चिसो कार्यालयले तताएको परिवेश

शुक्रबार, माघ १४, २०७८ । समय : दिनको २ बजे । स्थान : शिक्षा पत्रकार समूहको कार्यालय, अनामनगर ।

प्रसंगको पृष्ठभूमि यसरी बन्छ । बरफ भएर जमेको वर्तमानको शिक्षा क्षेत्रलाई ‘बहसमा शिक्षा’ विषयक टेलिभिजन कार्यक्रमको हतौडामार्फत ठोकठाक गर्ने कार्यमा संलग्न सुदर्शन सिग्देललाई भेट्न अनामनगर पुगेको थिएँ । समूहले टेलिभिजन कार्यक्रमलगायत अन्य धेरै अभियानलाई अघि बढाएको छ । सिग्देल त्यसैका एक कर्मठ पात्र हुन् ।

अनामनगरका केही प्रख्यात सीमास्तम्भमध्ये एक हो, सेकुवाको सेवन नगर्ने शाकाहारीलगायत जोकोहीले पनि जानेको ‘बाजेको सेकुवा’ । हनुमानस्थानबाट उत्तर जाँदा बाजेको सेकुवाबाट धोबीखोलातिर जाँदा अक्सिडेन्टल पब्लिक स्कुलको छेउमा छ, शिक्षा पत्रकार समूहको कार्यालय ।

उक्त कार्यालय उत्तर–दक्षिण फैलिएको सडकको पश्चिम किनारामा एकापसमा जोडिएका बहुतले भवनहरूमध्ये एकको पहिलो तलामा अवस्थित रहेछ । केही दिनदेखि राम्रोसँग घाम लाग्न नसकेको वातावरणले मलाई तनाव पस्किरहेको थियो ।

पत्रकारहरूको त्यो कार्यालयमा पुगेपछि त्यहाँको पानी जम्ने चिसोले ‘करेलालाई निमको थाँक्रो’ भन्ने उखान चरितार्थ गराइदियो ।

मैले सिग्देललाई कार्यालयमा देखिनँ । हामीले भेट्न तय गरेको समयसीमा नाघिसकेको थियो । मैले उनलाई मोबाइलमा सम्पर्क गरेँ ।

“तपाईंको अति नै चिसो कार्यालयमा आईपुगेँ । तपाईं कता हो त ?”

“सर, म अर्को जरुरी कामले बबरमहल आएको छु । सर बस्दै गर्नुहोला, म आइहालेँ ।”

हाम्रो छलफल ‘विद्यालयको कम्प्युटर शिक्षण सिकाइ’ विषयमा हुनेवाला थियो । मैले कुरा गर्दागर्दै भनेँ, “यो चिसो छिँडीजस्तो ठाउँमा छलफल गर्नुको कुनै तुक छैन । बाहिर घाम लागिरहेको छ । कुनै घाम लाग्ने स्थानमा गए त भैगो !”

“होइन, त्यसो नगरौँ । म तपाईंलाई लिन आउँछु । हामी कुनै तातो ठाउँमा जाऔँ ।”

मेरो प्रस्ताव उनले माने ।

म त्यो चिसो कार्यालयबाट बाहिर निस्किएँ र बाजेको सेकुवातिर लागेँ । मेरो काम अब ट्याक्सी खोज्ने थियो । आँखा सडकका सवारीसाधनमा भए पनि मन भने कार्यालयको चिसोतातोमा नै रुमल्लिएको थियो ।

जापानको इन्स्टिच्युट अफ ग्लोबल इन्भाइरोन्मेटल स्ट्राटेजिज अर्थात् आईजीईएसलाई सम्झिएँ । सम्भवतः अहिलेसम्म मैले काम गर्ने अवसर पाएका कार्यालयहरूमा सबैभन्दा उत्कृष्ट त्यही होला । चिसोतातोको त के कुरा, त्यस भवनले कुन मौसममा कति कार्बन उत्सर्जन गर्छ भन्ने कुराको समेत जानकारी सर्वसाधारणका लागि उपलब्ध थियो ।

उता, काठमाडौं विश्वविद्यालयको केन्द्रीय क्याम्पस, धुलिखेलमा भने गर्मी मौसमका लागि अतिउपयुक्त र जाडोमा भने ‘बरफ’ जम्ने कार्यकक्ष र कक्षाकोठाहरू थिए । टिनको छानो भएको कक्षामा खुला झ्याल राखेर पुस÷माघतिर पढाउनु भनेको सकसपूर्ण काम थियो ।

