमा पुगेको छ । समकालिन राजनीतिले समेत यसै विषयलाई मूल मुद्दा वनाएको छ । जातिय, भाषिक या धार्मिक पहिचानलाई केन्द्र भागमा राखेमा राजनीति, आर्थिक विकास र मानव विकाससँग जोडिएका समसामयिक विषयलाई किनारा लगाउन सकिन्छ भन्ने मान्यताले लोकप्रियता हासिल गरेको छ । 

यो मान्यता या दर्शनको सान्दर्भिकता या त ईतिहासले निर्क्यौल गर्ने कुरा हो या त राजनीतिशास्त्रका अध्येताहरुको सोधको विषय हो । आफ्नो अध्ययन र अनुसन्धान ईतरको विषय भए ता पनि जात र भूगोलसँग जोडिएका आफूलाई गढेका केही सन्दर्भ पस्कने अहिलेको जमर्को हो । 

केही समय अघि वातावरण विषय पढाई हुने एक कलेजमा म काम गर्थे । एक दिन अरुनै कलेजका एक विद्यार्थी कुनै काम विशेषले मेरो कार्यकक्षमा देखा परे । ति मँगोलियन मूलका जस्ता देखिन्थे । 

“तिम्रो नाम के हो भाई ?” 

मेरो नयाँ मान्छे भेट्दा स्वागत गर्ने सदावहार प्रश्न तेर्सियो । 

“रामप्रसाद आचार्य ।” 

तिनले नाम थर भने । 

“रुप र अनुहार हेर्दा त वाहुन जस्तो लाग्दैन् ।“ 

मैले आश्चर्य प्रकट गरेँ । 

“मेरो आमा गुरुगँसेनी हो सर ।” 

उनले सहजताका साथ भने । उनका पिता ब्राम्हण रहेछन् । मैले उनलाई गुरुङ्ग र बाहुन जातीका विशेषता को वारेमा जानिफकार मध्ये सबैभन्दा राम्रो ज्ञान भएको तिमी हौ भनेर उत्साहित गराउदै अरु जातीमा कम पाईने तर ती दुई जातीमा अधिक पाईने गुणका वारेमा उनको विचार भन्ने आग्रह गरेँ ।

उनका भनाई थियो-गुरुङ्गको विशेषता भनेको ठूलो परिवारमा पनि मिलेर बस्न सक्ने हो भने वाहुन जातिमा साधन र श्रोत को सहि परिचालन गर्ने दक्षता बढी छ । उनको विश्लेषण मलाई सटिक लाग्यो । ति दुवै विशेषताले परिपूर्ण भएकाले तिमीले अरु भन्दा धेरै प्रगति गर्नु पर्छ भनेर मैले उनको हौसला बढाँए । 

यस्तै अर्को एक प्रसँग सुनसरी जिल्लाको थारु जातीको वाहुल्य भएको वस्तीमा घट्यो । म खानेपानी र सरसफाई सम्बन्धी एक समूह छलफलको अगुवाई गरिरहेको थिएँ । छलफलमा सहभागि भएका व्यक्तिहरुमा थारु, वाहुन, दलित (यो शब्दको प्रयोगमा मेरो व्यक्तिगत असहमति छ ।) र नेवार थिए । उनीहरु सबैले तुलनात्मक हिसावमा थारुहरुको घर चिटिक्क परेको र भान्साकोठा पनि सफा हुन्छ भन्ने कुरा स्वीकार गरे । यसो हुनुमा परम्परा देखि चलेर आएको चलन लाई निरन्तरता दिनु पर्छ भन्ने मान्यता प्रमुख रहेछ । 

प्राय बाँसको टाटीमा माटोको लेप लगाई सानो चिटिक्कको घर वनाई, फूल आदिका बुट्टा निकाल्ने र भान्साकोठा सफा राख्ने क्रममा कामको लैँगिक विभाजन ( उनिहरुको विचारमा यो विभेद होईन् ) पनि गरिँदो रहेछ । पुरुषले धेरै बल लाग्ने र गहन सीप आवश्यक पर्ने काम गर्ने (जस्तै: वाँस चिरेर टाटी वनाउने ) चलन रहेछ भने महिलाले तुलनात्मक रुपमा सजिला र नियमित गर्नु पर्ने कामहरु (जस्तै : लेप लगाउने, बुट्टा कुद्ने आदि ) । मैले उपस्थित अन्य सहभागीहरुलाई यस्तो राम्रो तौरतरिका अन्य जातिका मान्छेले पनि सिक्दा हुदैन भनेर प्रश्न गरेँ । 

