आमा

लगभग तिन दशक अघिको कुरा हो । म त्यसवेला किर्तिपूरमा वस्थेँ । प्राय साझा वसमा यात्रा गर्दथेँ । एक पटक एक जना महिला टेकुमा ओर्लिईन् । ओर्लिए लगत्तै हस्याङ्ग फस्याङ्ग गर्दै पुन: वसमा आईन् । उनको कार्यसूचिमा त्यसवेला एउटा मात्र काम रहेछ । यसैले होला कुनै परवाह नगरिकन भनिन् ।

“ मेरो त छोरै विर्सेछ । “

उनको छोरो वसमा निधाएको रहेछ । उनी एकसुरमा वसवाट ओर्लिछन् । तर बडो ईमान्दार पुर्वक आफ्नो अवचेतन स्थितिलाई आत्मसात गरेर यथार्थ कुरा हामी यात्रुलाई पनि सुनाईन ।

यसपटकको काठमाण्डौ-नेपालगन्ज हवाई यात्रामा पनि त्यही प्रसँग दोहोर्याउने अवसर  प्राप्त भयो । चेक ईन काउन्टरमा पुग्दा मेरा अघि दुई जना युवती थिए । एक जनाले कम्मरमा सानो वच्चा वोकेकी थिईन् । एकाएक उनीहरुले एक आपसमा ईसारा गरे । अनि एक सुरमा सामान जाँच गराउने ठाँउ तिर दौडिए । म आश्चर्यमा परेँ । मेरा दृष्टि त्यही आश्चर्यको पछि दगुरे । उनीहरुको कार्य सूचिमा पनि अकस्मात एउटा महत्वपूर्ण काम आईलागेछ । सामान जाँचस्थलमा विर्सिएको झोला सँकलन गर्ने । काम फत्ते गरे पश्चात यात्रुहरुको लाममा उनीहरु अब मेरो पछि लागे ।  

मैले रोमान्चित हुँदै उनीहरुलाई सम्बोधन गरेँ ।

 “कसो नानी नै विर्सिएन् ।“

“काखको नानी पनि विर्सिएला त ! “

साथमा भएको काखको बच्चा र झोलालाई मैले एउटै गजोले नापेर त्यो अभिव्यक्ति को तीर तेर्स्याएको थिँए ।  तर नानी च्यापेकी युवतीको रक्षात्मक तर्क मिश्रित उनीहरु हाँसो छताछुल्ल भएर पोखियो । मैले उभिँदा उभिँदै तिस वर्ष अघिको प्रसँग सुनाए । कुरैकुरामा मेरो वोर्डिङ्ग पास लिने काम सकियो ।  म प्रस्थान कक्ष तिर लागेँ । उडान हुन केही समय बाँकी थियो । खाली कुर्सी खोजेर म विद्यार्थीहरुको गृह कार्य जाँच गर्न थालेँ । एक्कासी मेरो ध्यान विथोलियो । तिनै युवती एउटा हातले वच्चा च्यापेर र अर्को हातमा दुईवटा झोला झुण्ड्याएर मेरो आडमा वस्न आईपुगिन । उनको अनुहारमा प्रसन्नता थिएन् ।

“ बच्चाको साथै सामान पनि भएकाले भित्र सम्म आउने मिल्ने पास लिएको थियो । तर वहाँलाई आउनै दिएन् । “

पृष्टभूमिका यी अप्ठ्याराहरुलाई आधार वनाएर हवाई यात्रामा दुई झोलाको साथै बच्चा पनि सम्भाल्नु पर्ने सम्भाव्य अप्ठेरोको सँकेत ओकली रहेकी थिईन् उनी । मैले सहयोगी हात फैलाएँ ।

“ म मदत गरौला नि त ! “

उनको कुनै जवाफ आएन तर मैले भने मौनतामा स्विकारोक्ति भएको अनुमान गरेँ । अव विद्यार्थीको कापी जाँच गर्ने कार्यलाई थाँती राख्ने प्रेरणाको उदय भै सकेको थियो । मेरो अगाडि दुई पात्र थिए। बच्चीको नाम श्रेया रहेछ । उनीहरु अष्ट्रेलिया वाट केही दिन अघि मात्र नेपाल आएका रहेछन् । काठमाण्डौमा केहि दिन वसेर श्रेयाको मामाघर जान लागेका रहेछन् । बच्चीका बुवा अष्ट्रेलियमा नै काम गर्दा रहेछन् ।

“ अष्ट्रेलियमा सानो बच्चा लिएर हिड्न कति सजिलो छ तर यहाँ कति गार्हो । “

श्रेयाकी आमाले भनिन् ।

“बच्चा बोक्ने क्यारियरको व्यवस्था गरेर हिड्नु भएको भए सजिलो हुन्थ्यो नि त ?”