अलि अघिल्तिर चोकमा एउटा ट्याक्सी देखियो । म नजिकै पुगेँ । तर, चालक थिएनन् । ट्याक्सी पार्क गरेनजिकै ठेलागाडामा सामान राखेर बेच्ने एक व्यापारी देखिए । उनले मैले ट्याक्सी खोजेको आशय बुझे । म जताबाट आएँ, त्यतैतिर हातले संकेत गरे ।

मैले पछाडि फर्केर हेरेँ । एक पाका सवारीचालक देखिए । उनी हातमा चाबी बोकेर मतिरै आए । हाम्रो कुरो मिल्यो । दामको कुरा दुवैले गरेनौँ । सायद उनले र मैले एकार्कामा एउटै मनोभाव पढ्यौँ ।

“भाडाको मोलमोलाइ त्यसले गर्छ, जोसँग सहमतिमा आउने आँट र अनुभव हुँदैन ।”

उनी सर्लाहीका बासिन्दा रहेछन् । भूगोलको सोधीखोजीपछि म ‘कथा संसार’को पोको खोल्न लागेँ ।

“आज ठेलागाडाका ती व्यापारीले तपाईंलाई गुन लगाए । मान्छेले गुन लगाउन जान्यो भने त्यसले कहिलेकाहीँ ठूलो काम गर्छ ।”
उनी सहमत भए । मेरो कुरामा चाख दिए ।

मैले एउटा रोचक प्रसंग सम्झिएँ, कोइलाखानीमा थुनिएको एक मजदुरको ।

मैले उनलाई सुनाएँ—
“खानीमा सुरुङ भएर जानुपर्दो रहेछ । सुरुङको गेट बिहान ९ बजे खुल्दो रहेछ र बेलुका ५ बजेपछि बन्द हुँदो रहेछ । सयौँ मजदुर बिहान एकैपटक भित्र पस्दा रहेछन् र बेलुका सुरुङबाट निस्किँदा रहेछन् । गेटमा प्रायजसो एउटै गेटपाले बस्दो रहेछ । एक दिन एक मजदुर बेलुका भित्र थुनिएछन् । गेट बन्द भएपछि सुरुङको तापमान स्वाट्टै घटेर माइनस हुँदो रहेछ । थुनिएका मजदुरअघि काल मडारिन थालेछ । तर, भाग्यवश आधा मिनेटजति पछि गेट खुलेछ । गेटपाले भित्र आएछन् । र, ती मजदुरको ज्यान जोगिएछ ।”

मैले कथामा रङ भर्न चालक महोदयलाई सोधेँ—
“तपाईं भन्नुस् त, ती गेटपालेले कसरी थाहा पाए होलान् भित्र कोही व्यक्ति थुनिएको कुरा !”

उनले भने— 
“मैले कल्पना गर्न सकिनँ हजुर ।”

त्यस्तो उत्तर आउनु स्वभाविक थियो । यसैले मैले कथाको यसरी बिट मारेँ । 
“ती थुनिएका मजदुरको एउटा विशेषता रहेछ । उनी भित्र पस्दा र बाहिर निस्कँदा गेटपालेसँग आँखा जुधाएर मुस्कुराउँदा रहेछन् र अभिवादन गर्दा रहेछन् । यसैले गेटपालले उनलाई चिन्दा रहेछन् । थुनिएको दिन गेटपालेले मनैमन ‘आज केही फरक भएको छ, ती मुस्कुराउने मजदुर बिहान त भित्र पसेका थिए बाहिर निस्किएका छैनन्’ भन्ने तर्क गरेछन् । यसैले उनले गेट खोलेछन् ।”

सुदर्शन दाहालसँग मेरो आर्ट काउन्सिलमा भेट्ने कुरा थियो । यसैले ट्याक्सी त्यहीँ एक छिन रोकेपछि उनी आए । हामीले पुल्चोक, बखुन्डोलमा नयाँ खुलेको रेस्टुरेन्टलाई गन्तव्य बनायौँ ।

रेस्टुरेन्ट भएको पाँचतले भवन निर्माणको अन्तिम चरणमा छ । यसको छतमा भएको रेस्टुरेन्टमा घामको आनन्द लिन पाइने भएकोले पनि यो मेरो रोजाइमा परेको थियो ।

