केही
दिनअघि प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले काभ्रे जिल्लाका धरतीपुत्र एवं
तत्कालीन सञ्चारमन्त्री गोकुल बाँस्कोटाको काभ्रेकै धरतीमा बेजोडको तारिफ
गरे । मुलुकको बागडोर सम्हालेको दुई तिहाइको सरकारको बलिया हस्ती मानिने
नेताका बारेमा प्रमुख कार्यकारीले गरेको त्यो टिप्पणी अझै धेरैको मनमा
गढेको छ ।
‘काभ्रे प्रतिभा जन्माउने ठाउँ हो । प्रतिभा जन्माउने जिल्ला हो । यो कुरा क्रमशः प्रकट हुँदै गएको छ । आज देशमा राजनीतिक तुलो राख्ने हो भने तुलाको एकातिर गोकुल बाँस्कोटा अर्कातिर अरू सबैजस्तो भएको छ । सरकारको विरोध गर्नुप¥यो भने गोकुल बाँस्कोटातिर हेर्नेबित्तिकै चुप लाग्छन् ।’
सरकारका प्रवक्तासमेत रहेका सञ्चारमन्त्रीको उनकै गृह जिल्लामा सरकार प्रमुखले गरेको यस्तो तारिफलाई उनको नेतृत्वयात्रामा कोशेढुंगा भएको अनुमान धेरैले गरे । काभ्रे जिल्ला नेपालका ७७ मध्ये खास जिल्लाको रूपमा मानिन्छ । नेपालको विविधता मिसिएको भूगोलसँग जोडेर काभ्रे, स्याङ्जा, झापा र जुम्लाजस्ता जिल्लाका बासिन्दालाई अरूभन्दा चलाख ठान्ने परम्परा रहिआएको छ । ठट्टा गर्दा लोकले काभ्रे जिल्लाका सर्वसाधारण समेतलाई प्रधानमन्त्रीले दिएको जस्तो उपमा दिने गरेको छ ।
‘काभ्रेलीले जन्मदै नौ कक्षा पास गरेको हुन्छ’ भनिन्छ तर प्रधानमन्त्रीले गोकुलको वृत्तिविकासमा अभिवृद्धि गरेको यो मूल्यको चेक साटिन पाएन । नियतिको खेलले अर्कै रूप लियो । राजनीतिक सगरमाथाको चुचुरोमा पाइला टेक्न लागेका गोकुलको जीवनमा एकाएक हिमपहिरो गयो । उनी गल्र्यामगुर्लुम ढले । सेक्युरिटी प्रेसको खरिद प्रक्रियामा लेनदेनको कुराकानी गरेको श्रव्यदृश्य सामग्रीको सार्वजनिकीकरणपछि उनले मन्त्रिपदबाट राजीनामा दिए । प्रधानमन्त्रीले भने जस्तो भएन । असन्तुलित उत्तोलकझैँ गोकुलतराजु एकाएक आकाशमार्गमा उछिट्टियो ।
गोकुलको चिप्लेटी दुर्घटनालाई नेपाली जनमानसमा भिजेका दुई खेलसँग तुलना गर्न सकिन्छ । पहिलो हो बाघचिप्ली । यो खेलमा पानी परेको बेला चिप्लो सतहमा शरीरको सन्तुलन मिलाउँदै चिप्लेर मजा लिइन्छ । भिरालो सतह भयो र रातो माटोको चिप्लेटी भयो भने त्यसले थप आनन्द दिन्छ । विशेष महŒवको कुरा व्यक्त गर्न ‘बाघ’, ‘सिंह’, ‘शेर’ आदि शब्द प्रयोग गरिन्छ । सिंहदरबार, समशेर आदि यस्ता शब्द हुन् । ‘बाघचिप्ली’ शब्दको आशय पनि त्यस्तै हुनुपर्छ । त्यसो त बाक्लो हिउँले ढाकिएका क्षेत्रहरूमा खेलिने साहसिक खेल स्की पनि बाघचिप्ली जस्तै हो ।
शरीरको सन्तुलन मिलेन वा अप्रत्याशित रूपमा कुनै अवरोध आयो भने स्की वा बाघचिप्ली जस्ता खेलहरूले ज्यानै लिने वा अंगभंग हुनेसम्मको क्षति गर्न सक्छन् । अमेरिकामा मात्र सालको ४०–५० जना स्की खेलाडीको ज्यान जाने गरेको छ । यसकारण बाघ वा सिंहको जस्तो शक्ति भएका र आँट पनि भएकाले मात्र बाघचिप्ली वा स्कीको मजा लिन सक्छन् । गोकुल प्रकरण पनि बाघचिप्ली वा स्की खेलमा हुनेजस्तो एक भीषण दुर्घटना हो ।