यसरी एक जातिको परम्परा देखि चलेर आएको राम्रो चलनलाई अरुले सिक्ने र आफ्नो जिविकोपार्जन लाई अझ प्रभावकारी वनाउने तर्फ कुनै औपचारिक पहल भएको मैले देखेको सुनेको छैन् । यसमा दुई प्रमुख कारणहरु रहेको मेरो तर्क छ । पहिलो राजनैतिक शक्तिहरुले सत्ता प्राप्त गर्नको लागि जाति जातिको वीचमा द्वेष फैलाएर नकारात्मक पक्षको उजागर गरी द्रुत आर्थिक विकास जस्ता मूलधारका सर्वमान्य तथा सम्बृद्धिका लागि अपरिहार्य बहसका विषयलाई नेपथ्यमा धकेली राजनैतिक रँगमन्चमा जातिय पहिचान जस्ता मुद्दालाई प्रदर्शन गर्नु रहेको छ । 

दोस्रो विकसित मुलुकवाट प्रविधि र आर्थिक विकासका नमुनाहरु विना अनुसन्धान आयात गर्नु रहेको छ । यो सवालमा दातृ सँस्था, विदेशी विकास नियोग र गैर सरकारी सँस्थाहरुको पनि ठूलो हात रहेको छ । विकासको नाममा विदेशवाट सिधै आयात गरि स्थानिय तहमा लादिएका भयमुक्त शिक्षा, घरेलु हिसाँवाट मुक्ति, वालवालिका सँगै सुत्न नहुने जस्ता नाराहरु दोस्रो कारकसँग सम्बन्धित केही उदाहरणहरु हुन् । 

हाम्रो परिवेशमा के उपर्युक्त हुन्छ के हुँदैन् भन्ने सवालहरुमा न त हाम्रा तथाकथित विज्ञहरुको कलम चल्छ न त कुनै सार्वजनिक वहसनै आयोजना गरिन्छ । केही समय अघि घर धुरी सर्वेक्षणका लागि एक अन्तराष्ट्रिय विकास नियोगले मस्यौदा गरेको दुर दराजका गरिव र पिछडिएका जनतालाई सोध्ने एक प्रश्न यस्तो थियो “तपाईका औपचारिक समारोहमा लगाउने पहिरन कति जोडी छन् ?“ 

विगतमा व्यापारिक या उद्यम सँग सम्बन्धित गतिविधिहरुमा मारवाडी, मनाँगे, थकाली र नेवारहरुको बाहुल्यता रहेको छ । भूगोलको हिसावमा भन्ने हो भने काठमाण्डौ वाट लगभग उतिनै दुरीमा रहेको चित्लागँ उपत्यका, ललितपुरको टिकाभैरव या भट्टेडाँडा, नुवाकोटको त्रिशुली या गल्छीलाई किन धुलिखेलले पछि छोडेको छ ? प्रश्न उभिन्छ । किन भने त्यसको एउटा प्रमुख कारण हो धुलिखेलका नेवार तथा अन्य जातीहरुले विकासको कामलाई राजनीति भन्दा माथी राखे र अझै पनि उनिहरु कतिपय सवालमा एक ढिक्का हुन्छन् । 

जे विषयमा जहाँ पनि पाखुरा सुर्की हाल्नु जरुरी हुँदैन् । जसरी लेखको सुरुमा उल्लेख गरिएको प्रसँगमा तीन नेपालीहरुले जापानिजको आतिथ्य सत्कारलाई वेवास्ता गर्दै विष वमन गरिदिए । कुनै खास जातीका मौलिक विशेषताको वयान गरिएका वा अरु जातीले सिक्नु पर्ने विषयमा बहस चलाएका कुनै लेख मैले अहिले सम्म पढ्न पाएको छैन् । 