ट्याक्सीबाट ओर्लनुअघि मैले चालक महोदयलाई सोधेँ— 
“कति पैसा दिऊँ त हजुरलाई ?”
“मलाई पैसाले त हुँदैन हजुर ! मलाई त पूरै ३०० रुपैयाँ चाहिन्छ ।”
“ल हुन्छ ।”

मैले उनलाई ३५० रुपैयाँ दिएँ । उनले आश्चर्यभावमा मतिर हेरे ।
“पचास बढी आयो त हजुर !”
“यो ५० को ती ठेलावालाको कुनै सामान किनिदिनुहोला ।”

उनले मेरो मनसाय बुझे । पक्कै पनि सुरुङमा थुनिएका मजदुरले हाँसेर गेटपालेलाई गुन लगाएको सम्झिए होलान् । उनले आदरभावमा भने—
“म यो ५० उसैलाई दिन्छु हजुर ।”

मेरो दिन बनेको थियो । मलाई लाग्यो– सम्भवतः इमानको यो सगरमाथा सबैले चढ्ने हो भने हामी अर्कै मुलुकका नागरिक हुने थियौँ । मेरो मन द्रवीभूत भयो । यो लेखिरहँदा मेरा आँखामा आँसु छन् । मन भारी भएको छ । ती सवारीचालक र ठेलावालालाई म जिन्दगीभर भुल्ने छैन ।

यो घटनाले मलाई १२ वर्षअघिको एक प्रसंग स्मरण गरायो । नेपाल विकास अनुसन्धान प्रतिष्ठानको कार्यालय धोबीघाटमा थियो । म पुल्चोकको दमकल भएको स्थानभन्दा केही सय मिटर पश्चिममा अवस्थित एक स्टेसनरी पसलमा सामान किन्थेँ । साहुजी रमाइला थिए । म पुगेपछि भन्थे— 
“सर आउनुभयो । अब केही नयाँ कुरा सुन्न पाइन्छ ।”

म पनि उनका कुरा सुनेर मक्ख पर्थेँ । एक दिन सामान किन्ने क्रममा एउटा अविस्मरणीय घटना सिर्जना भयो । एउटा ५ वर्षजतिको बालक आफ्नी बहिनीका साथ त्यही पसलमा सामान किन्न आयो । हुलियाले उनीहरू गरिब परिवारका सन्तान भन्ने जनाउँथ्यो । बालकको रोजाइमा परेको सामानको दाम १५ रुपैयाँ पर्ने रहेछ । तर, ऊसँग १० रुपैयाँ दाम मात्र रहेछ । साहुजी र बालकको कुराकानीले मेरो ध्यानाकर्षण गर्यो ।

“साहुजी, यो ५ रुपैयाँ म दिन्छु । उसले रोजेकै सामान दिनुहोस् ।”

साहुजीले नमान्ने कुरै भएन । बालक खुसी भएर गयो । मेरो र साहुजीको कुरा अन्यत्रै मोडियो । मैले उनको ५ रुपैयाँ दिन बिर्सिएछु । भोलिपल्ट त्यही बाटो भएर म गएँ । साहुजी प्रफुल्ल मुद्रामा भेटिए ।
“के सेवा गरौँ त हजुर ?”

“तपाईंले सेवा दिने होइन । मैले पो हिजो त्यो बाबुलाई सामान किनिदिएको रुपैयाँ तपाईंलाई दिन बिर्सिएछु । यसैले आएको ।”

साहुजीले मतिर एक छिनसम्म एकटक लगाएर हेरे । उनले त्यो ५ रुपैयाँ लिन मानेनन् । त्यसपछि जहिले पनि मैले सामान किन्दा उनी आफैँ भन्थे–
“यसको बजार मूल्यमा हजुरलाई यति छुट हुन्छ ।”

मैले ५ रुपैयाँभित्र लुकेको इमानको शक्ति देखेँ । त्यसले त्यस्ता सयौँ ५ रुपैयाँहरू आफसे आफ मेरो कित्तामा ल्यायो ।
इमानको यो अर्को दृष्टान्त पनि मानसपटलमा चट्टान भएर बसेको छ ।

सुदर्शनजीसँग विद्यालयको वर्तमान शिक्षण सिकाइको तौरतरिकालाई कसरी सुधार गर्न सकिन्छ भन्ने विषयमा छलफल भयो । पुल्चोकको यो रेस्टुरेन्ट भर्खरै सञ्चालनमा आएको हुनाले ग्राहकहरूको संख्या विस्तारै बढ्ने क्रममा छ । कोरोना कालखण्डमा केही कालो बादलका चाँदीका घेराहरू पनि देखिएका छन् । समग्र नेपालमा धेरैवटा स्तरीय होटेल र रेस्टुरेन्ट खुलेका छन् ।