त्यस्तै प्रकृतिको अर्को लोकप्रिय खेल ‘सर्प–सिँढी’ हो । यसलाई ‘लुँडो’ पनि भन्छन् । यसमा भने वरदान र अभिशापलाई इंगित गर्ने दुई महत्वपूर्ण परिस्थिति पाइन्छन् । यो खेलमा एकदेखि सयसम्म लेखिएका कोठाहरूमा गोटी सार्दै लानुपर्छ । सिँढीको फेद भएको कुनै कोठामा गोटी प-यो भने त्यो वरदान सावित हुन्छ । सिँढी चढेर छलाङ मार्दै गोटी एकै चोटी ठूलो अंक भएको कोठामा पुग्नसक्छ तर यसको विपरीत लामो सफलता हासिल गरिसकेको गोटी सर्पको मुख भएको कोठामा प-यो भने त्यो अभिशाप सिद्ध हुन्छ र पहिरोमा परेर बगेजस्तो सानो अंक भएका कोठामा गोटी आइपुग्छ ।
यसरी १०० अंक भएको कोठामा पुगेर विजेता बन्न सर्पका मुख भएका धेरैवटा कोठाहरू नाघेर जानुपर्ने हुन्छ । प्रायःजसो ९८ वा ९९ मा एउटा यस्तो विशेषता भएको मूलखड्गो हुन्छ किनभने त्यहाँ सर्वाधिक लम्बाइको सर्प मुख बाएर बसेको हुन्छ । त्यो खड्गो काट्न सक्ने भाग्यमानीमात्र विजेता हुन सक्छ ।
सर्प–सिँढी खेलको अभिशापको प्रतीकको पछिल्लो उदाहरण बनेका छन् बाघजस्तो डुक्रिने क्षमता भएका काभ्रेका धरतीपुत्र गोकुल बाँस्कोटा । धेरैले उनलाई प्रधानमन्त्रीका सबैभन्दा नजिकका विश्वासपात्र ठान्थे । बालकोटस्थित ओलीनिवास नै उनको निवास थियो । नोबेल पुरस्कार विजेता डेनियल कानेम्यानले विश्वप्रसिद्ध पुस्तक ‘थिंकिङ फास्ट एण्ड स्लो’ मा आफ्नो थातथलोको महत्वको बारेमा व्याख्या गरेका छन् । उनका अनुसार जसको मैदान हो उसैले खेल जित्ने सम्भावना प्रबल रहन्छ । यो सिद्धान्त मान्छे र जनावर दुवैमा लागु हुन्छ । नेपाली जनजिब्रोको उखान ‘वनको बिरालो घरको बाघ’ ले पनि त्यस्तै भन्छ । सरकारका प्रवक्ता र प्रधानमन्त्रीका दाहिने हात भएकाले गोकुल आफूलाई धेरै शक्तिशाली ठान्थे ।
उनको यो उन्मादी रजाइँको एकाएक पटाक्षेप भएको छ । उनी पनि सम्भवतः ९९ नम्बरको कोठामा मुख बाएको सर्पको शिकार भएका छन् । चार दशकको चट्टानजस्तो राजनीतिक इतिहासको पृष्ठभूमिमा उभिएका उनी सर्प–सिँढीको ९७ नम्बरको कोठामा पुगेर इन्द्रासनमाझैँ विराजमान थिए । उनले चालेको गोटीले ३ अंक पल्टाएर उनी सय नम्बरको कोठामा पुगेका भए आफूलाई चक्रवर्ती नै भएको ठान्थे होलान् तर त्यस्तो भएन । उनले चालेको कदमले अंक २ लाई सतहमा ल्यायो ।
यसकारण गोकुल ९९ नम्बरको कोठमा पुगे जहाँ सर्प मुख बाएर बसेको थियो । त्यो काल कोठरीमा पसिसकेपछि ‘इन्द्रका बाउ चन्द्र’ को कवचले पनि काम गर्न सक्ने कुरो भएन । बालकोटको बाघको खोरले थाम्न सक्ने कुरो भएन । एकाएक देउपुर मन्डनवासी जनताले अनुत्तीर्ण भएको अनुभूति गरे । गोकुललाई मत दिने जनताले अप्रत्यासितरूपमा ‘औंसीको कालो रात’ अनुभव गरे, जो उनीहरूको कल्पनामै थिएन ।
मित्रराष्ट्र भारतका इन्जिनियरिङ विषयका एक प्राध्यापकले उनलाई सम्मानको दोसल्ला प्रदान गर्ने स्वजनहरूलाई सम्बोधन गर्दै भनेका थिए, ‘सम्मान तीन किसिमका हुन्छन् । पहिलो, जन्मदै लिएर आएको सम्मान । दोस्रो, जीवनकालमा आर्जन गरेको सम्मान । तेस्रो, आफ्ना सन्तान, अनुयायी वा विद्यार्थीका कारणले सिर्जित सम्मान ।’
