आरिगातो बाबा सान

एक नेपाली मित्र जापानको सरकारी कार्यालयमा काम गर्थे । उनलाई पटक-पटक कामको सिलसिलामा सरकारी कारमा टाढाका गाउँमा जानु पर्थ्यो । उनका एक जापानी सहकर्मी थिए । गाउँमा जाँदा-आउँदा काम नहुने भएकाले एकपटक उनले समय कटाउन अखवार किनेर कारमै पढ्न थाले । त्यस दिन उनले जापानी सहकर्मीको अनुहार अलि मलिन पाए । बाटोमा चमेना गृहमा समेत उनी पत्रिका वोकेरै गए र त्यहा पनि पढे । सहकर्मीको अनुहारमा गम्भिरता झन वढ्यो ।
जापानीहरु अरुलाई आफूजस्तै ठान्छन् र भरसक अरुको कारणले सिर्जित असामान्य परिस्थिति उसैवाट निराकरण होस भन्ने चाहान्छन् । सकेसम्म अरुको विरोध नगरी वा वादविवाद नगरी समस्याको समाधान चाहान्छन् । नेपाली मित्रको चालामाला उनलाई असह्य भयो । अन्तमा उनले मुख खोले । “मित्र म तपाईँको समय कटाउन पत्रिका पढाईको प्रशँसा गर्दछु । तर यो सरकारी कार हो । अहिले हामी सरकारी कामको सिलसिलामा छौ । तपाईँकै कारण आज जनसाधरणले हामी उपर फरक दृष्टिकोण राखे ।“ नेपाली मित्रले कुरा वुझेनन् । फेरी उनले भने- सरकार प्रति जनसाधरणको अथाह आस्था छ । सरकारले कमाएको पनि तपाईँ र मजस्तै कर्मचारीको इमान्दारी, अनुशासन, र कर्तव्यपरायणले गर्दा हो । कामको समयमा सरकारी साधनमा वसेर व्यक्तिगत काम गर्दा त्यो आस्था विथोलिन्छ ।‘
म त्यसताका टोकियो विश्वविद्यालयमा अनुसन्धानको सिलसिलामा एकजना जापानी प्राध्यापकसँग काम गर्थे । एक दिन उनी अखवार अघि राखेर गम्भिर मुद्रामा वसिरहेको पाएँ । त्यस दिन जापानी अखवारमा नेपालको समाचार छापिएको रहेछ । समाचारमा जापानले अनुदानस्वरुप दिएको सरकारी गाडि व्यक्तिगत काममा प्रयोग भएको उल्लेख रहेछ । प्राध्यापकले मसँग भने-“चिन्ता अनुदानको होईन, मूल प्रश्न एक जनाले त्यस्तो काम गरेवाट पर्ने दुरगामी प्रभावको हो । सानो गल्तिले त्यस्तै बैढँगका काम खप्टिदैँ पहाड वन्न सक्छ । र त्यसले समाजलाई अधोगतितिर लैजान्छ । “
उनको यस्तो टिप्पणीवारे म मौन थिँए । उतिवेला मैले प्राध्यापकले फेरि नेपाल वा मलाई सम्झँदा त्यो खबर सम्झिनेछन् भन्ने लख काटेको थिँए ।
सन्दर्भ हालैको जापानी स्वयँसेवक कियोसी बाबाको विदाई र केहीसमय अघिको सवारीसाधनको लाइसेन्स प्रकरणको हो । नँया वानेश्वर चौकमा उनले नियम मिच्ने वर्दिमा रहेका उच्चपदस्थ सरकारी कर्मचारीलाई रोक्न बजाएको सिट्ठी नेपालका कुना-कुनामा सुनिएको थियो, सन्चारमाध्यमको सहायताले । यस घटनामा सँलग्न सवारीसाधन, सरकारी कर्मचारी, सन्चारका साधन, नागरिक समाज र जापानी स्वयँसेवकको मार्गदर्शनसँग मेल खाने भएकाले मैले माथिका उदाहरण प्रस्तुत गरेको हुँ । हामी र जापानी नागरिकबीच मैले बुझेको विभेद सोचको हो । सरकारप्रति जनसाधारणको आस्था विथोलिने चिन्ता जापानीमा प्रवल छ । त्यही चिन्ताले उनीहरुको दिनचर्यालाई मार्गदर्शन दिएको छ र काम गर्ने उर्जा पनि प्रदान गरेको छ । यसले गर्दा सरकारप्रति उनीहरुको आत्मविश्वास वढी छ र आफूले गरेको काम प्रतिको सन्तुष्टि पनि उच्च छ । प्राध्यापकको निचोडमा नेपाली किन गरिब र पिछडिएका छन र समस्याको पहाड झेलीरहेका छन भन्ने प्रश्नको सपाट उत्तर पाईन्छ । सरकारी साधन, सार्वजनिक सुविधा, सामूहिक प्रतिफलका लागि आवश्यक व्यक्तिगत योगदानको मर्म नबुझ्नुको निचोडनै अढाई करोड नेपालीको विद्यमान गरिवी र पछौटेपन होभन्दा अत्युक्ति नहोला । सत्ता, सरकारी साधन, सार्वजनिक सम्पति भनेका भोग गर्ने चिज होईनन् । वीस वर्ष पछिको नेपालको स्वरुप निर्धारणमा एकजना सरकारी कर्मचारी वा नीति/निर्माताको आजको योगदानको अँश स्पष्ट हुन्छ । यस्तै वीस वर्षअघिको एक कर्मचारी वा नीति / निर्माताको योगदानको प्रतिफल नै नेपालको वर्तमानस्वरुप हो भन्नमा दुईमत नहोला ।
म जापानमा हुँदाको अर्को घटना । एउटा कम्पनीले वितरण गरेको दूध पिएर केही स्कूलका नानीहरु विरामी भए । पछि थाहा भयो दुधमा जीवाणु रहेछन् । उक्त कम्मनीले वजारमा रहेका आफ्ना सबै उत्पादा तुरुन्तै फिर्ता लियो । कारखान वन्द गरियो । केही समयपछि एक दिन टेलिभिजनमा कम्मनीक महाप्रबन्धकको वक्तव्य प्रसारण गरियो । उनले कम्पनीको दशकौँको ईतिहासमानै कठिन अवस्था सिर्जना भएको सुनाए । “अग्रजहरुको पसिनाले कमाईएको कम्पनी प्रतिको आस्था विटुलिएको छ । यस्तो घटना मेरो कार्यकालमा भएकोले म घटनाको जिम्मेवारी लिदै पदवाट राजीनामा दिन्छु । “
केही समयदेखि चर्चामा रहेका जापानी स्वयँसेवक कियोसी बाबाले देखाएको साहस, अनुशासन र जिम्मेवारी वोधको उदाहरण यसरी यी प्रसँग सँग गाँसिएका छन । नया वानेश्वर चोकमा उनले बजाएको सिट्टिको प्रतिध्वनी नेपालका कुना कुमा फैलिनु को कारण एक जनाले नियम मिच्दा वा एउटा नियम मिचिनाले भविष्यमा पालना गरिनु पर्ने नियम कानुनहरु पनि मिचिने सम्भावना वढेर जान सक्छ भन्ने यथार्थता नै हो । त्यस माथी सयौँ सवारीसाधन गुड्ने सडकमा त यो कुरा अति महत्वपूर्ण हुन्छ । चालक र यात्रुहरुको यात्रा सुरक्षित त्यसवेला मात्र हुन्छ जव हरेक सवारीले ट्राफिक नियमको पालना गर्छन् । छिमेकी सवारीसाधनको अप्ठ्यारोलाई ध्यानमा राख्नाले उसले पनि आफ्नो छिमेकीको अप्ठ्यारोलाई विचार गर्छ । यसैले सवैको गुड्ने वाटोमा व्यावधान खडा हुँदैन् । सडकमा गुडेका सवै सवारीको हैसियत एउटै हुन्छ चाहे त्यो टेम्पो होस या सरकारी कार । एउटाको लापरवाही वा नियम मिचाईले समस्याको पहाड वन्न सक्छ । उदाहरणको लागि घण्टौ सम्म ट्राफिक जाम हुन सक्छ ।
आजका कुनै पनि राजनैतिक, सामाजिक, शैक्षिक समस्याका पाहाडलाई केलाँउदै जाने हो भने केही दशक अगाडिदेखि कसैले यति सानो गल्ति वा नियम मिच्दा के फरक परीहाल्छ भनेर लिएका स-साना निर्णयले गर्दा नै यो विकराल रुप लिएको सहजै अनुमान लगाउन सकिन्छ । यसरी प्रत्येक कर्मचारी वा नागरिकले आफ्नो नियन्त्रणमा रहेका गतिविधिलाई नियमसँगत गर्ने हो भने विकसित नेपाल धेरै टाढा छैन भन्ने उदाहरण हाम्रा अतिथि कियोसी बाबाले पस्किए । बाबाको यस्तो कार्यको स्वाभिमानी नेपालीले अवश्यपनि सँझिरहने छन । बाबाको सिट्ठीमा त्यस्तै सिट्ठीहरु खप्टिँदै गएर ट्राफिक व्यवस्थापनको नियमसँगत पहाड वन्न सकोस् । हामी सबै मिलेर भनौ “आरिगातो बाबा सान अर्थात धन्यवाद बाबा” ।
कान्तिपुर सोमवार ०७ कात्तिक २०६२ (October 24, 2005)

यदि यस्तो हुने भए …………………………….

