शौचालय भ्रमण

 

धुलिखेल केन्द्रीय क्याम्पसमा दुई घण्टाको कक्षा सकेर भर्खर बाहिर निस्केको मात्र थिएँ । मोवाईलको घण्टी बज्यो । यसो हेरेँ । ल्यान्डलाइनको कुनै अपरिचित नम्बर थियो । कुनै कार्यालयकै होला भन्ने अड्कल काटेँ ।

 

"सर नमस्ते । म हिमालय टाइम्सबाट पार्वती थापा मगर बोल्दैछु ।" शिष्टाचारयुक्त स्पष्ट बोली र परिचित जस्तै गरी व्यक्त गरिएको अभिवादन सुनियो । 

 

पार्वतीसँग यसअघि भेट भएको वा कुराकानी भएको सम्झना फ्याट्ट आएन । 

 

"म के सेवा गर्न सक्छु त पिटियमजीलाई ।"

 

उनको नाम र थरका सिरानका तिनवटा अङ्ग्रेजी अक्षर टिपेर सम्बोधन गरेँ । उनको हाँसो प्रष्ट सुनियो । मेरो प्रत्युत्पन्न शैली उनलाई रोचक लागेछ ।

 

भोलिपल्ट शनिवार 'विश्व शौचालय दिवस' थियो । यो मौकामा उनको पत्रिकाले एक परिशिष्टाङ्क प्रकाशित गर्ने निधो गरेको रहेछ । त्यसका लागि सामग्री बटुल्न मेरो अन्तर्वार्ता लिन खोजेकी रहिछन् ।

 

मैले दिँउसो तिन बजे पुल्चोक पुग्नु थियो । यसर्थ हामीले दुई बजे कोटेश्वरमा भेट्ने सल्लाह मिलायौँ । कोटेश्वरको सार्वजनिक शौचालयको पनि संयुक्त निरीक्षण गर्ने योजना बन्यो । उनलाई मोवाईलबाट मिस कल गर्न लगाएँ । नम्बर नोट गरेँ ।

 

कोटेश्वरमा ओर्लिएर सार्वजनिक शौचालय र ट्राफिक प्रहरी कार्यालयको बिचमा पर्खने ठाउँको खोजीमा लागेँ । एक चमेना गृहले राखेका खाली स्टुलहरु देखिए । म घाम परेको एउटा रोजेर बसेँ । दुई बजिसकेको थियो । पार्वतीलाई फोन सम्पर्क गरेँ ।

 

"हेलो पिटियमजी ! हजुर कता पुग्नु भो ?"

 

"म तिनकुने आइपुगेँ सर ! हजुर कहाँ पुग्नु भयो ?"

 

"म त कोटेश्वर पुगिसकेँ ।"

 

"हजुर कहाँ निर हुनुहुन्छ ? अनि मैले कसरी चिन्ने होला ?" उनले सोधिन् । पहिलो वाक्यमा कौतुहलको अंश अधिक थियो । दोस्रोमा विनोदी भावको ।

 

"ट्राफिक प्रहरी कार्यालय र शौचालयको बिच भागमा छु । त्यहाँ स्टुलमा बसेर बदाम खाइरहेको राजकुमार जस्तो सुन्दर युवक नै तपाइँले खोजेको व्यक्ति हुनेछ ।"

 

मेरो जवाफ सुनेर उनी फेरि खित्का छोडेर हाँसिन् । मैले नजिकै पसल थापेकी आमैसँग बदाम किनेँ । पारिलो घामको सितनसँग बदाम खान थालेँ ।

 

उनी मुस्कान छर्दै आइपुगिन् । हट्टाकट्टा गठिलो शरीर । खाँट्टी मङ्गोलियन अनुहार । आँखामा चस्मा । जिन्स पाइन्ट र ज्याकेटको पहिरन । कानमा सुन्ने ठेडी कोचिएका । मोवाईल खल्तीमा राखेर उनी सुन्ने तारमा जडित माइक्रोफोनबाट मसँग कुरा गर्दै थिइन भन्ने अनुमान गर्न बेर लागेन ।

 

"कस्तो रमाइलो हुनहुँदो रहेछ सर त ।"

 

एक अर्काले खोजेका व्यक्ति हामी नै हौँ भन्ने ठोकुवा भएपछि उनको पहिलो प्रतिकृयामा नै प्रशंसाका फुल फुलेका थिए ।