एक पटक काठमाण्डौ मलमा एक मारवाडीको पसलमा जुत्ता किन्न गएको थिएँ । मैले साहुजी सँग ठट्टा गर्दै भने “तपाईहरु सँग व्यापार गर्ने के जादु छ जो पनि जहाँ पनि सफल हुन्छ ?“ 

उनले कुनै सटिक जवाफ दिएनन् तर त्यत्ति वेलानै उनको घरवाट खान्दानको वट्टामा सिलवन्दी गरिएको खाना आयो । त्यो दृष्यमा मैले मेरो प्रश्नको जवाफ पाईसकेको थिँए । मारवाडी जात सँग उनिहरुको दिनचर्याको या व्यावसाय गर्ने एउटा परम्परा छ, आफ्नै नियम छ । उनिहरु प्राय: आफ्नै घरमा वनेको परिवारको प्रेमको अँश थपिएको खाना खान्छन् । 

पल्लो सटरको अन्य जातको पसलको मालिक खाना खाने निउमा दिँउसै या त मदिरा पान गर्छ या त मो मो वा छोईला हसुर्छ । उनिहरुको समूहले नयाँ व्यापार शुरु गर्ने दौँतरीलाई मदत गर्छ । ग्राहकको माग र आवश्यकता अनुसार सेवा गर्छ । अतिथि सदन सन्चालन गर्न सक्छ । पशुपतिमा पानी वाड्न सक्छ । यी कारकहरु सामान्य लाग्न सक्छन् तर यिनीहरुको समग्र रुपनै मारवाडी समूहको सफलताका राज हुन भन्ने मेरो मान्यता रहेको छ । 

यस्तै मकवानपुरका दामन र सिस्नेरी वस्तिहरुमा मैले अनुभुति गरेको जात सम्बन्धित अर्को रोचक प्रसँग छ । दामनमा म विहानै उठेर त्यँहाको धरहरामा दृष्यालोकन गर्न गँए । विहानको साढे पाँच वजेको हुँदो हो । त्यति विहानै एक नेपालीले दृष्यावलोकन गर्ने ईच्छा प्रकट गरेकोले हो या अरु कुनै कारणले हो धरहरा परिसरका कर्मचारीले मेरो उपस्थिति प्रति कटाक्ष गर्दै मुख अमिलो पारेको अनुभुति मैले गरेँ । त्यँहा काम गर्ने भान्सेहरु सात बजे मात्र आउने जानकारीले धरहराको चमेना गृहमा वसेर कफी पिउने मेरो ईच्छा पुरा नहुने सँकेत दिईसकेको थियो । 

मैले एउटै सँरचनामा वसेर तिन सय साठी डिग्रीको परिक्रमा गरी पहाड, जँगल, वस्तीहरु र सुर्योदयको मजा लिएँ । त्यसपछि त्यँहा वसेर केही वेर प्रणायाम पनि गरेँ । मनमा लाग्यो यसरी नै सधैँ प्राण वायुको रस्वास्वादन गर्न पाए कति आयु थपिन्थ्यो होला । करिब एक घण्टा पछि तिनै कर्मचारीको सल्लाहा अनुरुप म धरहरा परिसरवाट वजारमा निस्किएँ चिया पिउने उदेश्यले । वाहिरका भान्से कर्मचारी राखेका होटेलहरुमा कहिँ पनि चिया पाईएन् । 

खोज्दै अघि बढ्दै जाँदा एउटी तामाङ्गनी दिदीकहाँ चिया पाईयो । वहाँको सानो चिया पसल थियो र त्यँहा कुनै भान्से या कर्मचारी देखिएन् । दिदीले विहानै दुध चिया उपलब्ध गराउन सक्नुका पछि दुई कारण देखिए : पहिलो आफ्नो काम आफै गर्नु र दोस्रो खत्रिबाजेले विहानै दुध ल्याई पुर्याउनु । खत्रिबाजे नजिकैको वेन्चमा वसेर चिया र चुरोट च्यापेर कोही कुरा गर्ने मान्छे फेला पर्ला कि भनेर गतिविधि नियाली रहेका । मैले उनिसँग थाँले भलाकुसारी । 