दिउँसो मध्यान्हको समय थियो । वागवजार श्रेष्ठ टेलरिङ्गको परिसरमा काम सकेर पुल्चोक आउने लागि ट्याक्सी चढ्नका लागि वागवजारलाई रत्नपार्क र पुतली सडक जोड्ने सडक तिर म लम्किए । सडकमा राखिएका दुईवटा ट्याक्सी मध्ये मैले अघिल्तिरको रोज्ने निर्णय हिँड्दा हिँड्दै गरेँ जवकि दुरीको हिसावले त्यो टाढा थियो । काठमाण्डौका सडकहरुमा लगभग एक दशक भयो मैले यी भाडाका सवारी साधनहरु चढ्ने गरेको । आज भोलि त जुन जँहा भेटिन्छ त्यही छनौट गर्दा पनि "मैले हजुरलाई केही समय अघि पनि सेवा प्रदान गरेको थिएँ" भन्ने चालकहरु वाक्लै भेटिन थालेका छन् । कुन सवारी साधनको छनौट गर्ने भन्ने मेरा केहि सूचकहरु छन् । कानमा मुन्द्रि लगाएको, लामो कपाल पालेको, अनुहारमा आक्रोसका चिन्हहरु वोकेको, मैलो र पेशा असुहाउँदो लुगा लगाएको हुलिया भएको चालक मेरो छनौटमा पर्दैन् । यसको विपरित प्रफुल्ल अनुहार भएको, टोपी लगाएको, पेशा र मौसम अनुकुल सफा लुगा लगाएको र व्यक्तित्वमा झट्ट हेर्दा कुनै खट्किने सँकेत नदेखिएको चालक मेरो प्राथमिकतामा पर्दछ । यस्तै अर्को सूचक आफ्नो दृष्टि पर्दा देखिने चालकको गतिविधि हो । कुनै कुनै गुरुजीहरु आफू वस्ने सिट पछाडि ढल्काएर गोडा स्टेरिँग माथी राखेर निधाई रहेका हुन्छन् त कुनै चुरोट तानी रहेका । यस्तो दृष्य पस्किरहेको सवारी साधन मेरो रोजाईमा पर्ने सवालनै भएन् । विसौनीमा पर्खिरहेको सवारी साधनको चालक आफ्नो वाहनको शीसा पुछिरहेको पाईएमा म त्यसलाई अव्वल दर्जामा राख्छु र मेरो गन्तव्यमा जाने विषयमा कुरा मिलेमा म अरु विकल्प रोज्दै रोज्दिन् । अनि वाटामा रमाईलो पनि पस्कन्छु ।
' ल भन्नुहोस त मैले तपाँईको सवारी नै किन रोजेँ ? '
सोच्दै नसोचेको यस्तो प्रश्नको जवाफ प्राय गुरुजीहरु सँग हुँदैन् । अनि म मेरो सहयात्रीको काम सजिलो पारिदिन्छु ।
' तपाईँ गाडीको शिसा पुछ्दै हुनुहुन्थ्यो नि त त्यही देखेर रोजेको । '
मेरो वार्तालापलाई थप जीवन दिँदै म अर्को प्रश्न तेर्स्याउँछु ।
' किन शीसा पुछ्दै गरेको दृष्यले गाडि चयन गर्ने निर्णय लिन सघाँउछ ? '
हामी छलफल गर्छौ र निचोड निकाल्छौ । "शिसा पुछ्ने चालक आफ्नो कमाई खाने भाँडोको माया गर्छ । उ मिहिनेती छ । परिश्रमको कमाईमा विश्वास गर्छ र समयको सदुपयोग गर्छ ।"
पुल्चोक पुगुन्जेल सम्म म चालक सँग गफ गर्दिन् । उसले ह्याट लगाएको थियो र नाक मुख मास्कले छोपेको थियो । उ आफ्नै सुरमा थियो म आफ्नै सुरमा ।
मास्कको सम्बन्धमा एउटा रमाईलो प्रसँग छ । केही महिना अघि म एउटा टयाक्सीमा जाँदै थिँए । जाममा मैले चढेको ट्याक्सीको चालकले छिमेकी ट्याक्सीको चालक सँग सोध्यो ।
"के छ हालखवर ? "
छिमेकी चालकले वोलेको राम्रो बुझिएन् । उसले मास्क लगाएको थियो ।
मैले चढेको ट्याक्सीको चालकले रमाईलो पारामा भन्यो ।
"तिम्रो कट्टु खोलेर कुरा गरन यार केही पनि वुझिएन् ? "
मलाई मनमनै हाँसो उठ्यो । मास्कलाई कट्टुको सँज्ञा दिईएको सुनेर । मैले वुझेको कट्टु भनेको घुँडा भन्दा माथी कम्मर भन्दा तल लगाईने वस्त्र हो । उहिले ईँजार भएका कट्टु हुन्थे । अहिले आफैँ कसिने हुन्छन् । उहिलेका यी वस्त्र लामा हुन्थे र सार्वजनिक स्थानमा पनि यिनको प्रदर्शन हुन्थ्यो । अहिले यि नानो नापोका हुन्छन् र भित्रीको काम मात्र गर्छन् । तिनलाई लामो नापका वाहिरी वस्त्रले छोपेका हुन्छन् । मास्क र कटटुको जेन्डर छुट्टिदैन् दौरा र चोलीको जस्तो । यो पुरुषलाई पनि चाहिन्छ । स्त्रीलाई पनि चाहिन्छ । एउटै नामले पुकारिन्छ । हाम्रै मुलुकमा केही समय अघि सम्म लगौँटी लगाउने चलन थियो । त्यसले भित्र के छोपेको छ भन्ने स्पष्ट थाहा हुन्थ्यो । अर्थात छोपिएको वस्तुको स्वरुप या आकारको वारेमा दर्शकलाई राम्रै जानकारी हुन्थ्यो । आज भोलि यो चलन मासिएको छ । जीउमा लपक्कै टाँसिएका वस्त्रका कारण या जानाजानी प्रदर्शन गरिएका पुरुषहरुका छाती या पाखुरा सम्मको जानकारी अझै पनि प्रशस्तै पाईन्छ तर लगौटीको जस्तो पुरुषको गोप्य अङ्गको आकारको वारेमा दर्शकलाई खासै जानकारी हुदैन् । स्त्रीहरुको सन्दर्भमा पुरानो चलन अनुसार गुन्यु चोलीमा पेटको तल्लो भाग र पिँडुला देखिन्थ्यो भने अहिले सँवेदनसिल अङ्गहरुका आकार अनुमान गर्न सकिने या केही प्रतिशत भू भाग नै स्पष्ट देखिएको जस्तो गरि वस्त्र लगाउने चलन आएको छ । आजभोलीका युवा युवतीहरु यो मामलामा निकै अघि छन् । पाईन्टको माथिल्लो एकल भागलाई अभिप्रायका साथ परम्परागत हिसाबमा भन्दा छोटो गरीने हुनाले अलिकति सकस पर्ना साथ जीउको पछाडिको पुछार भाग देखिन्छ । देख्ने मान्छेलाई लाज लाग्ने गरी । यसलाई विकासे पाईन्टको नाम दिन्छु म । यो लाज भन्ने कुरा पनि अनौठो प्रकृर्तिको हुन्छ । आफ्नो सार्वजनिक गर्न नहुने शरीरको भाग अरुले देखे भने अनि आफूलाई वढी लाज लाग्छ । तर समस्या कहाँ निर छ भने आजभोली देखाउनेले कस्ले हेरेको छ भनेर पर्वाह नगर्ने चलन आएको छ । जस्तै मोटरसाईकलमा सवार पछाडी वसेका विकासे पाईन्ट लगाएका युवतीहरु चालकसँग लपक्कै टाँसिएर आफ्नो शरीरलाई नागवेली आकारको वनाउँछन् अनि जीउको पुछारको भू भाग देखाउँदै हुँईकिन्छन् । छिमेकी सवारीसाधनमा वसेकाले त्यो दृष्य मजाले हेर्छन् । तर देखाउनेलाई लाज हुँदैन । हुन ता आजभोलि वस्त्र लगाउनुको परिभाषा पनि फेरिई सकेको छ । मैले मेरो कवितामा लेखेको छु ।
वैँककमा विकास छ. एआईटिमा वुद्दिको खानी छ
गर्खाकोटमा शुद्धता छ
छोट्टीहरुलाई एड्स लागेको छैन
उनिहरु गादो आङ् उघार्न होईन छोप्न लगाउँछन् ।
(छोट्टी – वयस्क युवती, गादो – पछ्यौरा जस्तो सामान पनि राख्न मिल्ने पहिरन)

पुल्चोकमा पुगे पछि म उसलाई गाडी रोक्न भन्छु र म सँग हजारको नोट मात्रै भएको यथार्थता पस्कन्छु । मेरो परिस्थितिले रोचक सँवाद सिर्जना गर्छ ।

" तपाँई सँग एक हजारको खुजुरा होला ?" उ मास्क खोल्छ अनि मेरो उत्तर फर्काउँछ ।

" छ सर ! म त यस्तै पर्ला भनेर खुद्रा वोकेर हिड्छु । "

" कस्तो राम्रो ! मैले आज पहिलो पटक यसरी पुर्व सावधानी अपनाउने चालक फेला पारेँ । कतिले त खुद्रा भए पनि नहेरीकन छैन् भन्छन् । कतिले खुद्रा भए पनि तपाईँ सँगै होला अलि राम्रो सँग हेर्नुहोस न पनि भन्छन् । एक चोटि त एक जनाले तन्किएर मेरो पर्समा नै नजर पुर्यायो । कतिपय गुरुजीहरु त खुद्रा नभएकै परिस्थितिको टुङ्गो लागेमा त्यो धेरै मुल्यको नोट साटेर दिने जिम्मा यात्रुकै हो भन्ने ठानेर गजक्क परेर वस्छन् । आफुलाई हतार हुन्छ अनि कतिपय अवस्थामा त कतै केही सामान किनेर समेत सवारीचालकलाई उम्काउने काम गरेको छु ।" मैले लामै गुनासो पोखेँ ।


" समय त हाम्रो पनि त वहुमुल्य हुन्छ नि सर । तपाईँलाई ओराल्ना साथ अर्को यात्रु भेटिन सक्छ । कति यात्रुले त साटेर आँउछु भनि आँउदै नआउने पनि हुन्छन् । अर्को कुरा सेवा मैले दिने हो नि तपाईँलाई । हजुरले भनेको जस्तो गर्दा त त यात्रुले चालकलाई सेवा दिएको भयो नि हैन र सर ।"

मेरो दश वर्षको ट्याक्सी यात्रामा यी चालकको चालाले चामलमा तिल भेटिए जस्तै अनुभूति भयो । मलाई लाग्यो यदि यस्तो हुने भए…………………. । यि तिलको सँख्या थप गर्न पाए यात्रु हरुलाई पनि सुविधा हुने थियो । गुरुजीहरुको पेशा पनि मौलाउने थियो ।

सँवादको अर्को अँश अझ रोचक छ । मैले यस्तो राम्रो सोच भएको पेशाधर्मीलाई केही नँया कुरा दिनै पर्यो भन्ने सोचेँ । जापानको उदाहरण दिएँ । जापानमा सामान किन्दा या पैसाको कारवार गर्दा वोलेर गर्ने चलन छ । मैले हाम्रो पैसा लेनदेनलाई नाटकिय रुप दिदै यसरी व्याख्या गरेँ ।

गुरुजी : सरको रु १५० भयो ।
यात्रु : ल लिनु होस यो रु १००० ।

गुरुजी त्यसलाई पाखैमा दुवैले देखिने गरी राख्छन् ।

गुरुजी : ल हजुरको यो रु ८५० लिनुहोस ।
यात्रु : धन्यवाद, मैले गने । ठीक छ ।

गुरुजी : फेरी पनि सेवा गर्ने मौका दिनुहोला सर ।

यात्रु ट्याक्सीवाट ओर्लिए पछि मात्र गुरुजी दिईएको नोट अरु पैसा सँग मिसाउँछन् ।
मैले यसरी व्याख्या गर्दा गुरुजी ध्यान दिएर सुनिरहेका थिए । मैले भने यसरी व्यावहार गर्दा समस्या सिर्जना हुदैन र दुवै पक्षको सहमति हुन्छ लेनदेनमा । मैले अरु गुरुजीहरुलाई पनि यो जापानमा मैले सिकेको ज्ञान वाँडेको छु । तर यी त उत्कृष्ट श्रोता भएर पो निस्के ।
उनले भने ।
" सर ! आज मलाई ठूलो ज्ञान दिनुभो । यसरी व्यावहार गर्दा चर्का चर्की पर्ने र लेनदेन विटुलो हुने सँभावना रहदैन् । म यसलाई मैले सेवा पुर्याएका वहुसँख्यक यात्रीहरुले दिएको सन्देसको रुपमा ग्रहण गर्छु । सँधै यसरीनै व्यवहार गर्ने प्रयत्न गर्छु । "
समाप्त
(तपाईँलाई यो लेख कस्तो लाग्यो पढेर प्रतिकृया लेख्न नविर्सनु होला । )

सदावहार गुरुलाई भेटी

केही समयअघि कोटेश्वर योग साधना केन्द्रमा केशव अधिकारीद्वारा निर्माण गरिएको एक सिडी फेला पारेँ। एक योग गुरूले त्यो सिडीको प्रतिलिपी वनाउन पाए हुने थियो भन्ने ईच्छा व्यक्त गर्नु भयो । मलाई पनि त्यो सिडीमा रहेको गुरुसँग सम्बन्धित एक भजन सारै कर्णप्रिय लागेको हुनाले भजनलाई आफ्नो कम्प्युटरमा सार्न पाए हुने थियो भन्ने लाग्यो । सिडीको प्रतिलिपी वनाउनु अघि मैले सोचेँ "सिडीको सिधै प्रतिलिपी वनाँउदा यस्तो राम्रो भजन गाउने स्रष्टा प्रति अन्याय हुन्छ ।" म हानिएर न्युरोडको सिडी पसलमा पुगेँ र त्यो सिडीको प्रति किन्ने ईच्छा व्यक्त गरेँ । दुर्भाग्यवश सिडी फेला परेन र पसलेले त्यो सिडी वजारमा नआएको जानकारी दिए । सिडीमा निर्माताको नाम भन्दा वाहेकको अरु जानकारी थिएन् । स्रष्टाको सिर्जनालाई मूल्य तिरेर सम्मान गर्ने मेरो सोचमा पूर्णविराम लाग्यो । भजनका प्रतिलिपीहरु वने ।