“ यस्तो अप्ठेरो पर्ला भन्ने चिताईएन् । “

उनको उत्तरले मलाई अलि आश्चर्यमा पार्यो । काखमा पहिलो बच्चा थियो ।  अष्ट्रेलिया जस्तो सुविधा सम्पन्न मुलुकमा हुर्काउँदा पनि बच्चा स्याहार्ने आधुनिक तरिकाको ज्ञान नहुनु भनेको आश्चर्यकै विषय हो । अथवा ज्ञान भएर पनि नेपाली पाराको बानी “चलिहाल्छ नि वा भईहाल्छ नि” ले काम गरेको हुन सक्ने अनुमान मैले गरेँ । श्रेयाले शायद भोक लागेको सँकेत दिईरहेकी थिई ।  उनी वोतलमा पाउडर दुध वनाएर ख्वाउन थालिन् ।

उडानको सँकेत सँगै मलाई आकस्मिक तवरमा आईलागेका दुईवटा र आफ्नो गरी तिनवटा झोलाको भारी वोकेर विमान सम्म जाने बसमा उनको पछि पछि गएँ । साँच्चिकै उनैले भनेको जस्तो भयो । सानो बच्चा भएकी आमा वा अरु कुनै असाहाय यात्री भएमा पनि उसलाई मदत गर्न न त विमानका कर्मचारीको न त अन्य यात्रुको नै रवैया देखियो । वसमा यात्रुसँगै जाने विमानका कर्मचारी आफ्नै धुनमा थिए । शायद टिकट सँगै लिएर हो मेरा सहयात्री आमा-छोरी हिड्रने वाटोको अर्को पट्टि ठ्याक्कै दाहिने तिरको सिटमा परे । श्रेया घरि घरि उसलाई असहज भएको सँकेत गर्थी । युवति उसलाई ठूलो बच्चालाई जस्तो गरेर भन्थिन्-

“श्रेया ! तिमीलाई के भयो ? किन मामुलाई दु:ख दिएको ? ल एकछिन ज्ञानी हौ त । ”

शिशु हुनुको यथार्थ त्यही हो शायद । कार्य सूचिमा एक बुँदे माग हुनु । माग पुरा नहुन्जेल सम्म आन्दोलन जारी राख्नु । उस्तै परे अनसनमा वस्नु । आफूलाई सम्भालिरहेको पात्रको जसरी भए पनि ध्यानाकर्षण गर्नु । आमाको अभिव्यक्ति र प्रयासले उनको विद्रोहको आगो लाई निभाउने काम गर्न सकेको थिएन् । श्रेयालाई वोतलको खानाले पनि भुल्याउन सकेको थिएन् । न  त खेलौना जस्ता कुनै भौतिक वस्तुले । म घरि घरि उनको ध्यानाकर्षण गर्ने प्रयास गर्थे । हातको हाउभाउ र आवाजले । आफ्नै आमा असफल भई रहेको अवस्थामा कुनै पराईले त्यो स्थान पाउने सँभावना झिनो थियो ।  त्यो परिस्थितिले मेरो दिमागमा एउटा नयाँ विचार जन्मायो । श्रेयाले आमाको दूध खान खोजेको हो कि ? प्रस्थान कक्षको बसाई देखि त्यस वेला सम्म युवतिले स्तनपान गराएको देखिएन । एक मनले भन्यो शायद आमाको दुध खाने अवसर श्रेयाको भाग्यमा लेखेको छैन् । अष्ट्रेलियामा जन्मिएर हुर्कनु र आधुनिक सँसारको भोग गर्ने आमा पाउनुको निचोड यस्तै हुन सक्छ । रुप विग्रने डरले कैयौ युवतीहरुले आफ्ना बच्चालाई स्तनपान नगराएर “पूर्ण आमा” वन्ने अवसर वाट आफूलाई बन्चित गराएका छन् ।  तुरुन्तै मैले एक अठोट गरेँ । छुट्टिने वेला सम्ममा म यो विषय खोतल्छु र कस्तो जवाफ आँउदो रहेछ हेर्छु ।