राणाकाल र शाही शासनकालमा जर्नेल वा राजकुमारहरू जन्मदै सम्मान लिएर आउँथे । यसो हुन कारक हुन्थ्यो उनका पिता पुर्खाको पौरख वा प्रसिद्धि । कसैले जन्मदै ‘नाति जर्नेल’ को पदवी पाउँथे वा राजा बितेपछि उनको जेठो छोरो स्वतः श्री ५ महाराजधिराज हुन्थ्यो । दोस्रो, आफ्ना पौरखले सत्कर्म वा कुकर्म जे गरे पनि पाउने सम्मान वा दुर्नाम हो ।
सत्कर्म गरेर त्यो सम्मान पाउने राजनेताहरूमा पृथ्वीनारायण शाह, बिपी कोइराला वा मदन भण्डारी पर्छन् । सबैभन्दा ओजस्वी भनेको तेस्रो किसिमको सम्मान हो । विद्यालयमा वा विश्वविद्यालयमा अध्यापन गर्ने गुरुहरू गर्वका साथ भन्ने गर्छन्, ‘फलानो मन्त्री वा सांसदलाई मैले पढाएको हुँ ।’ अर्थात छोराको प्रसिद्धिले बाबुआमालाई सम्मान मिल्छ । अनुयायीको प्रतापले नेतालाई । पूर्व विद्यार्थी प्रतिष्ठाले गुरुलाई ।
गोकुल साप–सिँढीरूपी राजनीतिक खेलको कोठा नम्बर १०० मा पुगेका भए यसले ओलीलाई ठूलो सम्मान प्राप्त हुन्थ्यो । तर, ‘बाउको बिँडो थाम्ने’ अथवा बाउआमाभन्दा पनि धेरै यश कमाउने पात्रहरू नेपालको इतिहासमा धेरै कम छन् । यसको विपरीत बाउआमाको प्रतिष्ठा खोलामा बगाएर खलनायकको भूमिकामा कुख्याति कमाउनेहरूको संख्या भने अनगन्ति छ । पूर्वराजा ज्ञानेन्द्रका छोरा पारस, पूर्व माओवादी नेता प्रचण्डका छोरो प्रकाश अहिले आएर ओलीको धर्मपुत्र भनिएका गोकुल यो सूचीको अग्रपंक्तिमा आउने पात्र बनेका छन् ।
नेपाली राजनीतिमा भ्रष्टाचार, यौन दुराचार अधिकार दुरुपयोगरूपी सर्पहरूको शिकार भएर राजनीतिक जीवनमा कहिल्यै फेरि नउठ्ने गरी भासिने नेताहरूको सूची लामो हुने क्रम जारी छ । पूर्वसभामुख कृष्णबहादुर महरा र प्रदेश ३ का पूर्वमन्त्री केशव स्थापितको राजनीतिक पुँजी स्खलन हुनुको कारण अतिशय यौनजन्य क्रियाकलापका आरोप थिए । नेकपाका नेता विष्णु पौडेललाई जग्गा किनबेचको सर्पले डस्यो । हालसालै गोकुल र केही दिनअघि उपप्रधानमन्त्री विजय गच्छदार भने भ्रष्टाचार प्रकरणमा फसे ।
आखिर किन सर्पका शिकार हुन्छन् त राजनेता बनेर मुलुककै कायापलट गर्न सक्ने पात्रहरू ? समाजमा भेटिने खास विशेषता भएका व्यक्तिहरूका बारेमा महाभारत ग्रन्थमा एउटा श्लोक छ ।
शतेषु जायते शूर, सहस्रेषु च पण्डितः ।
वक्ता दशसहस्रेषु, दाता भवति कोटिषु ।।
श्लोकका अनुसार अनियोजित भीडका एक सय जना मान्छेमा एउटा शूरो भेटिन्छ । एक हजारमा एउटा विद्वान भेटिन्छ तर असल वक्ता दशहजारमा एकमात्र हुन्छ । यी पात्रभन्दा पनि दाता विरलै भेटिन्छ जो करोडमा एक हुन्छ । असल नेता वा चामत्कारिक नेता पनि दाताकै तहमा हुन्छ । यसको मतलब नेपालको अहिलेको जनसंख्याको हिसाबले तीन जनामात्र करिस्म्याटिक वा चामत्कारिक नेता हुनसक्ने भए । सम्भवतः नेपालको कायापलट गर्न सक्ने नेता रंगमञ्चमा नदेखिनुको कारण यही हुन सक्छ ।