गुरुनै हुन ज्ञानदाता, गुरुनै मन्त्रद्रष्टा ।
गुरुनै हुन प्रेमसागर, गुरुनै हुन् मुक्तिदाता ।।

तमस चिर्दै शिष्यलाई गुरु दिन्छन् आलोक ।
गुरु मिले जीवन धन्य दिव्य हुन्छ त्रिलोक ।।


"गुरुनै हुन मन्त्रद्रष्टा" भन्ने वाक्याँश पटक पटक प्रतिध्वनित भईरह्यो र माथी उल्लेखित अन्तिम वाक्यको 'मिले" भन्ने शब्द त धेरै पटक भजन सुने पछी मात्र बुझेँ । सुनेको थिएँ "शिक्षकले शिक्षा दिन्छन् तर गुरुले शिक्षा र दिक्षा दुवै" । त्यतिले मात्र मन मानेन । एक दिन योग शिविरमा प्राणायाम गर्दा यो भजन वजिसके पछि मैले हात उठाएर योग सिकाईरहेका गुरुलाई सोधेँ ।

"गुरुदेव ! गुरु र शिक्षकमा के फरक छ ? "

केही वेर छलफल चल्यो । कसैले एउटै हो भने । कसैले गुरुको नेपाली रुप शिक्षक हो भने । तर एक जना साधकको उत्तर ले मेरो ध्यानाकर्षण गर्यो ।

" गुरु भनेको सर्जक हो । पँडित भनेको व्याख्याकार । शिक्षक भनेको सिकाउने व्यक्ति ।"


मैले यसरी वुझेँ । गुरुको मन्त्रमा सिर्जना यो अर्थमा हुन्छ कि त्यो जप्दै जाने हो भने त्यसले आजको "म" को सिर्जना हुन्छ अर्थात काँचो माटो वाट मट्याँग्रा बन्छ, ईँटा बन्छ, रीकापी वन्छ, कप बन्छ । मैनको थुप्रोवाट मैनवत्ती बन्छ, मान्छेको मुर्ति बन्छ । कुन्ति पुत्र द्रोणाचार्य गुरुको मन्त्र पाएर  अर्जुन वन्छ । गोरखनाथको मन्त्रमा पृथ्वी नारायणले नेपाल वनाउने उर्जा प्राप्त गर्छन् । गुरु षडाननका शिष्यहरु समाजका पथप्रदर्शक बन्छन् । आजका जति पनि अध्येताहरु छन्, तिनीहरु सबै गुरुका सिर्जना हुन् । अर्थात गुरुलाई कुन बिउ कुन माटोमा उम्रिन्छ भन्ने थाहा हुन्छ । कुन वृक्षमा कस्तो फल लाग्छ भन्ने पुर्वानुमान गर्ने अपूर्व क्षमता हुन्छ गुरुसँग । शिष्य भनेको एउटा उर्वरा भूमि हो । त्यँहा अर्जुन उम्रिन सक्छ की दुर्योधन ? गुरुलाई ज्ञान हुन्छ । शिष्य भनेको एउटा सेतो कागज हो । त्यँहा कुन मसिले के लेखिन सक्छ गुरुलाई थाहा हुन्छ । गुरुको आदेश वा उपदेश जोखिम रहीत हुन्छ । जव कसैले वास्तविक गुरुको सामिप्यता पाँउछ र उ गुरुलाई स्वीकार्छ, त्यो क्षण प्रस्थान विन्दु वन्छ निर्भयका साथ अघि वढ्नको लागि । गुरुको आलोकले सिन्चित भएको शिष्य विन्ध्याचल पर्वत उडाएर ल्याउन सक्छ । धर्तिमा हेरेर आकाशमा द्रुत गतिमा घुमिरहेको निशानालाई अचुक वनाउन सक्छ । गुरुको मार्गदर्शन भनेको गीता हो, नारायण गोपालको गीत हो, लेखनाथको तरुणतपसी हो जहाँ कुनै खोट हुँदैन, अपुर्णताको अँश पनि हुँदैन । गुरुको मन्त्रमा अथाह उर्जा हुन्छ । मार्ग हुन्छ र निश्चित गन्तव्य पनि हुन्छ । यसैले गुरु 'अहिलेको म' का सृजनाका श्रोत हुन । म यो तर्कसँग सहमत हुन्छु ।

आज भन्दा लगभग तीन दशक अघिको सन्दर्भ हो । म विज्ञान विषयमा प्रविणता प्रमाणपत्र तहको विद्यार्थी थिँए, धरान क्याम्पस हात्तिसारमा । मेरो एउटा विषय थियो "नेपाली" र मेरा शिक्षक थिए 'माधव पोखरेल' । त्यसवेलाको एउटा प्रसँग अझै पनि ताजा छ । नेपालीको पढाई भैरहेको छ । माधव सरले अनुच्छेदको साराँश लेख्न सिकाउँदै हुनुहुन्छ। अनुच्छेदको शिर्षक छ "पुस्तकालयको व्यवस्थापनका लागि डेवी डेसिमल पद्धति" । मैले त्यस कक्षामा साराँश लेख्ने तरिकाका अतिरिक्त पुस्तकालयमा पुस्तक कसरी खोज्ने भन्ने ज्ञान पनि पाँए । पछि म विरला प्राद्यौकिक सँस्थान भारतमा ईन्जिनियरिङ्ग पढ्दा पुस्तकालयमा पुस्तक खोज्दा डेवीको पद्धति प्रयोग गर्थेँ । जस अनुसार भौतिक शास्त्रको पुस्तक खोज्नु पर्यो भने ५३० सँख्या लेखिएको दराजमा जान्थे, पुस्तक ठ्यक्कै भेटिन्थ्यो र माधव सरलाई सम्झन्थे । यसरी माधव सरको कक्षा एउटा ढुँगाले दुईवटा चरा मार्ने रणनीतिले भरिएको हुन्थ्यो । विज्ञान विषय पढ्ने विद्यार्थीहरुको लागि सजिलो पार्ने उदेश्यले होला नेपाली साहित्येत्यर सामाग्रीको प्रयोग गरीएको । तर पाठ्यक्रममा भएका साहित्यका सामाग्रीहरु पनि उत्तिकै रोचक तरिकाले पस्कने अद्भभूत कला थियो माधवसर सँग । वसाईँ उपन्यास होस या पारिजातको "मैले नजन्माएको छोरो" होस । अहिलेसम्म पनि नविर्सिएका प्रसँगहरु छन् । नजन्मिएको छोरो भनेको ओथारो वसिएको टेवुलटेनिसको वल जस्तै हो भन्ने वहाँको कथनले अझै दिमागको कुनामा डेरा जमाएको छ । हामी नेपाली र नेपाल परिचय मात्र नेपालीमा अध्ययन गर्दथ्यौ, वाँकी सबै अँग्रेजीमा । अरु विज्ञानका विषय भएकाले, अग्रेजीमा पढ्नु पर्ने भएकोले र नेपालीमा धेरै नम्बर नआउने परम्परा भएकाले नेपालीमा हामी त्यति ध्यान दिन सक्दैनथ्यौ । यसैले मलाई माधवसर भित्र लुकेको गुरुत्वको पहिलो आभास त्यतिवेला भयो जव मेरो हातमा प्रमाण पत्र तहको लब्धाङ्क पत्र पर्यो । मेरो नेपाली विषयमा ८१ नम्बर आएको रहेछ । यो प्राप्ताङ्क समान पूर्णाङ्क भएका र प्रयोगात्मक अँश समेत भएका भौतिक शास्त्र र रसायन शास्त्रका नम्बर भन्दा पनि बढी थियो ।

म त्यसको दुई दशक पछि मेरो कविता सँग्रहको एक पाण्डुलिपी वोकेर माधव सरको त्रिविवि किर्तिपुरको कार्यालयमा पुँगे र डराउँदै भने ।

" सर! म हजुरको पूर्व विद्यार्थी । वृति विकासको सिलसिलामा रुखो विषयको पछि कुँदे । आफ्नो पेशा ईत्तरको विधा भए पनि एउटा पुस्तक प्रकाशन गर्ने धोको वोकेर हजुरको कुटीमा आएको छु । यो पाण्डुलिपी पढेर भूमिका लेखिदिनु भए आभारी हुने थिएँ ।"

म कति पानीमा थिँए भन्ने कुरा मलाई थाहा थिएन् । आफैले आफैलाई साहित्यको समुद्रमा मुल्याङ्कन गर्नु भनेको चानचुने कार्य थिएन् । त्यो पनि आफ्नो पढाई र अनुभवको विधा ईत्तर विषयमा । मैले कुनै साहित्यको पुस्तक प्रकाशन गरेको थिइन् । कसैद्वारा मेरा कविताको समिक्षा पनि गराएको थिईन् । नेपालीको पढाई भनेको विद्यालय र कलेजको मात्र थियो । विद्यालयमा नेपाली विषय अध्यापन गराउने गुरुको शास्त्री सम्मको योग्यता भएता पनि वँहाकोलागि पनि आधुनिक नेपालीको पढाई र लेखाई नौलो विषय नै थियो । साथै नेपालीलाई भाषा सिकाईको हिसावमा र विज्ञान, गणितजस्ता उमेरको र ज्ञानको वृद्धिसँगै जटिलताको आयतन बढाउनु पर्ने विषयहरुलाई पनि पढाउन सकिने माध्यमको सन्दर्भमा नेपाली विषय कसरी पढाउनु पर्छ भन्ने आयाम नँया शिक्षाको प्रयोगमा थिएन् । फलस्वरुप महाकवि देवकोटाका कविता र लेखनाथ पौड्यालका नीति सन्देश नभई 'मेरो नेपाली' किताव पूर्ण हुँदैन भन्ने मानसिकताले तयार पारिएको पाठ्यक्रमको घोकन्ते पढाईले मेरो नेपाली भाषाको स्तर माथी उठेको मलाई लागेको थिएन । पाठ्यक्रमको यो रोग अहिले पनि यथावत नै देखेको छु । एउटा प्रसँग पस्कन्छु । राम्रो हेक्का भएन तर आज भोली पनि कक्षा चार या पाँचमा महाकविको तलको कविता पढाईन्छ ।

पाईन्न शान्ति किन हो कुन ठाँउ मिल्छ ।
तर्किन्न त्यो रुख मनि जुन साथ मिल्छ ।।

एक पँडितजीले कान्तिपुर टेलिभिजनको प्रातकालिन कार्यक्रममा "तर्किन्न" लाई "तर्किन्छ" भनेर वाचन गरी त्यसै अनुरुप व्याख्या गरेको सुनेको छु । कविताअँशको दोस्रो वाक्य त मैले अहिले सम्म पनि राम्ररी वुझेको छैन् । यहाँनिरको प्रश्न हो- ११-१२ बर्ष उमेर भएका विद्यार्थीलाई यो कविता पढाउनु भनेको सिकाई विज्ञान (Cognitive Science) को मान्यता अनुरुप पर्छ कि पर्दैन ?