उनले दिएको विवरण अनुसार उनको गाँउ जान त्यहाँवाट दुई घण्टा लाग्छ र उनि एक मात्र कृषक हुन जो यसरी विहानै दुध वोकेर दामन धाउँछ । मैले अरु जातीले किन यो काम गर्दैनन् त भनेर सोधेको प्रश्नको उनको जवाफ र सिस्नेरीमा त्यसको केही दिन पछि विहानको त्यस्तै समयमा दुध वोकेर ल्याएका घिमिरे बाजेले दिएको उत्तर सँग ठ्याक्कै मिल्न पुग्यो। 

सिस्नेरीमा पनि हामी वास वसेको होटलवाट लगभग पाँच किलोमिटर पर अर्को तामाङ्गकै पसलमा घिमिरेबाजेको घरको दुधले बनेको चियाको स्वाद लिन पुगेका थियौ । मैल नेपालका अन्य स्थानहरुमा पनि गाई भैँसी पाल्ने र दुधको व्यावसाय गर्ने कार्यमा वाहुन र क्षेत्रीहरु नै अघि पाँए । 

भूगोलसँग जोडिएको स्याङ्गजाको पनि यस्तै प्रसँग छ । एक पटक स्याङ्गजाका एक माननीय सँग मैले ठट्टा गरेको थिएँ । 

“म कुनै दिन यो देशको उच्चपदस्त कार्यकारी अधिकारी भएर निर्णय गर्ने मौका पाएँ भने स्याङ्गजामा अन्तराष्ट्रिय सम्बन्ध र कुटनीति अनुसन्धान केन्द्र खोल्छु ।“ 

“स्याङ्गजाली” भनेर हँसि मजाक गर्ने होईन् त्यँहाका मान्छेहरु किन चलाख या वेजोड विश्लेषणात्मक क्षमता भएका हुन्छन् भन्ने विषयले त्यसवेला देखिनै मेरो मानसपटलमा अड्डा खोलेको थियो । एक दिन स्याङ्गजाका दुर दराजमा गएर वुढापाका हरुसँग यस विषयमा वहस चलाउँछु र उत्तर खोज्नेछु भन्ने मनमा लागेको थियो । 

सँयोगनै मान्नु पर्छ केही समय अघि विद्युत प्रसारणलाईनको योजना तर्जुमा गर्ने कामको सिलसिलामा म कालिगण्डकीको किनारको मिर्मीमा वास वस्न पुँगे । भोलिपल्ट विहान नजिकैको चिया पसलमा पुग्दा साहुनी लगायत अन्य केही स्थानिय त्यँहा पाईए । 

 “लौ! विना चिनीको एक कप दुध चिया पाँउ ।“ मैले माग राखेँ । “गाईलाई घाँस हाल्नु भएको थियो र दुध चिया खोज्नु हुन्छ ?” 

साहुनीवाट आशा गरिएको जवाफ अर्कै एक ग्राहकले दिए । म रनभुल्लमा परेँ । एक छिन त कुरो बुझिँन। दुध आईनपुगेकोले कालो चिया मात्र पाईन्छ भन्ने आशय रहेछ त्यो । यसरी हास्य रस भरिएको सटिक जवाफ दिन सक्नु भनेको चानचुने कुरो होईन् । अपरिचित व्यक्ति सँग सँवाद सुरु गरेर प्रभाव कसरी पार्ने भन्ने औपचारिक अध्ययन अध्यापन हुन्छ । व्यक्तित्व विकासमा यसको ठूलो भूमिका छ । सार्वजनिक भेलामा भाषण गर्दा होस या तोकिएको सफलता हासिल गर्न समूहको अगुवाई गर्दा होस सटिक जवाफको उत्तिकै महत्व छ । 