आमा र स्तनपान सँग जोडिएको एक रोचक प्रसँग केही दिन अघि फेसबुकमा भेटिएको थियो । एक पटक सुनेपछि सँधै सम्झिने यस्ता थोरै मात्रै विषयहरु हुन्छन् । कवितात्मक शैलीको त्यो सामाग्री हिन्दीमा थियो ।

“एक पटक आफ्नो वाल्यकालमा फर्कनु होस । जतिवेला तँपाई आमाको काखमा लुटपुटिदै स्तनपान गर्नु हुन्थ्यो । त्यसवेला तँपाईले आमाको एकातिरको स्तनलाई मुखमा लिएर अर्को स्तनमा आफ्ना स-साना खुट्टाले कैयौ पटक हिर्काउनु भयो होला । तर आमाले कहिले पनि स्तनपानवाट तँपाईलाई विमुख गर्नु भएन । एकातिरको अङ्गले चोट सहन गर्दै अर्कोतिरको अङ्गले अमृत पिलाउन सक्ने आदित्तिय क्षमता परमपिता परमेश्वरले कसैलाई दिएको छ भने ति आमा हुन ।“

पक्कै हो । स्तनधारी प्राणीका बच्चाहरुको लागि सृष्टिकै सबैभन्दा विशिष्ट खाना हो आमाको दूध । आमाको एउटा हातको सिरानी र अर्को हातको विछ्यौना शायद सँसारकै सबैभन्दा आरामदायी शयनकक्ष हो । स्तनपान गराउँदा गराउँदै आमाका हातका औलाहरुले ताल मिलाएर गरेको स्पर्श वा कपाल मुसारिदिँदाको अनुभूती काखमा लुटपुटिएको नानी लागि निद्राको सँसारमा पुर्याउने अचुक अस्त्रहरु हुन् । यसैले नेपाली लोकोक्तिले भन्छ- “आमाको काख, अरुको लाख” । लामो समय सम्म यस्तो अमूल्य अमृतपान गर्न पाउने भाग्यमानी सन्तानमा म पनि पर्छु । स्कूल जाने उमेर सम्म पनि मेरो यो बानी थियो रे । कहिले कहिँ स्मरण गराउनु हुन्छ मेरी आमाले । मेरी बहिनी र मेरो उमेरको बीचमा लामो अन्तराल भएकोले पनि शायद यस्तो भएको होला । हुन ता स्तनपान गराउने चाहना हुँदा पनि प्राविधिक कारणवश कहिले कँहि यो सम्भव नहुन सक्छ । कसै कसैको दुध नै नआउने वा कम आउने भन्ने सुनेको छु । मेरी छोरीले पनि केही महिना पश्चात  यो अवसरवाट बन्चित हुन पर्यो । कारण थियो “आमाको स्वास्थ्यमा प्रतिकुलता ” ।   

श्रेयाको विद्रोह अझै चर्कदोँ थियो । मलाई लाग्यो शायद यात्रामा स्तनपान मैत्री पहिरन नभएर समस्या भएको हो कि? सृष्टिकर्ताले लाजका गहना र शिशुको आहाराको श्रोत एउटै वनाईदिएका छन् । विज्ञानले भन्छ- त्यो त खाली करौडौ कोष र लचकदार माशँपेशीको डल्लो मात्र हो । माग र परिस्थिति अनुसार कहिले काम वासना त कहिले सबैभन्दा पोषिलो आहारा ओकल्छ । आधुनिक जमानामा अझ अन्य विशेषता थपिएका छन् । लाजका गहनाको आकार, प्रकार र पूर्णता जोडिएको छ नारीको रुप र शौन्दर्य र व्यक्तित्वसँग । आकर्षक शरिर आवश्यक पर्ने चलचित्रको पात्र तथा मोडेलिङ्ग गर्ने नारीहरुका लागि यिनको महत्व अझ वढि छ । तर हाम्रा गाँउघर तिर सार्वजनिक स्थानमा वा अपरिचित व्यक्तिहरुका अघिल्तिर पनि लाजै नमानी स्तनपान गराउने चलन अझै पनि छ । केही समय अघि सम्म शहरमा पनि  महिलाले स्तनपान मैत्री पहिरन ब्लाउज वा चोली लगाउँथे । विमान आफ्नै गतिमा उडिरहेको थियो । मेरो नजिकको सिटमा भने सलल वग्न पर्ने मातृत्वमा कुनै अवरोध रहेको जस्तो भान परेर होला त्यसवेला मेरो मन मष्तिष्क यिनै आरोह अवरोहले भरिएका थिए ।