मेरो परिवेश पनि कुनै नौलो थिएन् । वातावरण ईन्जिनियरिङ्गको विद्यार्थी, कविताको पोको वोकेर भाषा विज्ञानमा विद्यावारिधीको उपाधि प्राप्त गरी नेपाली भाषा अध्ययनको सगरमाथाको चुचुरोमा अवस्थित ऋषिमुनीको कुटिमा उभएको थिएँ म ।

"पहेँलो मसीको कलमले एउटा धर्को तान्नुहोस्, त्यसैको समानान्तर पारेर नजिकै अर्को धर्को तान्नु होस् । यसैगरी पालैपालो पहेँलो र निलो धर्को तान्दै सबै पन्ना भरिदियो भने त्यो पान्ना हरियो देखिन्छ । हरियो रङ्गको धर्को कलाकारले तानेको छैन्, तर पहेँलो र निलो रङ्गको सहविन्यास (Juxtaposition) वाट निस्कने अर्थ हरियो नै हो । नवराज खतिवडाका कवितामा त्यही सहविन्यासको प्रयोग भएको छ ।"

आफ्नो लेखनको वारेको आफ्नै मुल्याँकनको दोधार, अनिश्चष्य र अन्धकारलाई चिर्दै माधव सरका यी माथिका हरफहरु मेरा सिर्जनाका मुल्याङ्कनको रुपमा मैले मेरो कृतिको भूमिकाको रुपमा मैले पाएँ । मेरो खुशी र आनन्दको सीमा रहेन् । माधवसरको गुरुत्वको दोस्रो परिचय पाएको अनुभुति मलाई भयो । माथि उल्लेखित अधिकारी बन्धुको भजनमा 'अन्धकार चिर्दै गुरु शिष्यलाई प्रकाश दिन्छन्' भन्ने   वाक्यको सिर्जना त्यसै भएको होईन् । म कहिले कहिँ गुरुको विषयमा चिन्तन गर्दा सँस्कृतको एक वाक्याँश सम्झन्छु ।

"शिष्यात ईच्छेत पराजयम ।"

अर्थात पुरुषार्थको हिसाबमा या नायकत्वको हिसाबमा या अध्येताको हिसाबमा हेर्ने हो भने एउटा अध्यापक वा शिक्षक असल गुरुको उपाधि पाउन त्यस वेला लायक हुन्छ जव उ शिष्य वाट एकदिन पराजित हुने लक्ष्यका साथ ज्ञान प्रवाह गर्छ । शिष्यले पाउनु पर्ने शिक्षा र दीक्षा दुवैमा शतप्रतिशत पूर्णता हुन्छ । त्यहाँ कुनै शर्त हुदैन् । त्यहाँ कुनै आग्रह हुँदैन । कुनै पुर्वाग्रह हुँदैन् । अनि अन्धकार चिरिन्छ । मैले मेरो कवितामा लेखेको छु ।

"अन्धकारको आफ्नै जीवन हुदैन, ज्योति विद्यमान नहुनु मात्र हो ।"

विद्यार्थी पनि अन्धकार वोकेर हिडेको एउटा वर्तमान हो । यो वर्तमानमा प्रकाशको प्रवाहको आवश्यकता छ । आजको गुरुको आशिर्वादको त्यो सानो झिल्को झाँगिदै भोली सूर्य वन्न सक्छ, महानायक वन्न सक्छ, युगपुरुष वन्न सक्छ भन्ने भावले कुनै आग्रह पुर्वाग्रह विना जसले ज्ञान दिन्छ त्यो नै गुरु हो । म कहिले कहिँ यस विषयमा सोच्दा मेरा एक अनन्य मित्र सूर्यमान शाक्यले विद्यार्थीलाई पेन्सिलसँग तुलना गरेको एउटा प्रसँग सम्झन्छु । उनले भनेका थिए "पेन्सिलको शरिर भनेको विद्यार्थी हो र मेट्ने भनेको शिक्षक ।" पेन्सिलले सिर्जना गर्छ, विद्यार्थीले पनि सिर्जना गर्छ । राम्रो सिर्जना गर्न पेन्सिलको टुँडो तिखो हुनु जरुरी छ जसका लागि उसलाई तिखारिने पिडादायी प्रकृया वाट पार हुनु पर्छ । पेन्सिलको शरीर जस्तै हाम्रो पनि कुनै अँग काटिने हो भने हामीलाई कति पिडा हुन्छ कल्पना गर्दै जिउ सिरिङ्ग हुन्छ । तर जतिसुकै पिडादायी भए पनि त्यो प्रकृया विना पेन्सिल तिखारिदैन् । यसकारण सिकाईको प्रकृया पनि त्यही समान हुन्छ । यदि तिमी अर्जुन, एकलब्य, आईन्सटाईन, ब्रुसली जस्ता विधा-नायक हुन चाहन्छौ, महामानव हुन चाहान्छौ, सर्जक या कर्मठ पेशाकर्मी हुन चाहान्छौ र पेन्सिलले जस्तो सिर्जना गर्न चाहान्छौ भने तिमीले पनि ज्ञान प्राप्तीको त्यो पिडादायी प्रकृया पार गर्नै पर्छ । पेन्सिलको मेट्ने भागको काम भनेको गल्ती सच्याउनु हो । मैले पटक पटक मेरा विद्यार्थी या कर्मचारीलाई भन्ने गरेको छु । मेरालागी गल्तीका दुईवटा सँकेत हुन्छन् । पहिलो हो गल्तीले तिमी काम गर्दै छौ भन्ने जनाउँछ । जड अवस्थामा वसेको व्यक्तीले कुनै गल्ती गर्दैन् । झमक घिमिरेले आफ्नो पहरो जस्तो जीवनमा पनि फूल फुलाएकि छन् । उनी लेख्छिन् ।

"मैले हातका औँलाहरुले केही नसमातेपछी खुट्टाका औँलाको प्रयो नगरेको भए अहिले यो शरिर जीउँदो लाश सरह हुने थियो ।"

झमकको यो वाक्यले मलाई जिँउदो लाशको परिभाषा छर्लङ्ग पारिदियो । जडता र मुर्दा अर्थात जिउँदो लाशमा धेरै समानता छ भन्ने मलाई लाग्छ । यसकारण गल्ती गर्नु भनेको जिउँदो हुनुको परिचायक हो । यसैले जहाँ जीवन्तता हुन्छ त्यहाँ गल्ती हुन सक्छ । गल्तीको अर्को सँकेत "अव तिमी फेरी जानेर त्यही प्रकृया या गतिविधी या दोहोर्याउदैनौ" भन्ने हो । अर्थात अव तिमीलाई कुन गोरेटो जँगलमानै हराउँछ भन्ने बोध भएको छ । यसरी मेट्ने भनेको शिक्षक हो जसले गल्ती गर्ने मौका दिन्छ या तिमीले गल्ती गर्ना साथ सच्च्याईदिन्छ । म भन्ने गर्छु 'जव जव तिमी जीवन यात्रामा अघि वढ्दै जान्छौ तिम्रो मेट्नेको आकार घट्दै जान्छ ।' मैले मेरो विद्यार्थी जीवनको पेन्सिलसँग बाँधिएका मेरा मेट्ने गुरुहरुलाई विद्यालयमा या क्याम्पसमानै छोडेको छु । यसैले अहिले म विना मेट्नेको पेन्सिल हूँ । कतिपय अवस्थामा मलाई गल्ती गर्ने स्वतन्त्रता नै हुँदैन । मेरो कार्यालयको मेचका फायलहरु गल्तिविहिन निर्णयहरुको पर्खाईमा हुन्छन् । तर जव जव म माधव सरलाई भेट्छु लाग्छ मैलै मेरो मेट्ने पुन फेला पारेको छु । यसैले कहिले कहि म वँहाको एका विहानै पुजा विथोल्छु । केही समय अघि यस्तै भयो ।

"सर ! मोवाईल फोनलाई नेपालीमा "हाते" भन्नेकी "डुलुवा" भन्ने ? "

"सर ! "रापिड ईकोनोमिक डेभलेपमेन्ट : अ कि फर स्टेट रिस्टकचरिङ्ग" को नेपाली अनुवाद के हुन्छ ? "

यति मात्र नभएर वँहा जापान गएको वेलामा समेत म स्काईपमा गुरुलाई दु:ख दिन्छु ।

"क्लाईमेट रेजिलियन्स" लाई "जलवायु प्रतिघात अभिवृद्दि" भन्न मिल्छ, सर ?

यस्तो वेला म प्राय शब्दकोश अघि राखेर वस्छु । किनभने मलाई थाहा छैन् वँहाले मलाई वहाँका शिष्यहरुको कुन समूहमा राख्नु हुन्छ । यदि म सामान्य शिष्यहरुको जमात भन्दा माथी पर्ने रहेछु भने वहाँले सोच्न सक्नु हुन्छ "ओहो ! यो मेरो चेलो त मेधावी भनेको लट्ठक पो रहेछ यस्तो जावो प्रश्न लिएर आँउछ " । प्रत्येक शिष्यको औकात अनुसारको कित्ता हुन्छ भने मलाई लाग्छ। जव जव म माधव सरको दैलो ढक ढकाउँछु । मेरा अन्धकाररुपी अन्यौल र अज्ञानतालाई गुरुका आलोकले सिँचेका छन् । चिरेका छन् । माधव सरसँग वैज्ञानिक नेपालीको समुद्रनै छ। त्यो गँगाजल लाई मेरो ज्ञानको सानो दहमा ओसार्ने क्रममा मैले माधव सरमा अन्तरनिहित गुरुत्वका थप प्रमाणहरु फेला पार्ने गरेको छु ।

माधव सरको अर्को प्रकाशमा नआएको विशेषता भनेको वँहाको नेपाली हस्ताक्षर लेखन शैली हो । वँहा नेपालीलाई पनि अँग्रेजी जस्तो जोडेर लेख्नु हुन्छ । के यो देवनागरी लिपीको प्रयोगमा एक जादु होईन त ? लिपीविदहरुले उत्तर देलान। वहाँको लेखाईमा प्रचलित भन्दा फरक तरिकाले धर्काहरु तानिन्छन् र अक्षरका वृतहरु कोरिन्छन् । जस्तै: "मा" लेख्दा 'म' र यस्को 'आकार' धर्को कलम नउठाई लेखिन्छन् । नेपाली अक्षरहरु पनि जोडेर लेख्न सकिन्छ यसले हस्तलिपी पनि राम्रो हुन्छ र चाँडो पनि लेख्न सकिन्छ भन्ने विषयमा सोध भएको छ कि छैन् म अनभिज्ञ छु । एप्पल कम्पुटरका स्टिभ जब्सले गरेको लेखन प्रयोगले कम्पुटरमा फन्टको विकास भए जस्तो माधव सरको जोडेर लेख्ने कलाले पनि नेपालीको अर्को फन्ट सिर्जना गर्न सक्छ । भविष्यमा यो सिर्जना होला कि नहोला त्यो त समयको गर्भमा भएको विषय हो तर अहिलेलाई भने माधव गुरुलाई वँहाको सदावहार शिष्यको अर्को प्रश्न तयार भयो ।

" सर ! के नेपालीमा पनि जोडिएका अक्षर भएको फन्ट तयार गर्न सकिन्छ ? "

वैशाख ०५, २०६८ काठमाण्डौ

पराई भूगोल : तन्नेरी आस्वाद

विमानस्थलको तापमान शुन्य डिग्री भएको घोषणा सँगै म सिँगापुर टोकियोको यात्रामा सँयोगवस चढिएको भीमकाय शरीर भएको एयरवस ३८० लाई फेरी भेटौला भन्दै अध्यागमन तर्फ लम्किएँ । मैले धेरै चोटि टेक्ने अवसर पाएका हवाई मैदानहरु मध्ये पर्छ टोकियोको नारिता विमानस्थल । नेपालमा घर छोडेको १६ घण्टा भैसकेको थियो तर मेरो अघि नारितावाट मितो शहरको लगभग दुई घण्टाको वसयात्रा लम्पसार परेको थियो । आगन्तुक कक्षमा पुगेर वस यात्रा अघि गर्नु पर्ने कामहरुमा केन्द्रित भँए । पैसा साट्ने, वसको टिकट किन्ने र न्यानो लुगा लगाउने काम सकेर म नक्साको खोजीमा लाँगे । मेरो उपस्थिति विमानस्थल सूचना केन्द्र हुँदै पर्यटक सूचना केन्द्रमा हुन पुग्यो । त्यँहा थरि थरिका नक्सा र सूचनाको भकारीमाथी जमेर वसेका दुई युवतीहरु फेला परे ।