नेतृत्व कौशलताको एउटा पाटो अभिव्यक्तिको प्रभावकारीता रहेछ भन्ने मैले बुझेको धेरै भएको छैन् । यसरी ‘स्याङ्गजाली’ हरुसँग छोटो तर अविस्मरणिय वार्तालाप भएको थियो मिर्मिमा मेरो । पछि अन्य श्रोतवाट बुझेँ ती कालिगण्डकी किनारका रैथानेहरुको विशेषता भनेको “आफ्नु जीवनको लागि मार्गनिर्देशक व्यक्ति को हुन सक्छ” भन्ने खोजी रहेछ । फलानोले यसो गरेछ जीवनमा म त्यो भन्दा पनि अग्लो हुन्छु र त्यो भन्दा पनि लोकप्रिय हुन्छु भन्ने भावनाको सानै देखि जगेर्ना गर्ने थिति वसेको रहेछ स्यङ्गजाको माटोमा । 

दिनचर्ययालाई व्यवस्थित गरेर निरन्तर एकल उदेश्यका प्राप्तिकालागि सँघर्ष गरेका नायक या नायिकाको जीवनदर्शनलाई अनुशरण गर्ने परिपाटि त्यो माटोको उपज हो । ठाँउ विशेषका यस्ता विशिष्ट गुणहरुले लोकप्रिय भएका अन्य स्थानहरुमा जुम्ला, झापा, चितवन आदि पनि पर्दछन् । 

स्रष्टा शँकर कोईरालाले लेखेका छन् । 

“प्रत्येक मान्छेको गुण के हो भने उ सँग केही अवगुण हुन्छ ।“ मान्छेको 

यस्तो विशेषता भए जस्तै जाती, समुदाय या भूगोल को पनि गुण या अवगुण दुवै हुन्छ । यहाँ अहम प्रश्न के हो भने प्रत्येक जातीका गुणहरु या अनुकरणिय विशेषतालाई मिलाएर सम्बृद्ध नेपाली जाती कसरी वनाउन सकिन्छ भन्ने हो । ठूलो नदी सँग मिसिए पछि खोलाको नाम मेटिन्छ । तमोर तराईमा छैन कोशी छ । पानी त्यही हो तर त्रिशुलीको अँश समेटिएको जलप्रवाहलाई चितवनमा गण्डकी भनिन्छ । कैलालीमा कर्णाली मात्र छ सेती या भेरी छैनन् । 

नेपाली भनेको गँगा हो महासागर हो जँहा सयौ नदी, हजारौ खोला या लाखौ मुलहरुको अँश समेटिएको छ । पवित्र खोला या शुद्ध जल भएको खोल्सीले नदीलाई सफा राख्न मदत गर्दछ । प्रदुषित भएको वागमतिले गँगाको पानी या महासागरको केही अँश विटुलो वनाएको छ । व्यक्ति व्यक्तिको गुण उजागर भएमा समुह राम्रो हुन्छ । समुह राम्रो भए समाज र समाज राम्रो भए राष्र्क । यसैले म मेरो राम्रो विशेषता तपाईको राम्रोमा मिसाउन चाहान्छु । यसवाट तलको समिकरण वन्छ भने मेरो मान्यता छ । 

म नेपाली ‌+ म नेपाली ‌+ …….. + ………………+ ……………‍= हामी नेपाली 

 

१२ सेप्टेम्बर २०११ 

पुल्चोक

कालो गुलाफ

लगभग दुई वर्ष अघि नेपाल विकास अनुसन्धान प्रतिष्ठानको धोविघाटको कार्यालय परिसरमा फुलेका रँगिविरगीँ गुलावका फुलहरु मध्येको गाढा रातो समूहमा देखाउदै मैले मेरा एक मित्रलाई भने ।

“ म यो गुलाफ कालो देख्छु ।“

“तपाईँले यस्तै प्रकारका अभिव्यक्ति अरुलाई पनि दिनुभयो भने उनिहरुले या त यसलाई मजाक ठान्छन् या तपाईलाई पागल ।“ उनले मन्तव्य राखे ।

मित्रको दोस्रो वाक्याँशले मेरो ध्यानाकर्षण गर्यो । मान्छेले या त सामान्यतया अनुभुति गर्न सकिने प्रसँगलाई आत्मसात गर्न सकेन या दैनिक जीवनको रँगमन्चका सहभागीहरु या दर्शकको दृष्टिकोणमा उल्टो व्यवहार गर्न थाल्यो भने उसलाई पागल भनिन्छ । रातो रँगको पत्र भएको सर्वव्यापी फूललाई कालो देख्नु भनेको असामान्य अवस्थानै हो यसकारण त्यस्तो पात्रलाई पागलको सँज्ञा दिईनु कुनै अनौठो होईन् । मित्रको भनाई वेठिक थिएन् ।