म भने चौथोपटक त्यहाँ पुगेको थिएँ । यसैले त्यहाँका अधिकांश कर्मचारीहरूले मलाई चिनिसकेका थिए । हामीले बिल भुक्तानी गर्दा हामीलाई सेवा दिने भाइले भनेका थिए—
“सरलाई मैले छुटसहितको बिल ल्याएको छु ।”

मेरा लागि त्यो हर्षको विषय थियो । हामी मूल काउन्टर भएको तलामा ओर्लियौँ । त्यहाँ छोटो अलमल भयो । काउन्टरमा बस्ने अधिकृत कर्मचारी पनि परैबाट मलाई अभिवादन गर्दै आइन् ।

“लौ ! तपाईंहरूको छतमा लाग्ने पारिलो घाम र सुन्तलाको ताजा जुसले मोहनी लगायो । हामी फेरि आयौँ ।”

“धेरै–धेरै धन्यवाद सर । फेरि पनि सेवा गर्ने मौका दिनुहोला ।”

मलाई मैले प्रयोग गरेको ‘मोहनी’ शब्दले धुलिखेलको एउटा बेकरीको प्रसंग याद दिलायो ।

“मैले भने नि मोहनी लगायो भनेर । यो मोहनीको जादु त कमालको पो हुन्छ त !”

“सुनौँ न सर !”

हाम्रो कुराकानीले त्यहाँ भएका अधिकांशलाई तान्यो ।

मैले प्रसंग सुनाए–
“म तपाईंहरूले जस्तै बेकरीको मोहनी लागेर काठमाडौं विश्वविद्यालयको केन्द्रीय क्याम्पसनजिकको त्यो कारखानामा गएँ । बिक्रीकक्ष र कारखाना एकै स्थानमा थिए । एकपटक यसैगरी पेस भएँ । बिक्रीकक्षका अधिकारी मेरो माग पूरा गर्दै थिए । मोहनी शब्दले नजिकै बेकरी परिकार पोको पार्ने काममा खटिएका ४÷५ जना महिलाहरूको ध्यान खिचेछ । सबैले मलाई अनौठो मानेर हेरे !”

मैले उनीहरूतिर लक्षित गर्दै भनेँ— 
“लौ भन्नु त, मोहनी लागेपछि के हुन्छ ?”

समूहकी एक युवतीले मेरो प्रश्नको प्रत्युत्पन्न जवाफ दिइन्— 
“मोहनी लागेपछि के हुनु नि ! मान्छे पागल हुन्छ ।”
सबै खित्का छोडेर हाँसे । अधिकारीले पनि रमाइलै माने ।

“मान्छे पागल भएपछिचैँ के हुन्छ नि ?”
मैले फेरि उनको जवाफमा भर्याङ लगाएँ ।
“अर्को पागलसँग भेट हुन्छ ।”

अब भने छानो उडाउने हाँसो सिर्जना भयो । मेरो भन्डारणमा अर्को प्रश्न थिएन ।

यता वर्तमानमा पनि त्यति नै आयतन बराबरको हाँसो छताछुल्ल भयो । मैले रंगमञ्चको पर्दा लगाएँ । सुदर्शनजी र म लिफ्ट चढेर ओर्लियौँ । 

मैले उनलाई भनेँ— 
“लौ हेर्नुहोस् ! तपाईंको चिसो कार्यालयको कमाल । हामी त्यहीँ बसेका भए यो रमाइलो कहाँ उम्रिन्थ्यो होला त ?”

हामी शुक्रबार अपराह्नलाई बिट मार्दै र फेरि रमाइलो उमार्ने वाचाका साथ छुट्टियौँ ।

१२ खरी 

माघ २२, २०७८

लिङ्क :  https://baahrakhari.com/detail/341002

सेवा केन्द्र विस्तारका प्राविधिक पक्ष

केही वर्ष अघिको प्रसंग हो । नेपालको विकासमा सघाउ पुर्‍याउन आएका एक जापानी विज्ञ उनका समकक्षी नेपाली सरकारी अधिकृतसँग कुनै एक मध्यपहाडी जिल्लाको भ्रमण गर्न गएछन् । गाउँमा विकासको योजना आउन लागेको शंका लागेर एक हुल गाउँले विकासकर्मीहरूको सवारी साधन वरिपरि झ्याम्मिएछन् । तर नेपाली अधिकृतले भने चालकलाई गाडी नरोकिकन लैजाने आदेश दिएछन् । यो देखेर जापानी विज्ञ आश्चर्यमा परेछन् र भनेछन्, यस्तो जनचासो भएको ठाउँमा पो आयोजनाको निर्माण कार्य सहज रूपले अघि बढ्न सक्छ । जापानको गाउँमा कहाँ यस्तो पाउनु ?
 