दुई वर्ष अघि वँगालादेश जाँदा मलाई नेपालको पर्यटन सम्पदाको अन्तराष्ट्रिय महत्व र वजारको वारेमा गहिरो अनुभूति भएको थियो । बँगालादेश, जापान र सिँगापुर जस्ता मुलुकहरु प्राकृतिक सम्पदामा हामी भन्दा धेरै गरिव लाग्छ मलाई । मानव सँसाधनको उपयोग गरी साँस्कृतिक धरोहर र पुर्वाधारहरुको निर्माण गर्नु पर्ने यथार्थता बुझेर उनीहरुले आर्थिक विकासको मुलमन्त्र यसैलाई वनाए । हामी प्राकृतिक होस या पुरातात्विक, सम्पदामा धेरै विविध छौ, धेरै सम्पन्न छौ अनि यसैमा मख्ख पनि छौ। हामीले न त हामीसँग भएका अथाह सँभावनाको उपयोग गर्न सकेका छौ न त तिनको विज्ञापन नै । तर जापानले भने आफूसँग भएका स साना महत्वका सम्पदालाई समेत राम्रो विज्ञापन गरेको छ । त्रिभुवन विमानस्थलमा जम्मा एउटा नक्सा पाउन समेत हम्मे हम्मे पर्छ । म ती युवतीहरुका दाँया वाँया थुपारिएका रासका रास नक्सा देखेर भाव विभोर भँए । मैले मितो शहर समेत समेटिएको वृहत टोकियोको नक्सा माँगे । उनिहरुले नक्सा दिदै मेरो थलो सोधे । जापानीहरु सामान्यतया यसरी काम भन्दा वाहेकको विषय पस्कदैनन् । “ल ! यिनीहरु त रमाईला होलान जस्तो छ ’ मैले गमे ।

‘वातासी नेपारु कारा, निहोन्गो मो सुकोसि हानासिमास’ ( म नेपालवाट आएको हुँ, जापानी भाषा पनि अलि अलि वोल्न सक्छु ।)

“सुगोईईई…….. ” (कस्तो राम्रो) । दँग परे उनीहरु ।

हामीले जापानीहरुवाट सिक्नु पर्ने महत्वपूर्ण आयाम कुन वेला कसरी प्रशँसा गर्नु पर्छ भन्ने हो । मलाई लाग्छ प्रशँशा गर्ने, धन्यवाद भन्ने अनि कसै प्रति कृतज्ञता या आभार प्रकट गर्ने जस्ता मानव सँवेगका सामान्य शब्दहरुको सिर्जनाको पाठशालामा हामीले पढेका नै छैनौ । तर यस्को जापानी पाठशाला उत्कृष्ट छ, उनीहरुले त्यै गरे । म अझ उत्साहित भँए र यिनीहरुलाई दिल खोलेर हँसाउन पाए अझ रमाईलो हुने थियो भन्ने सोच मनमा आयो । अलि अलि मात्र जापानी भाषा जान्ने मेरो हैसियतले उनिहरुको भाषामा केही वोलेर हाँस्ने क्षण सिर्जना गर्नु चानचुने कुरा थिएन् । मैले मेरो नामसँग जोडिएको प्रसँग पस्किए ।

“वातासीवा नावाराजी देस, वाराजी तो ओनाजी ” (मेरो नाम नवराज हो र यो वाराजी जस्तै हो ) । मेरो निसाना अचुक भयो । उनिहरु मेरो कुरा सुनेर खित्का छोडेर हाँसे । यो अस्त्रले मैले जापान वसाईका धेरै अवसरहरुमा रमाईलो पस्केको छु । जापानी भाषामा वाराजी भनेको गाँउघर तिर लगाईने पराले चप्पल हो ।

जापान पुगेको तीन दिन पछि म मितो शहरको एउटा जापानी रेष्टुरेन्टमा जापानी प्राध्यापकहरु र विदेशवाट आएका म जस्ता सँगोष्ठीका सहभागीहरु सम्मिलित एक रात्री भोजमा थिएँ । हामी २० जना जति थियौँ । त्यसमा जम्मा एक जना मात्र स्नातक अन्तिम वर्षकी अविवाहित महिला पात्र थिईन् । जापानमा वेलुकाको जमघटमा मदिराजन्य पेय पदार्थ पिउनु भनेको सामान्य कुरा हो । हामी रुचि अनुसारको पेय पदार्थ र जापानी परिकारको आनन्दमा रमायौ । ति जापानी युवती कत्ति पनि विचलित नभैकन हामी सँग पुरुष सहभागी जत्तिकै घुलमिल भएकी थिईन् । मलाई नेपालमा त्यस्तै गतिविधि भएको भए के हुन्थ्यो होला भन्ने कल्पनाले तान्यो । पहिलो कुरो त नेपाली समाजको परिवेशमा कुनै पनि महिलाले आफ्नो परिवार ईत्तर जमघटमा त्यति राती सम्म वस्ने आँट गर्नु असामान्य हुन्थ्यो । दोस्रो परिवारले पनि त्यसरी मदिराजन्य पेय पदार्थ पनि वेरोकटोक पिउन पाईने रात्री भोजमा सरिक हुन एक्लै कुनै पनि अविवाहित छोरी चेलीलाई अनुमति दिने थिएनन् । हुन ता हामी सँग यस्तो जमघटले निम्त्याउने विकराल जोखिम पनि नभएका होईनन् । जापानमा पुरुष र स्त्रीको विचमा सम्बन्ध स्थापित हुनु अघि लामो समय सम्मको सामिप्यता र विश्वासको वलियो सँयोजन हुन्छ । म सरिक भएका यस्ता जमघटमा ईज्जत र शालिनताको लक्ष्मण रेखा काट्ने दुश्प्रयास गरेको मैले देखेको छैन् । तर हामीकँहा उमेर पुगेका युवा युवतीको छोटो अन्तरालमा नै सम्बन्ध स्थापना हुन सक्ने भएर हो या सामान्य कुराकानीमा पनि अनुशासन या शालिनताको घेरा झिनो भएर हो स्थिति फरक छ । केही समय अघि नेपालमा म पनि आयोजक भएको एक अन्तराष्ट्रिय सम्मेलनको रात्री भोजमा सम्मेलनकी सहभागी एक विदेशी युवतीको अघि नशामा लठ्ठिएका एक समकक्षी मित्रले गरेको कृयाकलापले मलाई तुरुन्तै ठोस निर्णय लिन वाध्य पारेको थियो । सर्वसुलभ यातायात र उत्कृष्ट सुरक्षा व्यवस्था पनि यसको अर्को कारण हुन सक्छ । वास्तवमा आर्थिक विकासका धेरै वटा पाटाहरु छन् । हामीले नेपालमा पनि यि विभिन्न पक्षहरुलाई उजागर गर्न र यस्ता विषयहरुमा आम वहस गर्न जरुरी छ ।

टोकियो यात्राको अर्को एउटा रात्री भोजको सन्दर्भ पनि रोचक छ । टोकियो विश्वविद्यालयका मेरा समकक्षी मित्रहरुले मेरो सम्मानमा आयोजना गरेको रात्रीभोजमा हामी छ जना थियौ जसमा दुई जना अविवाहित जापानी युवतीहरु थिए । चार जना पुरुष पात्रहरु चै विवाहित परेछौ जसको समिश्रण पनि रोचक थियो । एक जापानी, एक कोरियन, एक भारतिय र म नेपाली । गफको एउटा विषय वन्यो “जापानी युवा युवतीहरु किन विवाह नगरी जीवन यापन गर्न चाहान्छन्।“ आफै अविवाहित भएकाले ती युवतीहरुलाई आफ्नो व्यक्तिगत जीवन भन्दा माथी उठेर जापानी युवा पुस्ताको प्रतिनिधि पात्रको रुपमा उभिन हामीले प्रेरित गर्यौ । उनीहरु उत्साहित भए । जापानको खस्कदो जनसँख्या वृद्धिदर र जेष्ठ नागरिकको उर्लदो भेलको समस्या सँग जोडिएकोले हाम्रो छलफलको विषय वस्तु गहन थियो । उनिहरुले पश्चिमा सभ्यताको नक्कल, महगो जीविकोपार्जन, एकल महिलाहरुको जीवन विवाहितको भन्दा स्वछन्द हुन्छ भन्ने सोच, युवा युवतीको विचमा विहे गर्ने सम्मको सम्बन्ध स्थापित हुन लाग्ने लामो अवधि, समाजमा विवाह र रगतको नाताको सिर्जनाले जीवनको पूर्णता प्राप्ती हुन्छ भन्ने सृष्टिको विधानको सट्टा अविवाहित जीवन, समलिँगी सम्बन्ध, कुमारी आमा जस्ता विकृतिजन्य सँस्कारहरुले पश्रय पाउनु आदि कारणहरु उल्लेख गरे ।

नेपाल फर्कने क्रममा सिँगापुरको चाँगी अन्तराष्ट्रिय विमानस्थलमा राती दुई वजे आईपुगेको र काठमाण्डौको लागि प्रस्थान गर्ने समय विहानको नौ वजे मात्र भएकोले म सँग यथेष्ट समय थियो । म प्रस्थान गर्ने द्वारको आसपासमा नेपालीहरु भेटिए उनीहरु सँग कुराकानी गरेर समय विताउन सकिने सँभावनालाई यथार्थतामा परिणत गर्न त्यता लम्किएँ । नभन्दै सिडनीवाट आएको युवायुवति मिश्रित एक टोली फेला पर्यो । म उनीहरु सँग एक पछि अर्को गर्दै कुराकानीमा अल्मलिएँ । पात्र “क” थिए त्रिविवि किर्तिपुर वाट ग्रामिण विकासमा स्नातकोत्तर गरेर अष्ट्रेलिया पसेका युवा । उनले नेपालको डिग्रीले अष्ट्रेलियामा वसाई सरेर स्थायी आप्रवासी हुने उनको सपना पुरा हुने नदेखेर सिडनीमा समुदाय विकास सम्बन्धित दुई वर्षको व्यावसयिक तालिम लिएछन् । अहिले उनले जेष्ठ नागरिकहरुलाई सेवा दिने केन्द्रमा उनीहरुसँग खेल्ने र उनीहरुका आवश्यकता पुरा गर्ने काम पाएका रहेछन् ।

उनले भने “सर म त चोक्टा खान गएकी वुहारी झोलमा डुवेर मरी भन्ने उखानको उदाहरणिय पात्र हुन पुगेको छु । मेरो नेपालको डिग्री र मिहिनेतको कुनै महत्व रहेन । मेरो पहिचान अव एक सामान्य श्रम गर्ने श्रमिकको रुपमा स्थापित भएको छ । “
पात्र “ख” थिईन् नेपालकी आर्किटेक्ट ईन्जिनियर चेली तर अष्ट्रेलियाकी जेष्ठ नागरिक केन्द्रमा काम गर्ने श्रमिक । उनको वेदना पनि कमको थिएन् ।

पात्र “ग” थिए नेपालवाट वायोटेकनोलोजीमा स्नातक गरी अष्ट्रेलियामा सूचना प्रविधिमा स्नातकोत्तर गर्दै गरेका युवा । उनको स्थिति अरु दुईको तुलनामा राम्रो थियो ।
उनीहरुले नेपाल र अष्ट्रेलियाको शिक्षा, आफ्ना सन्तान प्रति अभिभावकको दृष्टिकोण र विद्यार्थीहरुको भविष्य प्रतिको चिन्ता आदि विषयहरुमा आफ्ना अनुभवहरु पस्किए । नेपालमा धेरै पढेर ठुला ठुला कामहरु गर्ने सपना साँच्ने क्रममा आर्जित शिक्षाले उमेर अनुरुप दिनु पर्ने व्यावहारिक ज्ञानको अभाव भएको तर्क प्रस्तुत गरे । विश्वविद्यालयमा प्राप्त डिग्री र आर्जन गरेको ज्ञानको दायरा तथा वजारमा सिर्जना हुने जिवीकोपार्जनका अवसरहरुको विचमा नेपालको तुलनमा अष्ट्रेलियामा धेरै कम खाडल भएको विवरण उनीहरुले पेश गरे ।