महाकवि देवकोटा या अन्य महानायक या युगपुरुषहरुले व्योहोरेका विशिष्ट प्रकृतिका प्रसँग या उनिहरुले प्रेषण गरेका अभिव्यक्तिका कारण अरुले पहिराईदिएका दिमाग सड्केको देखि पागल सम्मको पगरीलाई केन्द्र भागमा राखेका कृतिहरु धेरैले पढेका छन्। यथास्थिति कायम गर्ने वा ईतिहास ईतर नहुने कृयाकलाप गर्दा कसैको ध्यान जाँदैन तर दर्शकको नजरमा नौलो या अनौठो काम गर्नेलाई यो त पागल भएछ भन्नु स्वाभाविक हो । तर यहाँ प्रसँग अरुले रातो देख्ने फूललाई कसैले किन कालो देख्छ भन्ने हो । फूललाई देख्ने आँखाले हो । मिर्मिरेमा वँगैचामा वसेर छिप्पिदै गएको सूर्यको प्रकाशसँगै कालो गुलाफ विस्तारै रातो भएको अनुभुति गर्नुको रमाईलो वेग्लै छ । सूर्यको प्रकाश या अन्य कुनै उज्यालोमा मात्र फूलको रँग चिनिन्छ । अँध्यारोमा रातो फूल पनि कालो देखिन्छ । अन्धकार कालो हुन्छ तर भनिन्छ,

“केही देखिदैन् निष्पट अँध्यारो छ” ।

अध्यारो रातमा विजुली चम्केको वेलामा पनि रँगको अनुभुति हुन सक्छ । तर समस्या यँहा दिँउसोनै रातोलाई कालो देख्नुको हो । आँखाले देखेको फूलको रँगको अनुभुति गर्ने मनले हो । मन सन्तुष्ट या सामान्य स्थितिमा भए उसले रातो, पहेँलो, सेतोको अनुभुति गर्छ । यसैमा अभिव्यक्ति पनि दिन सक्छ।

“कस्तो राम्रो रातो गुलाफको फूल, यो टिपेर कसैलाई शुभकामना दिन पाए कति रमाईलो हुने थियो ।”

तर रातो रोचकता मा नरमेको मनको सन्दर्भ हो यो । विरामी भएर जिव्रोले स्वाद लिन नसकेको वेलामा अरुलाई मिठो भएको विरामीलाई नमिठो भए जस्तो । वहिराले सँगित, भजन या दोहोरीको आवाजलाई एउटै तराजुमा राखे जस्तो । विरामी युवकलाई वत्तिस लक्षणले युक्त अप्सरारुपी युवतीको यौवनलाई हेर्नमा कुनै मन नभए जस्तो । यी सवै उदाहरणहरुमा हामीले तुलनात्मक रुपले केही मापन गरिरहेका हुन्छौ । हाम्रो मापनको एउटा धरातल हुन्छ । अँध्यारो वा कालो एउटा धरातल हो । अर्थात शुन्यको स्थिति । आँखाले देखे पछि मनले रँगको चेतनालाई कालो धरातल भन्दा माथी उकासे पछि रातो वा पहेँलो देखिन्छ । मानसिक सन्तुलन गुमाएको मान्छे चेतना शुन्यको स्थितिमा हुन्छ । उस्को धरातल कालो हुन्छ । अरुको लागि रातो, पहेलो, निलो देखिएको सँसार उसको लागि कालो हुन्छ । चेतना शुन्य हुनु भनेको यही हो । मैले मानसिक सन्तुलन गुमाएको थिईन् । खाली रातो देख्ने चेतनामा कमि आएको थियो । रातोमा रम्ने जाँगर थिएन । रँग मा रम्ने मन कुँजिएको थियो ।