प्रसंग सेवाकेन्द्र विस्तारको हो । जनतालाई आवश्यक पर्ने सेवालाई घरदैलोमा पुर्‍याउने उद्देश्यले नेपाल सरकारले विस्तार गर्नलागेका सेवा केन्द्रहरूको विवादले अहिले आकाश छोएको छ । बन्द र हडतालमात्र भएनन् । झडपमा दर्जनौं जनता घाइते भएका छन् । धनजनको व्यापक क्षति भएको छ । विस्तार गर्न लागिएका सेवाकेन्द्रका पक्ष र विपक्ष दुवै कित्तामा विरोधका विगुल फुकिएका छन् । स्थानीय जनताहरू पुनः एकपटक विशुद्ध विकासको सवाललाई लिएर सडकमा ओर्लिएका छन् । लाग्छ, उनीहरूले राजनीतिक मुद्दालाई बिर्सिएका छन् । उनीहरूले प्रमाणित गरेका छन्, चुरो कुरो त विकास हो । तर निर्णय गर्ने निकायहरूले आफनो बचाउमा कुनै विज्ञप्ति वा सार्वजनिक वक्तव्य दिएको सुनिएको छैन । स्थानीय प्रशासन आन्दोलन दबाउन उद्यत छ । किन यस्तो भयो ? के गरेको भए जनता यसरी आन्दोलित हुने थिएनन् ? के यो सरकारी निकायहरूको अदूरदर्शिताकै प्रतिफल हो त ? के सेवाकेन्द्रको स्थान छनोट गर्ने निर्णय वैज्ञानिक वा सर्वमान्य अवधारणामा आधारित थियो त ? समानुपातिक आर्थिक विकास विषयमा डिग्री गुँथेका अध्येताहरूले यो विवादको चुरोलाई किन पत्ता लगाउन सकेनन् ? ग्रामीण विकासमा शोध गर्ने विद्यार्थी वा गराउने गुरु, अर्थ वाणिज्यको बिट समातेर बसेका पत्रकारहरू वा यस विषयमा सार्वजनिक बहस चलाउने विकासे संस्थाहरू किन मोतीविन्दुले ग्रसित भए ? र समाधानका कसीहरू किन सतहमा अझैसम्म आएका छैनन् त ? पेचिला प्रश्नहरू सोझएिका छन् ।
 

लेखको आरम्भमा उल्लेख गरिएका विदेशी नागरिकको मुलुक जापानले केही समयअघि राज्यको क्षेत्रगत हिसाबमा पुनःसंरचना गर्ने कार्य अघि बढाएको थियो । यसका दुई प्रमुख वैज्ञानिक आधार रहेका थिए । पहिलो थियो, प्रशासनिक कार्य र व्यापार व्यवसाय गर्नका लागि जनताको घरदैलोबाट सेवाकेन्द्र स्थल सकेसम्म कम दूरीमा हुनुपर्छ । पूर्वाधार विकास र यातायात सुविधाले त्यसलाई समानुपातिक रूपले प्रतिफल दिनेगरी संयोजन गर्नुपर्छ । यसरी उनीहरूले 'एक दिन', 'आधा दिने' र 'दुई घन्टे' जस्ता आर्थिक दूरीका अवधारणा ल्याए । यस अनुरुप जापानको कुनै पनि घरदैलोबाट पूर्वी एसियाका सहरहरू बैंकक, सिंगापुर वा सोल एकै दिनमा आइजाइ गर्न सकिनुपर्ने भयो भने राजधानी टोकियो आधा दिनमा । जिल्ला सदरमुकाम भने 'दुई घन्टा'मा आइजाइ गर्न सकिनेगरी यातायात पूर्वाधार वा जिल्लाहरूको सिमाङन गरिनुपर्ने प्रावधान ल्याइयो । नेपालको राज्य पुनःसंरचना गर्दा पनि यस्तै किसिमले एक भातको वा एक बिहानको बाटोमा राजधानी हुनेगरी प्रदेशहरूको खाका कोरिनुपर्छ भनी पङक्तिकार लगायतका अध्येताहरूले प्रस्ताव गरेका थिए (हेर्नुहोस्, भट्टराई आदि लिखित राज्य पुनःसंरचनाका वैज्ञानिक आधार) । जापानको क्षेत्रगत पुनःसंरचना गर्दा आधार बनाइएको दोस्रो वैज्ञानिक पक्ष थियो, दुई जिल्लाको सिमानामा परेका भूभागहरूमा कम विकास भएको स्थिति । यसरी सिमान्तकृत भूभागलाई केन्द्रमा पारिँदा वा यातायात सञ्जालले जोडिँदा तुलनात्मक रूपमा चाँडै विकास हुने ठम्याइ विज्ञहरूको अध्ययनले देखाएको थियो ।
 