पात्र “ख” ले भनिन् “मैले आर्किटेक्ट भएर ठुला सँरचनाको नौलो नक्शा वनाउने त कुरा छोडौ, यो विश्राम स्थलको लम्बाई कति होला भनेर अन्दाज गरेर नजिकको उत्तर पस्कने आत्मविश्वास पनि जगेर्ना गर्न नसकेकी रहिछु । फोटो कपि गर्ने, सामान उचालेर पल्लो कोठामा लैजाने, आफु कहाँ छु भनेर अरुलाई टेलीफोनमा जानकारी दिने जस्ता सामान्य कामको समेत ज्ञान र ती काम गर्ने आत्मविश्वाश नहुनु मेरोलागि अष्ट्रेलियामा चुनौतिका विषयहरु भए। “

उनीहरुका जीवनका यी यथार्थताहरु ध्यान पुर्वक सुनीरहेको थिँए । अष्ट्रेलिया लगायतका विकसित मुलुकहरुले आधुनिकताको लोभ देखाएर कसरी हाम्रा वृति विकासको महाभारतको उचाईमा पुगिसकेका नेपाली युवा युवतीहरुलाई श्रमिकमा झारेर आफ्नो श्रम वजारको आवश्यकता पुरा गरिरहेछन् भन्ने प्रश्नको उत्तरको रुपमा म ती पात्रहरुलाई अवलोकन गरिरहेको थिँए । मैले मन मनमा भने “हे तन्नेरी हो ! पराई भूगोलले शैक्षिक योग्यता र वृति विकासका उचाई घटाएका यी सँस्मरणहरुलाई नेपालमा वृति विकासको महाभारतको पहाड चढिरहेका तिमीहरुका भाई वहिनीहरुलाई सुनाउन नविर्सनु। नेपालमा सिपयुक्त शिक्षा र व्यवहारिक ज्ञान सम्प्रेषण गर्ने दिशामा अलिकति भए पनि आफ्नो उर्जा खर्चनु ।“ मेरो जापान भ्रमणको अनुभव लेख्नका लागि यथेष्ट विषय वस्तु सँकलन भै सकेको थियो । घडि हेरेँ, विहानको ६ वजिसकेको थियो, म स्टार वक कफिको स्टल खोज्न लम्किएँ ।

नब्बे नौ को फुकेत

“यो लुगाको कति दाम पर्छ ?” मैले एउटा सानो नानीले लगाउने जामा जस्तो तर सिङ्गो लुगा छनौट गर्दै सोँधे ।

उनले सहजताका साथ उत्तर पस्किईन् “ यसलाई नब्बे नौ भाट पर्छ।“

ग्राहक र विक्रेताको वीचमा हुने गरेका सामान्य संवादमा प्रयोग गरिने चलनचल्तीका शब्दजाल भन्दा फरक रुपले प्रकट भएको यो ' नब्वे नौ' अर्थात 'उनानसय' ले अहिले सम्म पनि मेरो मानसपटलको एउटा कुनोलाई ओगटेको छ । एक जोड्दा एक सय हुने त्यो अङ्क लाई मैले बुझे भन्दा फरक तरिकाले अभिव्यक्त गरिएको त्यो अविस्मरणिय क्षणको एकल श्रोता पात्रको भूमिका निर्वाह गर्न पाउँदा म नँयापनको अनुभुति गरिरहेको थिँए । मेरा सन १९९४ देखि १९९९ सम्मका आधा दर्जन वर्षहरुका थाईल्याण्ड वसाईमा 'काओ काओ' अर्थात 'नौ नौ' लेखिएका अङ्कहरुको सगँत गर्न मैले पाएको थिँए । एकसयमा एकमात्र कम दाम राख्दा ग्राहकहरुको मनोविज्ञानमा पर्ने असरको फाईदा उठाई उसको ध्यानाकर्षण गर्ने उदेश्य हुनु पर्छ यो अङ्क जडित मुल्यको लोकप्रियतामा ।

मेरो मुलुक भन्दा निकै टाढा गैरनेपाली भाषा वोलिने ठाँउमा नेपाली भाषामा वोलेर सामान खरिद गर्न पाँउदा म रमाई रहेको थिँए । त्यसमाथी यो अङ्कलाई नयाँ तरिकाले सम्प्रेषण गर्ने विषयले म र मलाई सामान वेच्ने ति युवतीको वीचमा सिर्जित त्यो रोचक क्षणमा मुल्य थप गरिरहेको थियो । उनी पनि नेपाली मुलकी थिईन् । सन्दर्भ थाईल्याण्डको हो ।

नेपाली मुलका त्यति धेरै मान्छेहरु फुकेतमा रोजगारी गरेर जीवन यापन गरिरहेछन् भन्ने वारेमा मलाई थाहा थिएन् । कहिले कँही थाहा नहुनुले पनि रोचक र आश्चर्यले भरिएका क्षणहरु सिर्जना गर्दा रहेछन् भन्ने कुरा यसपल्टको फुकेत यात्राले स्पष्ट पारेको छ ।

जलविज्ञानको अनुसन्धानसँग सम्वन्धित अन्तराष्ट्रिय सम्मेलनमा कार्यपत्र प्रस्तुत गर्ने तथा एक प्राविधिक सत्रको अध्यक्षता गर्ने भूमिका निर्वाह गर्न म थाईल्याण्डको पर्यटकिय नगरी फुकेत पुगेको थिँए। फुकेतवाट लगभग दुई घण्टाको समुद्री यात्रामा रहेको 'फि फि' टापुमा हाम्रो प्राविधिक भ्रमण तय गरिएको थियो । टापुका एक हजार वासिन्दा र विक्रेताले दिनको दश हजार पर्यटकलाई सेवा प्रदान गर्ने रोचक तथ्याँङ्क सुनाए सम्मेलन आयोजक थाई मित्रले मलाई । हामीले उक्त टापुमा सिर्जना हुने निकासपानीको शुद्धिकरकरणका लागि निर्माण गरिएको आधुनिक सिमसार र टापुमा वितरण गरिने पिउने पानीको पोखरीको अवलोकन गर्यौ । त्यसपछि एक थाई चमेनाघरमा दिवा भोजनको अपुर्व अवसर प्राप्त भयो । लगभग एक दशक पछि मैले प्रसिद्ध थाई सुप 'तोमयाम' सँग भुटेको भात खान पाँए । दिवा भोज पछि हामी लाग्यौ स्थानिय वजारमा केही उपहारहरु किन्ने गतिविधिमा । मैले फुकेतमा नै केही किन्ने निर्णय गरेको भए पनि वथान विज्ञानको सिद्धान्त अनुरुप समूहको रमाईलोमा रम्न जापान वाट आएका दुई नेपाली लगायत केहि विदेशी साथीहरुसहित हामी मुल वजार तर्फ लाग्यौ । एउटा पसलमा विष्णुजीले वँहाको छोरीको जामा किन्दै गर्दा मैले त्यो पसलका विक्रेता भाईहरुलाई नियालेँ । ति थाई मूलका थिएनन् । थाईल्याण्डमा लगभग नेपाली वा वर्मावासीसँग मिल्ने समुदायहरु र चिनिया मुलका मानिसहरु वसोवास गर्छन् । हामीले अलि अलि थाई र ‘ह्याभ’ र ‘नो ह्याभ’ जस्ता शव्द प्रयोग गरिएको 'थाँय्ग्रेजी' भाषा प्रयोग गरी उनिहरुसँग मोल मोलाई गर्यौ । त्यस पछि म मेरा सहयात्रीहरुलाई छोडेर एक्लै अगाडिको अर्को पसलमा छिँरे । पसलमा उपहार दिने थैली, तस्विर सजाउने फ्रेम, महिलाले कपालमा लगाउने क्लिप आदि थिए । तर पसलमा कोहि पनि थिएन् । म सामानहरु हेर्दै थिँए । एक वाईस तेईस वर्ष जतिकी युवतीले पसलमा प्रवेश गरिन् ।

मैले तिनलाई कुनै पर्यटकनै होलिन भन्ने ठाँने किनभने तिनको रुप थाई मुलको जस्तो थिएन । मैले निमेषभरमानै ति युवती भारतको काश्मिर क्षेत्र तिर वस्ने होलिन् भन्ने अनुमान गरेँ । तर अचम्म उनले म तिर हेरेर विक्रेताको भाषा पो वोल्न थालिन ।

“सवादि खा”, उनले थाई भाषामा मलाई अभिवादन गरिन् ।

“सवादि खाप” मैले उत्तर वोलेँ ।

“थाओराई खाआआ”, उनले ' के चाहियो यँहालाई' भनेर मलाई सोधिन ‘खा’ सँग जोडिएको ‘आ’ लाई थाई शैलीमा लामो पार्दै ।

“थाई पुत नित नोए खाप” (म थाई अलि अलि मात्र जान्दछु ।) “क्यान यु स्पीक ईँगलिस” मैलै अव ति विक्रेता भएको शतप्रशित पक्का गर्दै उनको प्रश्नको अनपेक्षित उत्तर पस्किएँ र यस्तो प्रश्न राँखे जसको उत्तर मैले खोजेको जस्तो आएमा मेरो तिनी सँगको कुराकानीको आयु वढ्न सक्ने सँभावना थियो। ति विछट्टै सुन्दर थिईन् । ‌औसत थाई युवती भन्दा अग्ली, आर्यन मुलका स्त्रीजातमा अति आकर्षक देखिने ठुला आँखा र अलि लामो नाक भएकी र गोरो वर्णकी ति कन्या मेरो सामुन्नेमा थाई विक्रेता भएर प्रस्तुत भएकी थिईन् । जापानका युवतीहरुलाई देखेर मलाई के लाग्दथ्यो भने उनीहरुको शरिरमा अनावश्यक मासुको थुप्रो कतै छैन् । जुन अँगमा जति चाहिने हो त्यति मात्र छ । शरीरमा लपक्कै टाँसिने गरि लगाएको लुगाले छरिता र आकर्षक देखिएका जापानीहरुलाई रेलमा यात्रा गर्दा होस या पैदल यात्रा गर्दा होस कहिले कहि म नेपालका हाम्रा कन्याहरु सँग तुलना गर्थे । कहाँ उनिहरुको सतर्कता अपनाईएको सन्तुलित खानपान, व्यायाम र मिहिनेतले कम्प्युटरमा कुँदिएको जस्तो वान्की परेको जीउ कहाँ विहान आठ वजे सम्म निन्द्रा देवी को शरणमा परेर जे पायो त्यही जति वेला पायो उति वेला हजम गरेर लापरवाहीले जस्तो हुन्छ त्यस्तै वन्न दिईएको र जता पनि अनावश्यक रुपले पोखिएको हाम्रा आधुनिक नेपाली महिलाहरुको भद्दा जीउ । मेरा सामुन्नेको वर्तमानमा उभिएकी युवतीको पनि जापानी शैलीको कुँदिएको जिउडाल थियो ।

“येस आई क्यान स्पीक ईँगलिस” उनले भनिन् ।

“वट यु डोन्ट लुक लाईक थाई” मैले मौकाको फाईदा उठाँए।

“आई एम नट अ थाई आई एम अ नेपाली” उनले भनिन् । म हर्ष र आश्चर्य दुवैले दुई सय प्रतिशत भरिँए ।