तर मेरा मित्रको विश्लेषणमा प्रतिवाद गर्ने साहस म मा थिएन् । म त्यसवेला जीवनदेखि थाकेको स्थितिमा थिँए । ममा कुनै उत्साह थिएन् । जाँगर थिएन् । म जेमा पनि अँध्यारो देख्थे । रातोलाई पनि कालो देख्थे । पहेलोलाई पनि कालो देख्थे । एउटा स्वास्थ्य तन्नेरीलाई विपरित लिँगीको सुन्दरता, यौवन र लावण्यले जुन आकर्षण गर्नु पर्ने हो त्यो थिएन् । “रातो राम्रो गुलियो मिठो” को मर्म विपरित भए झैँ । यौवनको आकर्षण भनेको चुम्बक जस्तो हो । चुम्बकले फलाम जातको वस्तु पाएमा आकर्षण गरिहाल्छ । छोयो भने त त्यो फलामको टुक्रा पनि चुम्बकमा परिणत हुन्छ र अर्को फलामको टुक्रालाई पनि चुम्बक वनाउने हैसियत राख्छ । मलाई पनि लावण्यको मादकताले तान्नु पर्ने हो तर म फलाम तत्वका गुणहरु लिएर पनि म काठमा परिणत भएको थिए जसलाई चुम्बकले तान्न सक्दैन् । म भित्रको सँयन्त्रमा रातोको उचाईलाई देख्ने क्षमता हराएको थियो । रातो पहाड पनि थिचिएर कालोको भुँईमा पुगेको आभास भएको थियो । मेरो लागि खालि समथर जमिन मात्र थियो कालो रगँको अर्थात अँध्यारोको । त्यँहा कुनै रातो पहाड ठडिएको थिएन, पहेँलो चुरे थिएन् र सेतो सिवालिक पनि थिएन् । यस अर्थमा म पागल थिईन् । खालि रातोलाई पहिचान गर्ने मेरो चेतना शुन्यमा परिणत भएको थियो । मेरो मन धमिलो भएको थियो । मेरो रँग छुट्ट्याउने क्षमता गायव भएको थियो । म जस्तो गुलाफलाई पनि कालो देख्थे ।

मेरो समस्या कुनै समस्या थियो या थिएन त्यसमा पनि म दोसाँधमा थिएँ । त्यस्तो वेलामा दोसाँधमा हुनु भनेको पीडादायी हुँदो रहेछ । शारिरिक भन्दा मनको पीडा बेजोडको हुँदो रहेछ । जव मान्छेमा निर्णय लिने क्षमता क्षीण भएर जान्छ र उ अनिर्णयको वन्दी हुन्छ । जीवनको गतिशिलतामा पूर्ण विराम लाग्छ । पानीका छालहरु सेलाउदै जान्छन् । पोखरी शान्त हुदै जान्छ । जडताको जगेर्ना हुन थाल्छ । दोवाटोमा उभिएर यो वाटो जाने की त्यो भनेर सोच्नु अनि निर्णय गर्न समय लगाउनु अनि ति निर्णयका नतिजाहरुलाई शँका उपशँकाको दृष्टिकोणले हेर्नु भनेको आफूलाई कमजोर वनाउदै लानु हो । जडताको आयतन वढाउनु हो । मेरो लागि रातो गुलाफ कालो भएको समयको एउटा सन्दर्भ यसै प्रकृतिको छ ।

मेरो भानिज दाई र म पसलमा सामान किन्दै थियौ । मैले पैसा दिनलाई पर्स निकाले । तीन सय चानचुनको खरिद थियो । म सँग दुई विकल्प थिए । पाँच सयको नोट दिने की खुद्रा दिने । खुद्रा दिएमा के हुन्छ भन्ने तिर मेरो दिमाग गयो । लाग्यो “त्यो खरिद पछि पनि सामानहरु किन्नु पर्ने हुन सक्छ र घर जाँदा सवारीसाधनलाई भाडा दिनु पर्ने हुन सक्छ र मलाई खुद्रा आवश्यक पर्न सक्छ ।“ यसकारण पहिलो विकल्पलाई तिलान्जली दिनु पर्छ भन्ने भावना सिर्जना भयो। तर फेरी दोस्रो निर्णय लिँदा आई पर्ने जोखिम तिर मेरो ध्यान गयो । साहुजी सँग खुद्रा नहुन पनि सक्छ । उसले म सँग खुद्रा भएको देखिसकेको छ । यसकारण खुद्रा दिनोस भनेर माग राख्न सक्छ । त्यो मागलाई प्रतिवाद गर्ने झमेला सिर्जना हुन्छ । के गर्ने म दोधारमा हुन्छु । म यसरी म घरी खुद्रा निकाल्छु घरी एउटा नोट । अनिर्णयको भासमा वग्दै जाँदा परिस्थिति असामान्य हुन पुग्छ ।