हाल चर्चामा रहेका नेपालका पूर्व-पश्चिम फैलिएका यातायात पूर्वाधारहरू मुख्य चारवटा छन् । पूर्व-पश्चिम राजमार्ग, हुलाकी सडक, मध्यपहाडी राजमार्ग र पूर्व-पश्चिम रेलमार्ग । हाम्रो परिप्रेक्ष्यमा पनि जापानकै जस्तो हिसाबमा सोच्न नसकिने होइन । उत्तर-दक्षिण फैलिएका अन्य सडकहरू र हवाइ यातायातको समेत हिसाब गर्दा के यी प्रस्तावित सेवाकेन्द्रहरू जनताका घरदैलोबाट समान आर्थिक दूरीमा पर्नेगरी प्रस्तावित गरिएका छन् त ? प्रश्नमाथि अर्को प्रश्न तेर्सिन्छ ।
 

दूरदराजमा रहेका जनतालाई सेवा दिने सदरमुकाम वा सेवाकेन्द्रहरू कहाँ राख्ने भन्ने विषयलाई निक्र्योलमा पुर्‍याउने अर्को वैज्ञानिक पक्ष हो, जनसंख्या र केन्द्र स्थापित हुने थलोको धरातलीय सहजता । सामान्यतया सेवा दिनुपर्ने कुल जनसंख्याको १०/१५ प्रतिशत जनसंख्यालाई बसोबास गर्न मिल्ने, सेवाप्रदायक निकायहरूका भवनहरू निर्माण गर्न पर्याप्त जग्गा जमिन भएको र यातायातका पूर्वाधार विकाससमेत गर्न मिल्ने स्थानहरूमा प्रदेशका राजधानी, जिल्लाका सदरमुकाम र सेवा केन्द्रहरू रहनु वाञ्छनीय हुन्छ । किनभने सडक बनेपछि वा केन्द्र घोषणा भएपछि त्यहाँ स्वस्फुर्त रूपमा बसाइँ सरेर आउनेहरूको ओइरो लाग्छ । हालसालै घोषणा गरिएका नगरलाई जोडा अहिले नेपालमा नगरपालिकाको संख्या १ सय ९१ पुगेको छ र सरकारी तथ्यांककै हिसाबमा नगरवासीहरूको संख्या एक करोडमाथि छ । सहरीकरण बढ्नु भनेको आर्थिक समुन्नति हो । विश्व बैंकको सन् २००९ को विकास प्रतिवेदनले भन्छ, भौगोलिक हिसाबले सुविधा बञ्चित र आर्थिक रूपले पछि परेका भूभागका वासिन्दालाई सम्पन्नताको मूलधारमा समावेश गर्ने स्वाभाविक प्रक्रियाहरू हुन्, बसाइँ-सराइ र सहरीकरण । यिनले आर्थिक सघनता बढाउँछन्, अवसरलाई घरदैलोमा पुर्‍याउँछन् र भौगोलिक दूरीलाई घटाउँछन् । यस्तै नेपाल विकास अनुसन्धान प्रतिष्ठानले गरेको एक अध्ययनले के देखाएको छ भने केही दशक अघिसम्म नेपालका १५ सय मिटरमाथि बसोबास गर्ने वासिन्दाहरू बसाइँ-सराइ गरेर अन्यत्र गैसकेका छन् । दस वर्ष अघिका बाह्रविसेका वासिन्दा अहिले प्रायःजसो काठमाडौंवासी भएका छन् । यस्तै अहिले बाह्रविसेमा भेटिनेहरू दस वर्षअघि दूरदराजमा भेटिन्थे । यसरी विगत केही दशकमा नेपाली जनताको बसोबासको मानचित्र व्यापक रूपमा फेरिएको छ । यसलाई वैदेशिक रोजगार र विदेशको बसाइँ-सराइले थप सघाएको छ । तर बसाइँ-सराइको स्वरुप नेपालका सबै भूभागमा एकैनासको छैन । यसकारण कुनै बेला खण्डहर लाग्ने केही स्थानहरू अहिले भव्य सहरमा परिणत भएका छन् भने कतिपय पुराना सदरमुकाम वा सेवा केन्द्रहरू थेग्नै नसक्नेगरी मोटाएका छन् । सदरमुकाम वा प्रसिद्ध स्थल भएर पनि तुलनात्मक रूपमा विकासमा पछि परेका केही सहरहरू हुन्, भद्रपुर, राजविराज, सिरहा, जनकपुर, राजापुर, तुलसीपुर आदि । द्रुतगतिमा विकास भएका केही सहरहरू हेटौंडा, इटहरी, अत्तरिया, डडेलधुरा वा आबुखैरेनी हुन् भने कुनै उल्लेखनीय विकास गर्न नसकेका बस्तीहरू हुन्, भीमफेदी, मुगलिन, मूलघाट, बाह्रविसे, दोलखाको नयाँ पुल वा रुकुमको चौरजहारी ।
 