“हे! भगवान!! तिमी नेपाली हौ ? तिमी नेपाली वोल्न सक्छ्यौ त ?” मेरो भाषाको धरातल वेजोडले आकाशियो । म अलि अलि जानेको थाई भाषावाट केही जानेको अँग्रेजी हुदै मैले सबै भन्दा आत्म विश्वासका र गर्वकासाथ वोल्न सक्ने मेरो मातृभाषा नेपालीमा आईपुगेको थिँए ।

“किन नसक्नु ! ल तपाईँ पनि नेपाली हुनु हुदो रहेछ। मलाई त अघिनै शँका लागेको थियो” उनले भनिन् ।

“तिम्रो नाम के हो र घर कहाँ हो? ” मैले परिचय आदान प्रदानको नेपाली शैली प्रयोग गरेँ।

“सीमा अधिकारी र घर वर्मा ।” त्यो क्षणलाई रोचक वनाउनको लागि प्रस्तुत उत्तर भन्दा अर्को कुनै उत्तर हुन सक्थ्यो जस्तो मलाई एक रत्ति पनि लागेन । 'सीमा' भनेको मलाई मन परेको शव्द, जाजरकोटमा मैले जीवनका महत्वपुर्ण क्षणहरु विताएको एक गाविसको नाम र यसै वाट मैले मेरो प्रकाशन केन्द्रको नाम राखेको छु “सीमा अनुसन्धान एवँ प्रकाशन केन्द्र ।“ “अधिकारी” मेरो ससुराली । अहो ! त्यो लावण्य, त्यो रुप, त्यो सामिप्यता, त्यो एकाएक सिर्जना भएको क्षणभँगुर र त्यो शब्द जोडी । एक पछि एक मुल्य थप भईरहेको छ । एक पछि एक क्षण रोमान्चकारी भईरहेको छ ।

“अधिकारी मेरो ससुराली हो र नाताले तिमी मेरी साली पर्यौ ।” मैले रमाईलो थप्ने उदेश्यका साथ यथार्थता पस्के । त्यो सुन्दर भगवतिको तस्विर जस्तो अनुहारमा मुस्कानको सेचन भयो । सामिप्यता वढेको अनुभुति भयो । म सँग एउटा विहान मिर्मिरेमा सुन्ने मोवाईलमा कैद गरिएको ध्यानको अडियो छ । त्यसमा एकान्तमा वसेर जीन्दगीका पूर्ण ध्यान केन्द्रित गरिएका र शतप्रतिशत समर्पण भाव भरिएका क्षणहरुको कल्पना गर्न लगाउँछन् ध्यान गराउने गुरुले । अहिले सम्झन्छु अडियोको परिभाषा सँग मिल्ने सँयोगले सिर्जना भएका र परिस्थितिको नाटकिय परिवर्तन भएका जीवनका स्मरण योग्य क्षणहरुमा यो वार्तालाप पनि थपिएको छ ।

“हामी यहाँ धेरै नेपाली छौ तर हत्तपत्त आफूलाई नेपाली भन्दैनौ। ईन्डियनहरुले नेपाली भन्ने थाहा पाए भने मोलमा दलाली गर्छन् ।” उनले मलाई पराईको सँज्ञाको विशेषण मुक्त गरिदिईन् ।

सीमा सँग नेपालीको नाता लागि सकेको थियो । मैले फुकेतमा किन्ने विचार गरेका केही उपहारका सामानहरु अलिअलि फेरवदलका साथ सीमाकै पसलमा किन्ने विचार गरेँ । त्यतिन्जेलमा मेरा सहयात्रीहरु पनि आईपुगे । मैले विष्णुजी र सुजाताको परिचय सीमा सँग गराई दिँए । सीमाले मलाई परल मुल्य भन्दा वढी लिन्नन् भन्ने विश्वास मलाई भईसकेको थियो । वरु मैले उनलाई मेरो आवश्यकता भने । उनले मलाई भरपुर मदत गरिन् । मैले लगभग पाँच सय भाटका सामान किने सीमाको पसलमा । ती सामानले पाँच सय भाटको मोल भन्दा कैयौ गुणा वढी नेपालीको नाताको मुल्य समाहित गरेको भान मलाई भयो। एउटा फुलदानी वाहेक अरु सामानहरु फुकेतको उपहारको रुपमा बाँडिए । तर फुलदानी मेरो कार्यालयको आगन्तुक कक्षमा सीमाको मुस्कान अविरल पस्कीरहेको छ ।

समाप्त

ज्ञान आर्जनको आरन

“सर मेरो जीन्दगीमा हिजो दोस्रो पटक आँखावाट आँसु आए । पहिलो सन्दर्भ मेरो पिताजी परलोक हुँदाको थियो भने दोस्रो मैले सोच्दै नसोचेको तरिकाले सिर्जना भएको हिजो वेलुकाको प्रसँग भयो । तर यी दुईमा एउटा प्रष्ट फरक के थियो भने पहिलोमा दु:खका आँसु थिए भने दोस्रो हर्षका ।“ कोटेश्वरमा रामेश्वरजीको ट्याक्सीमा वस्नासाथ हाम्रो वार्तालापको शुरुवात उनले गरेका थिए मैले पनि त्यो गहिराईमा नसोचेको सन्दर्भ कोट्याएर ।
“किन के भयो त्यस्तो ?” मैले सोधेँ ।
“ताड्नेवाले कयामतके नजर रखते है ।“ अर्थात जोखिम मोल्ने मान्छेले त्यसको अन्तिम नतिजामा दृष्टि पुर्याएको हुन्छ । मैले रामेश्वरजीवाट अहिले सम्म सिकेको यो महत्वपूर्ण शिक्षा हो । उनी कुनै ‍शैक्षिक डिग्री नलिएका भए पनि औपचारिक शिक्षाको उपल्लो सिँढी उक्लेका व्यक्ति भन्दा कम लाग्दैनन् मलाई । उनलाई पढ्न लेख्न खासै आउदैन् । कहिले कँहि म भरपाईमा सहि गराँउछु उनि दुखले सही गर्छन् । मोवाईलमा सम्पर्क नम्वरहरु व्यवस्थापन गर्ने काम पनि कठिनपूर्वक गरेको देखेको छु । जोखिम मोल्ने मान्छे दुरदर्शी र चौडा छाती भएको मात्र हुँदैन् उसको प्रतिघात क्षमता पनि विशिष्ट प्रकृतिको हुन्छ । उ हत्तपत्त सँवेदनशिल हुँदैन् । केही समय अघि आर्यघाटमा चितामा जलिरहेकी आफ्नी जीवनसँगिनीको अघिल्तिर वसेका एक वृद्धको अनुहारमा मुस्कान देखेर म पो सँवेदनशील भएको थिएँ । रामेश्वरजी आँफै विशिष्ट प्रतिघात क्षमता भएका व्यक्ति लाग्छ मलाई ।
उनले भने “सरले दिनु भएको अँग्रेजी अखवारको त्यो अँश मैले मेरो ठूलो छोरीलाई पढ्न दिएँ । जव उ त्यसलाई वढो महत्वका साथ पढ्न थाली र प्रत्येक वाक्यको अर्थ नेपालीमा मलाई बुझाउन थाली । मेरा आँखावाट आँसु चुहिए सर । म जीन्दगीमा दोस्रो पटक रोँए ।“
मैले गरेको कुनै झिनो कामले यति ठूलो प्रभाव पार्ला भन्ने मैले सपनामा पनि सोचेको थिईन् । म आश्चर्य र हर्ष दुवै भरिँए । हिजो विहान सधैँझै मैलै कोटेश्वरमा दैनिक पत्रिका किने । रामेश्वरजीको ट्याक्सी तयार रहेछ, मेरो स्थिति पैदलयात्रु वाट सवारीयात्रुमा परिणत हुना साथ मेरो गन्तव्य सिँहदरवार भएको उनलाई जनाँए । तिनकुनेको मोडमा आए पछि उनले नम्रतापुर्वक भने “यदि सरलाई ढिला हुन्न भने उत्तरकुनावाट घुमौ सर ? वच्चाको मोजा किनेको थिँए, उनिहरुलाई मुलसडकमा वोलाएर दिन पाए हुन्थ्यो ।“
रामेश्वरजीसँग भेट भएको तीन वर्प जति भैसकेको छ । मैले उनलाई एक ईमान्दार र फरासिला सवारीचालकको रुपमा पाएको छु । एकदिन मेरा एक नजिकका मित्र र म दुवैजना सगै उनको ट्याक्सीमा कार्यालय गयौ । उनले मिटर खोलेका थिएनन् । मैले दुई सय रुपैया दिँए । रामेश्वरजीले यो त वढी हुन्छ भन्दै मलाई पैसा फिर्ता दिएको देखेर मेरा मित्रले जिव्रो टोकेका थिए । उनले दररेट भन्दा वढी माग गर्दैनन् । आफ्नो उत्तरदायित्व, हक र अधिकारमा सचेत छन् उनी । मैले मोवाईलमा फोन गरेर वोलाए भने उनी जहाँ भए पनि मलाई पहिलो प्राथमिकतामा राख्छन् र सके सम्म मेरो आवश्यकता पुरा गर्छन् । म पनि मलाई सवारी चाहियो भने उनलाईनै पहिलो प्राथमिकतामा राख्छु । उनको ट्याक्सी लिएर म धेरै पटक धुलिखेल र नगरकोट गएको छु । उनि म ट्याक्सीमा चढे पछि मलाई गन्तव्यमा पुराउने कार्यलाई पहिलो प्राथमिकतामा राख्छन् । काठमाण्डौ विश्वविद्यालयको धुलिखेल गन्तव्य वनाएको विद्यार्थी र शिक्षक भरिएको वस समेत दिनभरी वास वस्ने यथार्थता वोकेर पन्ध्र मिनट लगाएर वनेपामा विहान नौ वजे तेल भर्छ । अरु सार्वजनिक वाहनहरुको त कुरै छोडौ । उनी तिनकुनेको पश्चिम उत्तर कुनामा दुई छोरी, एक छोरा र श्रीमतिका साथ लगभग दुई दशक देखि काठमाण्डौमा जिविकोपार्जन गरेर वसेका छन् । कतिपय समयमा मेरो र उनको सँवाद उनका परिवारले सुनेका छन् । मलाई लिएर हिडेका वेला उनको परिवारसग मोवाईलमा कुरा हुँदा वडो गर्वका साथ म सरलाई लिएर जादैछु भन्छन् । उनकै भनाईमा उनका परिवारका सदस्यहरु पनि हाम्रो सम्बन्धलाई आदरका साथ लिन्छन् । उनकी जीवनसँगीनीको ईच्छा वेलुकी ६-७ वजेपछिको समय घरको लागि हुनुपर्छ भन्ने छ तर उनले मुस्कुराउदै पटक पटक भनेका छन् “ तर अफिसको काममा म सरसँग जाँदैछु भने पछि जतिसुकै ढिला गए पनि मिठो खानका साथ उच्च सत्कार पाईन्छ ।“ विगत तिन वर्षमा मैले उनका परिवारका सदस्यहरुलाई भेट्ने मौका पाएको थिईन् । कहिलेकहिँ उतावाट उनीहरुले फोन नउठाएका भने होईनन् ।
मैले हतार नभएको र त्यसरी गए कुनै अन्यथा नहुने जानकारी गराए पछि उनले ट्यक्सी विमानस्थल तर्फ मोडे र छोरालाई सडकमा वोलाए । म पत्रिकाको चाङ्गमा उनको छोरालाई मिल्ने कुनै समाचार या लेख छ कि भनेर हेर्न थाले । अन्नपुर्ण पोस्टको साहसिक पर्यटन सम्बन्धि एक समाचार रहेछ । मैले ठट्टाको भावमा उनको छोरालाई दिँदै ल यो पढेर यसको सार तिम्रो वुवालाई सुनाउनु भने । हामी वानेश्वरमा पुग्दा मैले काठमाण्डौ पोष्टमा जाँचमा कसरी उत्तर दिने भन्ने लेख फेला पारेँ । त्यसमा रातो मसीको चिनो लगाएर रामेश्वरजी लाई दिँदै मैले भने “ ल यो तँपाईको छोरीको लागि, पढेर नेपालीमा अर्थ लगाउ भन्नु होला । ” सिँहदरवारमा ओर्लदै गर्दा पत्रिकाका ति दुई पृष्टलाई उनले जतनले राखेको देखेको थिँए ।
रामेश्वरजीले भावुक मुद्रामा हिजोको प्रँसगका थप रोचक अँश सुनाए । उनकी छोरी सानोमा अलि असामान्य स्वभावकी रहिछ । कतै सुस्त मनस्थिति भएका समूहतिर पो तानिन्छे कि भन्ने चिन्ता रहेछ उनलाई । अक्षर चिनाउन हम्मे हम्मे परेछ । अँग्रेजीको यस चिनाउन त महाभारत नै भएको रहेछ । छोरीले विद्यालय जान थाली तर कस्तो पढ्छे अरु समकालिनहरुको दाँजोमा उसको क्षमताको विकास कस्तो भएको छ भन्ने कुराको अनुभुति गर्ने आरनरुपी अवसरहरु खासै सिर्जना भएका रहेनछन् । उनले थपे “त्यही यस अक्षर चिन्न त्यत्रो सँघर्ष गरेकी छोरीले अँग्रेजीमा लेखेको मेरो लागि काला अक्षर भैसी वरावर भएको लेख शव्द शव्दको अर्थ लगाएर मलाई वुझाई ।”
विगत केही दिन देखि यो प्रसँग मेरो मानसपटलमा घुमीरहेको छ । केही समय अघि मेरा अनन्य मित्र डा तारानिधि भट्टराईले मलाई सार भनेको र पछि काका पँडित भवानीप्रसाद खतिवडाले अर्थ्याईदिएको तलको श्लोकको सँझना भयो ।
आचार्यात पादमादात्ते पादम शिष्य स्वमेदया ।
कालचक्रेन पादमादात्ते पादम स्व व्रम्हचारिभि ।।
अर्थात ज्ञान आर्जन गर्ने विषयका चार कारक हुन : गुरु, विद्यार्थी आँफै, प्रकृया अर्थात समय र सिकेको ज्ञानको व्यवहारिक प्रयोग । सिकाई लाई शतप्रतिशत भार दिने हो भने यी चार कारकले एक एक चौथाई भार वोकेका हुन्छन् । रामेश्वरजीकी छोरीले मैले दिएको अखवार शतप्रतिशत क्षमता प्रयोग गरेर पढेकी हुनुपर्छ जसले उनका नयन रसाउने क्षण सिर्जना गर्यो । उसले पक्कै बुझेकी होली उसका माता पिताले आदरका साथ हेर्ने व्यक्तिले दिएको पाठ्य सामाग्री पढ्न सकि र त्यसको अर्थ वुझाउन सकि भने उ प्रतिको पारिवारिक दृष्टिकोणमा झन सकारात्मक प्रभाव पर्ने छ । त्यसैले उसले त्यो क्षणलाई एक एतिहासिक अवसरको रुपमा लिएको हुनु पर्छ । अर्को तर्फ उसले उसका पिताजीलाई अँग्रेजीको ज्ञान न्युन छ भन्ने तथ्यलाई समेत ह्रदयगँम गरेकी हुनु पर्छ । मैले यहा जोड्न खोजेको सन्दर्भ के हो भने रामेश्वरजीको घरमा सिर्जना भएको त्यो क्षण जस्तै हामीले प्रत्येक वालवालिकाको दिनचर्यामा ज्ञान आर्जन गर्ने त्यस्तै उच्च मुल्य वोकेका क्षणभँगुरहरु सिर्जना गर्नु जरुरी छ । विद्यालयको त कुरै छोडौ विश्वविद्यालयका समेत कतिपय कक्षाकोठामा यस्ता सिकाईका वहुमुल्य रत्न जडित क्षणभँगुरहरु सिर्जना गर्न सके रामेश्जरजीको जस्तै प्रत्येक अभिभावकका आँखा हर्षका आँसुले भरिने थिए भन्ने कुरामा दुई मत नहोला ।
शनिवार, असोज ०२, २०६७