“ तिमीले खुद्रा दिए हुन्छ, पछि चाहिएमा म सँग छ ।“ भानिज दाईको प्रतिकृयाले मौनता चिर्छ ।

मेरो अनिर्णयको काँडो वहाँले निकालिदिनु हुन्छ । म अस्वाभाविक सोचमा डुवेको वँहालाई थाहा हुन्छ ।

तर समस्या को जड के हो भने प्रत्येक निर्णय लिँदा यसरी सारथीको साथ पाउन असम्भव छ । कतिपय समयमा परिवारका सदस्यहरुको कटु आलोचनाको शिकार भएको छु मा यही कारणले । उनिहरु कुनै कुनै विषयमा वोली भुईमा खस्न साथ मेरो निर्णय चाहान्थे । ममा त्यो विजुलीको चमकमा अर्थात शुन्य समय अन्तरालमा निर्णय लिने क्षमता थिएन् । मैले केही साथीहरु पनि यो समस्यावाट पिडित पाँए । एक जनाको हकमा त कर्मचारीहरुले हाकिमको गिर्दो निर्णय गर्ने क्षमता र बढ्दो जडताका कारण राजिनामा दिएर अन्यत्र गएको पनि पाँए । समस्या के हो भने यो व्यथावाट पिडित व्यक्तिले आफ्नो कथाव्यथा हत्तपत्त व्यक्त गर्न चाहदैँन । अरुको त परै जावोस आफ्नो सवैभन्दा नजिकको जीवनसाथीलाई समेत भन्न सक्दैन्।

मेरो कालो गुलाफको सँसारमा त्यसवेला साहस थपियो जव मैले कवि शिरोमणी लेखनाथ पौड्यालका तलका हरफहरु पढे ।
कालो मन्दाकिनीको जल, जलनिधिका मोतिको ज्योति कालो,
कालो सौदामिनीको चहक, सब शरच्चन्द्रको कान्ति कालो ।
कैलास-श्रेणि कालो, झलमल गरने सूर्यको विम्ब कालो,
यो सारा सृष्टि कालो, मन बिच छ भने दम्भ दुर्भाव कालो ।

स्वर्गकी गँगा पनि काली हुन सक्छिन् । समुद्रको मोति पनि कालो हुन सक्छ । विजुली चम्कदाको चहक र शरद ऋतुको चन्द्रमा पनि काला देखिन सक्छन् । चाँदी जस्तो टल्किने हिमालय पर्वत पनि कालो देखिन सक्छ । सूर्यको पिण्ड पनि कालो देखिन सक्छ । अर्थात मनमा घमण्ड छ भने या मनको भाव कलुषित छ भने यो सारा सिर्जनानै कालो देखिन्छ ।

धन्य कवि ! मैले त केवल गुलाफ मात्र कालो देखेँ । परिस्थिति त फूलको तुलनामा कैयौ गुणा आयतन भएका वस्तुहरु पनि काला देखिन सक्ने रहेछन् । मैले विस्तारै वुझे मनको कालो को महिमा । मेरो दृष्टिकोण अव मनको कालोमा गएर अडियो । त्यो कालोलाई विस्थापित गर्ने सेतोको खोजीमा म लागेँ । त्यो तुषलाई हटाउन मन अडेको प्राणलाई स्वास्थ्य र अनुशासित गर्नु पर्ने यथार्थता फेला पारेँ । यस्तै अन्त्यमा मेरो खोज प्राण भरिएको शरिरमा गयो । आज भोलि म शरिर, प्राण र मनको त्रिशँकु सँरचनामा कालो गुलाफको परिभाषा खोजीरहेको छु । अस्तु ।
सोमवारे औँसी, साउन २०६८
पुल्चोक, ललितपुर