 

"यो त कास्टिङ मात्रै हो । चलचित्र त पुरै बाँकी छ ।" घाँटीसम्म आइपुगेको यस्तो जवाफ मैले दबाएँ ।

 

आखिर बोलीको पनि त साइत हुन्छ । जवाफ भित्रै दबाए पनि बाहिर भने म मुस्कुराएँ ।

 

हामी दुवै हलुका स्नायुमा एकसुरले कुरा गर्दै शौचालयको साझा कक्षमा पुग्यौँ ।

 

"सर, हजुर उता अनि म्याडम हजुर चाहिँ यता ।"

 

हामी दुवै 'शौच गर्न आएका अनि अलमलमा परेका' जस्तो भान भएछ त्यहाँका शौचालय हेरालुलाई । उनले हामीलाई सतर्क गराउँदै महिला र पुरुष कक्ष देखाइदिए ।

 

मेरो मन आत्तियो । "काम कुरो एकातिर कुम्लो बोकी ठिमीतिर" हुने पो छाँट आयो । त्यसैले मैले हाम्रो भ्रमणको विवरण दिनु ढिला गर्नु नहुने ठानेँ ।                                                                       

 

"वहाँ पत्रकार अनि म इन्जिनियर । भोलि विश्व शौचालय दिवस मनाइँदै छ । यस विषयमा वहाँको पत्रिकाले एक परिशिष्टाङ्क निकाल्दै छ । काठमाडौँमा भए मध्येको राम्रो शौचालय तपाईँहरुकै हो भन्ने सुनेकाले आएका हौँ। हामी दुवै जना पुरुष र महिला दुवै कक्षको निरीक्षण गर्न चाहन्छौँ ।"

 

"महिलातिर म्याडमले हेर्नु । पुरुषतिर हजुरले हेर्नु,  हुँदैन र ? कोही आइहाल्यो भने हामीलाई अप्ठ्यारो हुन्छ ।" व्यवस्थापन पक्षले हाम्रो इच्छा पचास प्रतिशत मात्रपूरा गर्ने उपाय सुझायो ।

 

"एकै छिन त हो । हजुरहरुले यहाँ पहरा दिए कसो होला । कोही आइहाल्यो भने एक छिन पर्खन अनुरोध गर्नू ।" मैले उपाय सुझाएँ ।

 

वास्तवमा सामान्य अवस्थामा महिला शौचालयमा पुरुष प्रवेश वा पुरुष शौचालयमा महिला प्रवेश भनेको अनौठो नै हुन्छ । म पनि आक्कल झुक्कल यस्तो दुर्घटनामा परेको छु । विश्वविद्यालय लगायत अन्य सार्वजनिक निकायहरुमा शौचालयमा सरसफाइ का लागि पनि पुरुष कक्षमा लोग्नेमान्छे र महिला कक्षमा स्वास्नीमान्छे खटाएको पाइन्छ । थाइल्यान्डमा भने पुरुष कक्षमा पनि निर्धक्क स्वास्नीमान्छेहरुले सरसफाइ गरेको देखेको थिएँ ।

 

"हुन्छ नि त । तर चाँडै गर्नु होला ।" सञ्चालकले अनुमति दिए ।

 

ओलम्पिक खेलकुदमा सिठ्ठी फुक्ना साथ खेलाडी दौडे जस्तो पत्रकार र इन्जिनियरको जोडी महिला शौच कक्ष भित्र प्रवेश गर्‍यो । ढोकाको व्यवस्था गरिएका स-साना छ वटा खण्ड देखिए । खुट्टा टेकेर बस्न मिल्ने प्यान, पानीको धारो र पानी थाप्ने मग देखिए ।

 

"फ्लस गर्ने ट्याङ्की चैँ भाँचे ।" सञ्चालक मित्रले भने । उनी हाम्रा पछि उभिएका रहेछन ।

 

"बाहिर पहरा दिने भनेको हैन । हजुर त भित्रै आउनु भएछ त फेरि ।" मैले अलिकति रमाइलो सिर्जना गर्ने धेयले भने ।

 

"यस्तो विशेष परिस्थितिमा त भित्र पनि पहरा दिनु पर्‍यो नि । बाहिर साथीलाई अराएको छु ।" उनले पनि वार्तालापमा बेजोडको रङ थपे ।