सेवाकेन्द्र प्रस्तावित गर्दा विचारणीय अर्को पक्ष हो, सहरी विकासका उदाउँदा चुनौतीहरूको आँकलन । नेपालका अधिकाँश नदीनाला दक्षिणतिर बग्छन् । नेपालको आकार लाम्चो भएकोले मूलसडकहरू पूर्व-पश्चिम फैलिएका छन् । यसरी सडक बनेपछि सडकको दुवैतिर सिर्जना भएको सहरको फैलावट पूर्व-पश्चिम दिशामा रहेको छ । यसले गर्दा सडक र बस्तीले एक किसिमको बाँधको काम गर्ने र प्राकृतिक निकासहरू अतिक्रमण भएकाले अलिकति वर्षाले पनि सहरमा बाढी आउने स्थिति बनेको छ । विर्तामोड, उर्लाबारी, लहान, भरतपुर र वीरेन्द्रनगरजस्ता पूर्व-पश्चिम सडकको किनारामा उभिएका सहरहरू अहिले वर्षातमा आउने बाढीबाट आक्रान्त बनेका छन् । गत साल वीरेन्द्रनगरमा आएको बाढीले धनजनको ठूलो क्षति भएको थियो भने केही वर्षअघि नेपालगन्जमा डुंगा नै चलाउनुपरेको थियो । निकासजन्य समस्याले ग्रस्त अन्य सहरहरूमा नेपालगन्ज, वीरगन्ज, काठमाडौं र हालै घोषति सूर्यविनायक नगरपालिका पनि हुन् । यसकारण सेवाकेन्द्र प्रस्ताव गर्दा भविष्यमा त्यहाँ हुनसक्ने सहरीकरण र त्यसले सिर्जना गर्ने समस्याहरूको निराकरण गर्ने सकिने र नसकिने यकिनसमेत गर्नुपर्ने हुन्छ ।
अहिले देखिएको अर्को समस्या जिल्ला, अञ्चल वा विकास क्षेत्रको सिमाङन पनि हो । अहिले नगरकोट सहर दुई जिल्लामा पर्छ । काभ्रे जिल्लातिर पर्ने नगरवासीहरूलाई सदरमुकामको सेवा लिन भक्तपुर हुँदै धुलिखेल जानुपर्छ । यस्तै समस्या बोकेका छन्, काभ्रे र भक्तपुर सिमानामा पर्ने साँगा र पाँचथर, इलाम सिमानामा पर्ने रवि र पाल्पा, स्याङजा, गुल्मीको सिमानामा पर्ने रिडी बजारका वासिन्दाले । भरतपुरबाट नारायणी पुल तरेर हावा खान आउनेलाई सुविधा प्रदान गरेको गैँडाकोटले भोगेको समस्या सर्वविदितै छ । यस्ता समस्याहरू अनगिन्ती छन् र अन्य सहरमा वा जिल्लामा पनि छन् ।
अब लागौं सेवाकेन्द्रको स्थान छनोट गर्ने सर्वमान्य प्रक्रियातिर । सर्वप्रथम सेवाकेन्द्रको स्थापना गर्ने वैज्ञानिक आधार र सर्वमान्य अवधारणाको फेहरिस्त तयार गरी सार्वजनिक गर्नु वाञ्छनीय हुन्छ । यसमा सार्वजनिक परामर्श वा सार्वजनिक सुनवाइ गरी स्थानीयवासीको अभिमत लिनुपर्छ । त्यसपछि प्राविधिक रूपले उचित विकल्पहरू छनोट गरी स्थानीय नेता, बुद्धिजीवी र सामान्य जनतासँग ती विकल्पहरूका सबल र दुर्बल पक्षहरू बारेमा विचार विमर्श गर्नुपर्छ । यसरी उचित विकल्प छनोट गरी र उक्त प्रस्ताव लागु गर्दा कुनै स्थानका वासिन्दालाई अन्याय हुने वा कम सुविधा प्राप्त हुने भएमा उनीहरूलाई राज्यले अर्को कुनै किसिमले न्याय गर्ने उपक्रमको समेत खोजी गरिनुपर्छ । यो कार्य गर्नका लागि राज्यले विकासको मौलिक ज्ञान बाँड्ने पहिलो काम हाम्रो हो भनी ढोल पिटेर हिँडेका विश्वविद्यालय वा अनुसन्धान संस्थालाई संलग्न गराउन सक्नुपर्छ । यसरी सही पद्धति निर्माण नहुँदा यी प्राज्ञिक निकायहरू 'अव्यावहारिक ज्ञान सिर्जना' गर्ने थलोको रूपमा विकसित भएका छन् । यस कार्यमा बाध्यात्मक रूपले संलग्न गराई राज्यले फाइदा लिनुपर्ने अन्य निकायहरू पनि छन् । ती मध्ये नेपालमा दु्रत विकासको विगुल फुक्ने कार्यमा सघाउ पुर्‍याउँछौं भनी वाचा गरी बसेका विश्व बैंक, एसियाली विकास बैंक वा संयुक्त राष्ट्रसंघ विकास नियोग पनि हुन् । यस्ता अवसरले यी साँच्चिकै सारथी हुन् वा घटना दर्शकमात्र हुन् भन्ने प्रमाणित गर्नेछ ।
 

