धुलिखेल केन्द्रिय क्याम्पसमा दुई घण्टाको कक्षा
सकेर भर्खर बाहिर निस्केको मात्र थिएँ । मोवाईलको घण्टी बज्यो । यसो हेरेँ । ल्याण्डलाईनको
कुनै अपरिचित नम्बर थियो । कुनै कार्यालय कै होला भन्ने अड्कल काटेँ ।
"सर नमस्ते । म हिमालय टाईम्सवाट पार्वती थापा मगर बोल्दैछु ।" शिष्टाचारयुक्त स्पष्ट
बोली र परिचित जस्तै गरी व्यक्त गरिएको अभिवादन सुनियो ।
तर पार्वतीसँग यसअघि भेट भएको वा कुराकानी भएको
सँझना फ्याट्ट आएन ।
"मैले के सेवा गर्न सक्छु त पिटियमजी लाई ।" उनको नाम र थरका सिरानका तीनवटा अँग्रेजी अक्षर टिपेर
सम्बोधन गरेँ । उनको हाँसो प्रष्ट सुनियो । मेरो प्रत्युत्पन्न शैली उनलाई रोचक
लागेछ ।
भोलिपल्ट शनिवार 'विश्व शौचालय दिवस' थियो । यो मौकामा उनको पत्रिकाले एक परिशिष्टाङ्क प्रकाशित
गर्ने निधो गरेको रहेछ । त्यसका लागि सामाग्री बटुल्न मेरो अन्तर्वार्ता लिन
खोजेकी रहीछन ।
मैले दिँउसो तिन बजे पुल्चोक पुग्नु थियो । यसर्थ
हामीले दुई बजे कोटेश्वरमा भेट्ने सल्लाहा मिलायौँ । कोटेश्वरको सार्वजनिक
शौचालयको पनि सँयुक्त निरिक्षण गर्ने योजना बन्यो । उनलाई मोवाईलवाट मिस कल गर्न
लगाएँ । नम्बर नोट गरेँ ।
कोटेश्वरमा ओर्लिएर सार्वजनिक शौचालय र ट्राफिक
प्रहरी कार्यालयको वीचमा पर्खने ठाउँको खोजिमा लागेँ । एक चमेना गृहले राखेका खाली
स्टूलहरु देखिए । म घाम परेको एउटा रोजेर बसेँ । दुई बजिसकेको थियो । पार्वतीलाई
फोन सम्पर्क गरेँ ।
"हेलो पिटियम जी ! हजुर कता पुग्नु भो ?"
"म तीनकुने आईपुगेँ सर ! हजुर कहाँ पुग्नु भयो ?"
"म त कोटेश्वर पुगीसकेँ ।"
"हजुर कहाँ निर हुनुहुन्छ ? अनि मैले कसरी चिन्ने होला ?" उनले सोधिन । पहिलो वाक्यमा कौतुहलताको अँश अधिक थियो । दोस्रोमा विनोदी भावको
।
"ट्राफिक प्रहरी कार्यालय र शौचालयको वीच भागमा छु । त्यहाँ स्टूलमा वसेर वदाम
खाईरहेको राजकुमार जस्तो सुन्दर युवक नै तपाईले खोजेको व्यक्ति हुनेछ ।"
मेरो जवाफ सुनेर उनी फेरी खित्का छोडेर हाँसिन ।
मैले नजिकै पसल थापेकी आमै सँग वदाम किने । पारिलो घामको सितन सँग बदाम खान थालेँ
।
उनी मुस्कान छर्दै आईपुगिन । हट्टाकट्टा गठिलो
शरिर । खाट्टी मँगोलिन अनुहार । आँखामा चश्मा । जिन्स पाईन्ट र ज्याकेटको पहिरन । कानमा
सुन्ने ठेडी कोचेका । मोवाईल खल्तिमा राखेर उनी सुन्ने तारमा जडित माईक्रोफोनवाट म
सँग कुरा गर्दै थिईन भन्ने अनुमान गर्न वेर लागेन ।
"कस्तो रमाईलो हुनहुँदो रहेछ सर त ।" एक अर्काले खोजेका व्यक्तिहरु हामी नै हौ भन्ने ठोकुवा
भएपछि उनको पहिलो प्रतिकृयामा नै प्रशँशाका फूल फुलेका थिए ।
"यो त कास्टिङ् मात्रै हो । चलचित्र त पुरै बाँकी छ ।" घाँटी सम्म आईपुगेको यस्तो
जवाफलाई पनि मैले दबाएँ । आखिर वोलीको पनि त साईत हुन्छ । जवाफ भित्रै दवाईएता पनि
वाहिर भने म मुस्कुराएँ ।
हामी दुवै हलुका स्नायुमा एकसुरले कुरा गर्दै
शौचालयको साझा कक्षमा पुग्यौ ।