‘नेतृत्व कौशल’ विषयका अध्येताहरू शास्त्रले भनेको माथिको दृष्टान्तलाई सत्य मान्छन् किनभने यो प्रकृतिको नियम हो । अधिकांश साधारणजनको चिन्तन र आचरण औसत हुन्छ । उनीहरूसँग ‘जोखिम मोल्ने’ वा ‘काममा नचुक्ने’ क्षमता अदभूत हुँदैन । चामत्कारिक नेताले यी विशेषताहरूको गहना लगाएको हुन्छ । ऊ अनुशासित हुन्छ । नित्य साधनालाई आफ्नो दिनचर्याको अभिन्न अंग बनाउँछ । यसैले सामान्य गृहस्थी गर्ने पात्रहरू लाखौं करोडौंको संख्यामा भेटिन्छन् ।
उनीहरूसँग दाता वा नेताको जस्तो अद्वितीय क्षमता हुँदैन । गोकुललाई उनका धर्मपितासमेत मानिएका नेता केपी ओलीले सर्प–सिँढी खेलमा जस्तै ‘तथास्तु’ को जलप लगाएका सिँढी चढाइदिएकोले उनी इन्द्रासनको मजा लिने ठाउँसम्म पुगेका रहेछन् । यो अहिले जगजाहेर कुरो हो तर चामत्कारिक नेताहरू आफ्नै मिहिनेत र बुद्धि प्रयोग गरेर त्यस्ता सिँढी चढ्छन् । कसैको निगाह र आशीर्वादले होइन ।
राजनेताहरूका मौलिक आनीबानी र शैली हुन्छन् । जापानमा लामो समय प्रधानमन्त्रीको पदमा टिकेका जुइचिरो कोइजुमीको लामो कपाल धेरै चर्चामा थियो । नेपालका केही नेताहरूको भने आफूले प्रयोग गर्ने मौलिक थेगोका कारण विशेष चर्चामा छन् । नेकपाका अध्यक्ष प्रचण्डले ‘मने’ थेगो प्रयोग गर्छन् । कांग्रेसका नेता शेरबहादुर देउवाको थेगो ‘भन्देखिलाई’ हो । गोकुलले प्रयोग गरेको ‘हेप्नी’ भन्ने शब्द खुब चर्चामा रहृयो । उनले सरकारको बचाउ गर्दै भनेथे ‘दुई तिहाइको सरकारलाई हेप्नी ? नटेर्नी ?’
देउसी कार्यक्रमको आयोजना गर्ने सिस्नु पानी नेपालले ‘दुई तिहाइ सरकारलाई हेप्नी हो ?’ भन्ने बोलमा देउसी गीत नै बनाएर धेरैलाई हँसाएको थियो । अब त्यो इतिहास भएको छ । गोकुल प्रकरणपछि बालकोटका बासिन्दाले गोकुललाई ‘बालकोटको बाघखोर’ छोड्न भनेछन् भन्ने खबर छापामा आएको छ । बालुवाटारमा यसै विषयलाई लिएर प्रदर्शन गरेको साझा पार्टीको एउटा प्लेकार्डमा गोकुल थेगोको परिवर्तित रूप थियो । ‘जनतालाई हेप्नी ?’
माथि उल्लेख भएजस्तो सर्प–सिँढी खेलको मौलिकता भनेको विजेता बन्न लागेको गोटी पनि सर्पले खायो भने त्यो पुछारमा आउन सक्नु हो । पुछारमा आएको गोटीमाथि प्रतिद्वन्द्वी खेलाडीको गोटी प¥यो भने पहिलो काटिन्छ र खेलको आरम्भमा पुग्छ । यसरी त्यो काटिएको गोटी चलाउने खेलाडीले फेरि १ वा ६ ल्याएर आफ्नो गोटी ब्युँताउनुपर्ने हुन्छ । गोकुल अहिले सर्पको आक्रमणले पुछारमा मात्र पुगेका छन्, खेलबाट बाहिरिएका छैनन् ।
नेपाल हो, गैँडाको जस्तो रक्षाकवच भिरेका खेलाडीहरू प्रायद्यजसो खेलबाट बाहिरिँदैनन् । नैतिक र चारित्रिक हिसाबमा पतन भएका पात्रहरूलाई अर्को चुनावमा जनताले सर्वस्वसहित जमानत जफत गराउने वा चारभञ्ज्याङ कटाउने प्रथा प्रचलनमा छैन । गोकुल वा अन्य नैतिक रूपले स्खलित भएका नेताहरूको हकमा यो लागु होला कि नहोला, त्यो हेर्न बाँकी नै छ ।