हामीले लगभग आधा दुरी तय गरिसकेका थियौ । एकाएक श्रेयाको उकुसमुकुस वन्द भएको सँकेत आयो । शायद निद्रा लागेको हो कि भनेर मैले आमा-छोरी तिर पुलुक्क हेरेँ । मेरो अघिको शँकाको पहाडमा एकाएक भूँईचालो आयो । युवती श्रेयालाई स्तनपान गराईरहेकी  थिईन । उनको माथीको लुगा परम्परागत नभएर आधुनिक जस्तो देखिन्थ्यो । ब्लाउज जस्तो देखिने त्यो लुगाको पुछारको भागलाई अलिकता माथी सारेर श्रेयाको माग पुरा गरिएको थियो । हाम्रा आमा हजुरआमा सँग पछ्यौरा हुने गर्थ्यो । त्यसले आमाको बक्षस्थल र शिशुको अनुहार समेत छोप्न मिल्थ्यो । त्यसले आमाको लाज र सँकोच मेटिदिन्थ्यो । युवती प्रतिको मेरो सोच एकाएक परिवर्तन भयो । मलाई एक किसिमको आनन्द लाग्यो । मनमनमा भनेँ- स्तनपान गराएर उनले “पूर्ण आमा” भएको आभाष दिई रहेकी छिन् । 

आज भन्दा लगभग एक दशक अघिको अर्को प्रसँग ताजा भएर आयो । मेरी श्रीमति अध्ययनको सिलसिलामा २ वर्षका लागि जापान गएकी थिईन । छोरा र छोरी को हेरदेख गर्ने पूर्ण अभिभारा मेरो काँधमा आएको थियो । मेरा साढु दाई ले त्यही मौकामा एक दिन हाम्रो परिस्थितिलाई लक्षित गरेर भन्नु भयो-

ति हाँसे पनि सुख छैन मनमा विर्सेकी आमा भनी ।

ति रोए पनि सुख छैन मनमा सँझेकी  आमा भनी ।।

राष्ट्र कवि माधव घिमिरेले लेख्नु भएका यि हरफहरु एकै भनाईमा मष्तिष्कले टिप्यो र अहिले पनि कण्ठस्थ छन्। यसरी आमाको अभाव व्यहोरेका प्रत्येक बुवाहरुको मन कसरी भक्कानिदो रहेछ भनेर मैले पनि चाल पाँए । यसैकारण होला छोरा छोरीका लागि आमाको जति महत्व छ वुवाको पनि कम छैने । कसैले भनेका छन्- वुवा र आमा, यि दुई पात्रहरु यदि तँपाई सँग छन भने तपाई सँसारकै वैभवशाली व्यक्ति हुनुहुन्छ । 

परिचारिकाले नेपालगन्जमा  विमान अवतरण गर्न लागेको सँकेत दिईन । मैले फेरी युवतिका झोला सम्हाले । आगन्तुक कक्षमा श्रेयाका हजुरबा र हजुरआमा लिन आएका रहेछन् । आमाको मन पनि वच्चाको जस्तै त हो । कति वेला छोरी र नातिनीको मुहार हेर्न पाईएला भनेर एक सुत्रिय पर्खाईमा रहिछन वुढिमान्छे ।  भविष्यको समेत हिसाब गर्दा मेरै अघि तीन जना आमा हरुको अपूर्व मिलन भयो । मैले सोचे- “श्रेयाकी हजुरआमाले पनि पक्कै स्तनपान गराएको हुनु पर्छ । यसैले त्यहाँ भेला भएका दुई नारीहरुलाई  “पूर्ण आमा” को उपाधि दिन सकिन्छ । एक दिन श्रेया पनि आमा बन्छे । तर उ पनि के पूर्ण आमा बन्लि त ? यो मेरो प्रश्नको उत्तर शायद उनै सृष्टिकर्ता या त समयले मात्र दिन सक्लान् । अफसोच पहिलोको यहाँ प्रत्यक्ष उपस्थिति छैन । दोस्रोले उत्तर दिने वेला नै भएको छैन् । “

वर्तमान समयले त अव मेरा हवाई यात्रामा भेटिएका पात्रहरु सँग छुट्टिनु पर्ने वेला भएको सँकेत दिई रहेको थियो । यसैले उनीहरुसँग विदाईका हातहरु हल्लाउदै म आफ्नो गन्तव्य तिर लाँगे । 

पूर्वान्ह ४ बजे

आमाको मुख हेर्ने दिन

वैशाख १६, २०७१

कोटेश्वर, काठमाण्डौ