"सर, हजुर उता अनि म्याडम
हजुर चै यता ।"
हामी दुवै 'शौच गर्न आएका अनि अलमलमा परेका' जस्तो भान भएछ त्यहाँका
शौचालय हेरालुलाई । त्यसैले उनले हामीलाई सतर्क गराउँदै महिला र षुरुष कक्ष
देखाईदिए ।
मेरो मन आत्तियो । "काम कुरो एकातिर कुम्लो
बोकी ठिमीतिर" हुने पो छाँट आयो । त्यसैले मैले हाम्रो भ्रमणको विवरण दिनु ढिला गर्नु नहुने
ठानेँ ।
"वहाँ पत्रकार अनि म ईन्जिनियर । भोलि विश्व शौचालय दिवस मनाईदै छ । यस विषयमा
वहाँको पत्रिकाले एक परिशिष्टाङ्क निकाल्दै छ । काठमाण्डौमा भए मध्येको राम्रो
शौचालय तपाईँहरुकै हो भन्ने सुनेकाले आएका हौँ। हामी दुवै जना पुरुष र महिला दुवै
कक्षको निरिक्षण गर्न चाहान्छौ ।"
"महिलातिर म्याडमले हेर्नु । पुरुषतिर हजुरले हेर्नु, हुँदैन र ? कोही आईहाल्यो भने हामीलाई अप्ठ्यारो हुन्छ ।" व्यवस्थापन पक्षले हाम्रो
ईच्छा पचास प्रतिशत मात्र पुरा गर्ने उपाय सुझायो ।
"एकै छिन त हो । हजुरहरुले यहाँ पहरा दिए कसो होला । कोही आईहाल्यो भने एक छिन
पर्खन अनुरोध गर्नु ।" मैले उपाय सुझाएँ ।
वास्तवमा सामान्य अवस्थामा महिला
शौचालयमा पुरुष प्रवेश वा पुरुष शौचालयमा महिला प्रवेश भनेको अनौठो नै हुँदो हो । तर
म पनि आक्कल झुक्कल यस्तो दुर्घटनामा परेको छु । विश्वविद्यालय लगायतका अन्य
सार्वजनिक निकायहरुमा शौचालयमा सरसफाईका लागि पनि पुरुष कक्षमा लोग्नेमान्छे र
महिला कक्षमा स्वास्नीमान्छे खटाईएको पाईन्छ । तर थाईल्याण्डमा भने पुरुष कक्षमा
पनि निर्धक्क स्वास्नीमान्छेहरुले सरसफाई गरेको देखेको थिएँ । त्यसो गर्दा शौच
गर्ने कतिपय पुरुषहरुलाई भने उल्टो लाज भएको भन्ने सुनेको थिएँ ।
"हुन्छ नि त । तर चाँडै गर्नु होला ।" सन्चालकले अनुमति दिए ।
ओलम्पिक खेलकुदमा सिठ्ठि फुक्ना साथ खेलाडी दौडे
जस्तो पत्रकार र ईन्जिनियरको जोडीले महिला शौच कक्ष भित्र प्रवेश गर्यो । ढोकाको
व्यवस्था गरिएका स-साना छ वटा खण्ड देखिए । खुट्टा टेकेर बस्न मिल्ने प्यान, पानीको धारो र पानी थाप्ने मग देखिए ।
"फ्लस गर्ने ट्याङ्की चै भाँचे ।" सन्चालक मित्रले भने । उनी हाम्रा पछि उभिएका रहेछन ।
"बाहिर पहरा दिने भनेको हैन । हजुर त भित्रै आउनु भएछ त फेरी ।" मैले अलिकति रमाईलो
सिर्जना गर्ने धेयले भने ।
"यस्तो विशेष परिस्थितिमा त भित्र पनि पहरा दिनु पर्यो नि । बाहिर साथीलाई
अराएको छु ।" उनले पनि वार्तालापमा बेजोडको रँग थपे ।
मैले पार्वतीको अनुहार तिर हेरँ । उनले मेरो
अनुहार तिर हेरिन । हामीले मुखामुख गर्यौ । अनि एकै चोटि खित्का छोडेर हाँस्यौ ।
हाम्रो हाँसोसँग सन्चालक महोदयको मुस्कान मिसियो ।
"हजुरहरु हाँसेको के बुझेर हो मैले बुझिन । तर मैले भित्र पनि पहरा दिनु पर्छ
भन्नुको कारण हजुरले यहाँ महिला कक्षमा शौच गर्नु होला कि भनेर हो । कोही कोही
केटा मान्छे त कस्तो न होला भनेर हौसिन वेर छैन नि त ।" उनले शौचालयको भीत्री भागमा पनि पहरा दिनुको कारण