औसतमा केही लाख जनसंख्यालाई प्रत्यक्ष प्रभाव पार्ने सेवाकेन्द्र विस्तारको कामले मच्चाएको यो वितण्डा देखेर आसन्न राज्य पुनःसंरचना वा प्रदेशको सिमाङन वा प्राकृतिक स्रोतको बाँडफाँड गर्दा कत्रो जोखिम मोल्नुपर्ने हो भन्ने कुरा सायद राजनेताहरूले आँकलन गरिसकेको हुनुपर्छ । सेवाकेन्द्रको विवादमा त खालि प्रशासनिक सुगमता वा पाइरहेको सुविधाका विषयहरू केन्द्रमा छन्, तर राज्य पुनःसंरचनामा त जातीय पहिचान वा प्राकृतिक स्रोतको बाँडफाँडका सवालहरू केन्द्रमा छन् । अहिले मडारिएको कालो बादलको चाँदीको घेरो भने यसले मुलुकका तीन करोड जनतालाई नै प्रत्यक्ष प्रभाव पार्ने निर्णय लागु गर्दा कत्रो जोखिम मोल्नुपर्ला भन्ने पूर्वानुमान हो ।
 

अन्त्यमा, आफूलाई सरोकार पर्ने विषयमा कुनै हिच्किचाहटविना आवाज बुलन्द गर्ने क्षमता भएका नेपाली जनतालाई देखेर ती विकास सारथी बन्न आएका जापानी विज्ञ अहिले यहाँ भएका भए सायद भन्ने थिए होला, धन्य नेपाली जनता ! तिम्रो खबरदारी प्रशंसनीयमात्र छैन, तिमीले सरकारी निकायहरू, प्राज्ञिक संघ संस्थाहरू, विकास सारथीहरू र सम्पूर्ण विकास अगुवाहरूलाई एउटा गतिलो झापट दिएका छौ । गैरराजनीतिक विषयमा राजनीति गरी राजनीतिक नेताहरूको त उछित्तो नै काढेका छौ ।
खतिवडा काठमाडौं विश्वविद्यालयका सहप्राध्यापक हुन् ।

कान्तिपुर  

चैत्र २५, २०७१