कानाकी सान र तीज

नेपाली लोक गीत सुन्ने रहर पूरा गर्न म संग लिएका दुइवटा सिडि फिर्ता गर्दै कानाकी सानले सबै महिलाले रातो पहिरनमा सजिएर हर्ष विभोर भएर नाचेको गीतको महत्वको बारेमा मलाई सोधिन् । कानाकी सान र म टोकियो नजिक हायामामा अवस्थित एउटा कार्यालयका सहकर्मी हौ । उनी चालीसको हाराहारीकी अविवाहित जापानी महिला हुन् । जब उनीसंग महिला सम्बन्धी या दाम्पत्य जीवनका कुरा चल्छन् म अप्ठेरोमा परेको महशुस गर्छु । मैले सतर्कता अपनाउदै बोले “ नेपालका अधिकाशं महिलाले दाम्पत्य जीवनको दीर्घायुको कामना गर्दै मनाउने तीज पर्वमा सामूहिक स्वरमा गाइने गीत हो यो ।" मैलै पतिको स्थानमा "दाम्पत्य जीवन" भन्ने शब्द जोडीको चयन वार्तालाप छोट्याउने हिसाबले जानाजानी गरेको थिंए । कान्तिपुरमा केही दिन देखि तीज पर्वका बिषयमा छापिएका लेखहरुमा यो अन्यायपूर्ण र लैँगिक हिसाबमा त ठूलो विभेद छर्लङ्ग पार्ने चाड हो भनेर व्यक्त गरिएका विचारहरुले पुर्वाग्रही भएको मेरो दिमाग कानाकीको प्रतिकृयाले रन्थनियो । हुन त अहिले नेपालमा परिवर्तनको नाममा हाम्रा आस्थाका केन्द्र या धरोहरहरुमा अन्तर्निहित सतही खोटहरु उधिन्ने कामको गति तिब्ररुपले बढेको छ । संसारमा नेपाललाई चिनाउन सक्ने र सवै नेपालीहरु अट्न सक्ने सगरमाथा र लुम्विनीका भाई वहिनीहरु के हुन सक्छन् । हामीले सोच्ने फुर्सद पाएका छैनौ । उनले भनिन् "नेपालमा लैगिक विभेदको खाडल ठूलो भएको भन्ने पो सुनेकी थिएं यो पर्वको कुरा त त्यसको विपरित देखियो ।" उनको अर्को प्रश्न यदि दाम्पत्य जीवनको कल्पनानै नभएकाहरुलाई पनि तीजको महत्व छ त भन्ने थियो । यसलाई अन्तिम प्रश्न बनाउदै दाम्पत्य जीवनको कल्पनानै नगर्ने सवाल हाम्रो मुलधारको सोचको विषय होईन भन्ने सामान्य उत्तर पस्केर म उम्केको थिंए ।
सायद यति मात्र भएको भए पनि यो लेखकको पेशागत दायरा भन्दा पृथक यस बिषयमा आधारात सम्म बसेर यो लेख सिर्जना हुने थिएन् होला । कान्तिपुरमा प्रकाशित तारा भट्टराई र प्रतिमा विश्वास राई का तीज ईतर विचार विश्लेषण र कानाकीको सहज प्रतिकृयाले म अन्यौलको माहौलमा रहेकै बेला कान्तिपुरमा एक समाचार प्रकाशमा आयो "पतिको प्रशिक्षणले स्वर्णसम्म ।" सन्दर्भ थियो बिना खडका लामाको दसौं दक्षिण एसियाली खेलकुदमा स्वर्ण पदकको विजय । मेरो मथिगंलमा यो त्रिकोणात्मक विचार मन्थन भई रहेको समयमा केहि बर्ष अगाडीको दांग जिल्लाको सदरमुकाम घोराहि जांदाको एक प्रसंग ताजा भयो । म बसेको होटलको तालिम कक्षको फ्लिप बोर्डमा मेरा आंखा परेका थिए । घरेलु हिसांका उपचारका विधिहरुमात्र लेखिएका थिए त्यहां । मैलै रोकथाम या पुर्व सावधानीका विधिहरु पनि केही छन् की भनि पल्टाई पल्टाई हेरेको थिए ।
कानाकीको आशय मैले के बुझें भने महिलाले मात्र काम बाट एक दिन फुर्सद भएर एक आपसमा रमाउन पाउनु गौरबको कुरा हो । यसरी नाबालक देखि बृद्धा सम्म एक सुत्रमा बांधिएर स्त्री बिशेषलेमात्र रमाईलो गर्ने पर्व अन्य मुलुकमा छन छैनन् अनुसन्धानको विषय हुन सक्छ । जापान जस्ता मुलुकमा यसरी सबैजनालाई एक सुत्रमा बाध्ने कृयाकलापलाई बढो महत्वका साथ हेरिन्छ । किनभने सांस्कृतिक सम्पदा र एकताका प्रतिक मात्र नभएर यीनले देशको अर्थतन्त्र धान्ने ब्यापारमा समेत ठूलो टेवा दिन्छन् । क्रिश्चियन धर्म नमान्ने भएता पनि जापानीहरु क्रिसमसमा रम्नुको कारण हो: अधिक आर्थिक कारोवार हुने एउटा मौकाको सदुपयोग । तीजको कारणले सिर्जना भएका गीतहरु र लाखौ महिलाले यस चाडमा गर्ने खरिदका उदाहरण हेर्न सकिन्छ । यस्तो रमाईलो भेलाको हरेक मान्छेको जीवनको अभिन्न अंग दाम्पत्य जीवनसं‌गको सम्बन्ध भएको कुराले उनिलाई अझ छोएको हुनु पर्छ भन्ने मलाई लाग्यो । किनभने अहिले त कामको व्यस्तता, खस्कदा सामाजिक मान्यताहरु र पश्चिमा जीवनशैलीको प्रभावले दाम्पत्य जीवनको कल्पनानै नगर्ने समूह विकसित मुलुकहरुमा बढ्दो छ ।

उपचारका विधिमात्र जानेका गैर सरकारी संस्थाहरुले घरेलु हिसां सम्मको यात्रा गरी सके पछी उम्कने पुल मात्र खोज्ने भन्दा डुंगा‌मानै सहयात्री भई रहने उपायहरु समेत जानकारी दिनु पर्ने होईन र ? किन महिला अधिकारको वकालत गर्ने अधिकांश पेशाकर्मीहरुकै दाम्पत्य जीवनमा खडेरीग्रस्त छन् ? विचार सम्प्रेसण गर्नेहरुले एकाएक आध भत्किएका उदाहरण समातेर अवधारणा बनाउनु भन्दा तिजको परम्परासंग जोडीएका अवैज्ञानिक पक्षहरु भए तीनलाई कसरी असान्दर्भिक बनाउन सकिन्छ भन्ने शोध गर्न वान्छनिय ठहर्छ । जस्तै एक दिन भरी पानी नपिउने कुरा शरिर विज्ञानको हिसाबमा जायज छ त ? दाम्पत्य जीवनलाई उत्कृष्ट मात्र नबनाई पति पत्नि एक अर्काको पेशागत सगरमाथामा पुग्ने सारथी सम्म बन्न सक्छन् भन्ने उदाहरण बिना खडका लामाको सफलताले हामीलाई पस्केको छ । तीजको गतिविधिले पत्निको त्याग जतिकै योगदान मैलै पनि दाम्पत्य जीवनमा अर्पण गर्नु जरुरी छ भन्ने भावना पतिमा जागृत गर्छ भन्ने रुपमा किन नलिने ?
हायामा, जापान
भदौ २०६३