जौडे नै दिए । "हजुरले" भन्दा म तिर
पुलुक्क हेरे । उनको तर्कमा दम थियो ।
"हो त नि 'महिला शौचालयमा
पुरुष प्रवेश' भन्ने त समाचारको
मूल शीर्षक नै बन्न सक्छ नि, होईन त पत्रकार महोदय ?" मैले पार्वतीलाई सम्बोधन गर्दै कुरो लाई किनारा लगाएँ ।
भित्तामा शौचालय प्रयोग गर्दा र स्नान गर्दा लाग्ने शुल्क लेखिएको थियो । दिसा
गरेको दश रुपैया र पिसाब गरेको पाँच रुपैया लेखेको थियो । शूल्क सूचिमा महिला र
पुरुषमा विभेद थिएन । तर मैले समस्याको एउटा चुरो कुरो बुझेँ । पुरुष कक्षमा दिसा
र पिसाब गर्ने छुट्टा छुट्टै सुविधा थिए तर महिला तिर थिएनन ।
"महिलालाई दिसा गरेको कति रुपैया शुल्क लिने गर्नु भएको छ नि ?" मैले सन्चालक मित्रको
ध्यानाकर्षण गराएँ ।
"समस्या नै यहि हो सर । लामो छोटो के गरिस भनेर सोध्न मिल्दैन । पुरुषको जस्तो
छुट्टै व्यवस्था भएको भए जता जान्छ त्यसको हिसाबमा शुल्क लिन हुन्थ्यो । महिलाको त
जे गरे पनि पाँच रुपैया लिन्छौ ।" उनले भने ।
"यसको मतलब सार्वजनिक शौचालयमा महिलाले दिसा गर्दैनन् । राजस्व सँकलनको आँकडाले
त्यही देखाउने भो, हैन त ?" पार्वती त आखिर पत्रकार न परिन । रोचक निचोड निकालिन ।
हामी महिला कक्ष पछि पुरुषको पिसाब फेर्ने कक्ष तिर
लाग्यौ । उभिएर फेर्न मिल्ने युरिनलहरुको व्यवस्था गरिएको रहेछ । कतिपय
शौचालयहरुमा स-साना नानीहरुका लागि
होचा युरिनलहरुको व्यवस्था गरिएको हुन्छ । विदेशका सार्वजनिक शौचालयमा भने फरक
क्षमताका प्रयोगकर्ताका लागि पनि छुट्टै व्यवस्था गरिएको हुन्छ । नेपालमै पनि
भृकुटिमण्डपमा भएको एक शौचालयमा भने सीमान्तकृत वर्गका लागि मैले एउटा यस्तो शौच-कक्ष देखेको स्मरण भयो ।
देख्दा सामान्य लागे पनि प्राविधिकहरुले शौचालयको निर्माण गर्दा विचार गर्नु पर्ने
यस्ता महत्वपूर्ण विषयहरु छन ।
हामी यिनै विषयहरुको टिपोट गर्दै थियौँ । मैले
फेरी रमाईलो उमार्ने जमर्को गरेँ ।
"यहाँ त वहाँ महिला पत्रकार महोदयले शौच गर्ने सँभावना शुन्य छ नि त । फेरी किन
पहरा दिई रहनु भएको छ ।" मैले आँखा झिम्क्याउँदै सन्चालक मित्रलाई सोधेँ ।
"के ठेगान, मौका पाए महिलाले
पनि उभिएरै फेर्न के बेर ?" मित्रले अनपेक्षित उत्तर दिए ।
"सही हो । अहिले अन्य कतिपय मुलुकमा महिलाले पनि उभिएरै पिसाब फेर्ने सुविधा
बनेका छन ।" मैले केही समय अघि
दि ईकोनोमिष्ट पत्रिकाले उल्लेख गरेको एक समाचार सँझिदै भने ।
"वाह ! ईन्जिनियर साहब । क्या बात
! शौचालय प्रयोगमा पनि
लैङ्गिक समानता । अधिकार्मीहरुको लागि
त यो हरियो घाँस नै भयो । अनि हाम्रा लागि पनि पहिलो पृष्ठमा नै छापिने समाचार बन्न सक्छ ।" पत्रकार मित्रको रसिलो उद्गार
प्रस्फुटन भयो ।
"तर पार्वती जी, असमानताको खाडल पनि त हेर्नुहोस न । महिलाका लागि छ वटा शौच-कक्ष छन । पुरुषका लागि भने
त्यसको दुई गुणा भन्दा पनि बढी । अझ पुरुषलाई भने दिसा र पिसाब गर्न अलग अलग
सुविधा छन ।" मैले हाम्रै आँखा अघि देखिएको यथार्थलाई प्रतिनिधि बनाउँदै अधिकाँश सार्वजनिक
शौचालयहरुमा भएको सँख्यात्मक असमानतालाई ईगित गरे ।
वास्तवमा अहिले सडकमा, सार्वजनिक स्थलमा र सेवाप्रदायक
निकायहरुमा नारी उपस्थिति ह्वात्तै बढेको छ । महिला चालक भएको कुनै सार्वजनिक
सवारी साधनमा शतप्रतिशत यात्रु महिला भएको दृष्य अव अनौठो भएन । केही समय अघि सम्म
काठमाण्डौ लगायत मुलुकका प्रमुख शहरहरुको भीडमा महिलाहरुको उपस्थिति न्युन
हुन्थ्यो । उपस्थित भएका महिलाहरु पनि या त काखमा सानो बच्चा च्यापेर हिँडेका
देखिन्थे या त आफ्नो अभिभावक वा कोही दौँतरी सँग हुन्थे । एक्लै हिँड्दैन थे । विहान
झिसमिसेमा नै या रात्रीको समयमा एक्लै हिड्नै युवतीहरुको सँख्या त शून्य वरावर
हुन्थ्यो । तर अहिले परिस्थिति फेरिएको छ । अर्थशास्त्रीहरु या नीति निर्माताहरुका
लागि अर्थतन्त्रमा भएको उल्लेखनीय नारी सहभागिताको यो आयाम विभिन्न हिसाबले
अर्थपूर्ण होला । तर वातावरण ईन्जिनियर वा सेवा प्रदायक सँस्थाहरुले अव बन्ने सार्वजनिक
शौचालयमा पुरुष र महिला दुवै समूहको लागि आवश्यक पर्नै शौच-कक्षहरुको सँख्याको
पूर्वानुमान गरि व्यवस्था गर्न बान्छनीय देखिन्छ ।
अध्ययनले पुष्टि गरे
अनुसार पुरुषलाई पिसाब गर्न सालाखाला आधा मिनट समय लाग्छ भने स्त्रीलाई एक मिनट । यो भने जैविक आवश्यकता हो ।
यसकारण उतिकै भीड हुने स्थानमा शौचालयको
योजना वनाउदाँ पुरुषको भन्दा महिलाको शौच-कक्ष सँख्या दुई गुणाले बढी हुनु जरुरी हुन्छ । महिला शौचालयमा ढोका वन्द गर्ने सुविधा
पनि हुनु पर्छ । ढोका नभएको वा बन्द
नहुने शौच-कक्ष
हरुमा कतिपय प्रयोगकर्ताहरुलाई असाध्यै अप्ठेरो लाग्छ । बदलिदो परिवेश अनुसार
खासगरी महिलाको पहिरनमा पनि परिवर्तन आएको छ । अहिले अधिकाँश महिलाहरुले पाईन्ट
लगाउँछन । सार्वजनिक शौचालयका अधिकाँश प्रयोगकर्ताहरु सक्रिय उमेरका युवा युवती
हुन्छन । बृद्ध र बालबालिकाको सँख्या कम हुन्छ। यसकारण सुविधा प्रयोग गर्दा
पहिरनको पनि असर पर्छ । सेवा प्रदायक निकायहरुले विचार गर्नु पर्ने केही
महत्वपूर्ण विषयहरु यिनै हुन ।
"अहो ! ईन्जिनियर साहब ! सार्वजनिक
शौचालयसँग जोडिएका समस्याहरु त बर्गेल्ती पो रहेछन ।" मेरो कुरा सुनेर पार्वतीले लामो श्वास फेर्दै भनिन ।
"हो त नि । पुगेन त अब पत्रकार महोदयलाई भारी ?" जवाफमा मैले भने ।
"आजलाई भारी पुग्यो । अव जानु पर्छ ।" पार्वतीले
भनिन ।
"थप केही हुँदा फेरी आए पनि हुन्छ नि म्याडम । तर अर्को पल्ट आउनु भयो भने
पहरा बस्न नपर्ने गरी आउनु होला है ।" सन्चालकले पनि
रमाईलै गरी विट मारे ।
हामी हाम्रो काम र दिन सफल भएको अनुभूति गर्दै आ-आफ्नो बाटो लाग्यौँ ।
मसिर ०८, २०७३
धुलिखेल, काभ्रे
प्रकाशित मिति: मँसिर १८, २०७३ (December 03, 2016)
प्रकाशक : हिमालय टाईम्स
प्रकाशित मिति: मँसिर १८, २०७३ (December 03, 2016)
प्रकाशक : हिमालय टाईम्स