 

मैले पार्वतीको अनुहार हेरँ । उनले मेरो अनुहार हेरिन् । हामी मुखामुख गर्‍यौँ। अनि एकै चोटि खित्का छोडेर हाँस्यौँ । हाम्रो हाँसोसँग सञ्चालक महोदयको मुस्कान मिसियो ।

 

"हजुरहरु हाँसेको के बुझेर हो मैले बुझिनँ । मैले भित्र पनि पहरा दिनु पर्छ भन्नुको कारण हजुरले यहाँ महिला कक्षमा शौच गर्नु होला कि भनेर हो । कोही कोही केटा मान्छे त कस्तो न होला भनेर हौसिन बेर छैन नि त ।" उनले शौचालयको भित्री भागमा पनि पहरा दिनुको कारण दिए । "हजुरले" भन्दा मतिर पुलुक्क हेरे । उनको तर्कमा दम थियो । 

 

"हो त नि 'महिला शौचालयमा पुरुष प्रवेश' भन्ने त समाचारको मूल शीर्षक नै बन्न सक्छ नि, होइन त पत्रकार महोदय ?" मैले पार्वतीलाई सम्बोधन गर्दै कुरो किनारा लगाएँ ।

 

भित्तामा शौचालय प्रयोग गर्दा  र स्नान गर्दा लाग्ने शुल्क लेखिएको थियो, दिसा गरेको दश रुपैँया र पिसाब गरेको पाँच रुपैँया । शुल्क सूचीमा महिला र पुरुषमा विभेद थिएन, तर मैले समस्याको एउटा चुरो कुरो बुझेँ । पुरुष कक्षमा दिसा र पिसाब गर्ने छुट्टा छुट्टै सुविधा थियो तर महिलातिर थिएन। 

 

"महिलालाई दिसा गरेको कति रुपैया शुल्क लिने गर्नु भएको छ नि ?" मैले सञ्चालक मित्रको ध्यानाकर्षण गराएँ ।

 

"समस्या नै यही हो सर । लामो छोटो के गरिस् भनेर सोध्न मिल्दैन । पुरुषको जस्तो छुट्टै व्यवस्था भएको भए जता जान्छ त्यसको हिसाबमा शुल्क लिन हुन्थ्यो । महिलाको त जे गरे पनि पाँच रुपैया लिन्छौँ ।" उनले भने ।

 

"यसको मतलब सार्वजनिक शौचालयमा महिलाले दिसा गर्दैनन् । राजस्व सङ्कलनको आकडाले त्यही देखाउने भो, हैन त ?" पार्वती त आखिर पत्रकार न परिन् । रोचक निचोड निकालिन् ।

 

हामी महिला कक्ष पछि पुरुषको पिसाब फेर्ने कक्ष तिर लाग्यौ । उभिन मिल्ने युरिनलहरुको व्यवस्था रहेछ । कतिपय शौचालयहरुमा स-साना नानीहरुका लागि होचा युरिनल राखिएको हुन्छ । विदेशका सार्वजनिक शौचालयमा भने फरक क्षमताका प्रयोगकर्ताका लागि पनि छुट्टै व्यवस्था हुन्छ । नेपालमै पनि भृकुटीमण्डपको एक शौचालयमा सीमान्तकृत वर्गका लागि मैले एउटा यस्तो शौच-कक्ष देखेको स्मरण भयो । देख्दा सामान्य लागे पनि प्राविधिकहरुले शौचालय बनाउँदा विचार गर्नु पर्ने यस्ता महत्वपूर्ण विषय छन् । हामी यिनै विषयहरुको टिपोट गर्दै थियौँ । मैले फेरि रमाइलो उमार्ने जमर्को गरेँ ।

 

"यहाँ त वहाँ महिला पत्रकार महोदयले शौच गर्ने सम्भावना शून्य छ नि त । फेरि किन पहरा दिइरहनु भएको छ ।"

 

मैले आँखा झिम्क्याउँदै सञ्चालक मित्रलाई सोधेँ ।

 

"के ठेगान, मौका पाए महिलाले पनि उभिएरै फेर्न के बेर ?" मित्रले अनपेक्षित उत्तर दिए ।

 

"सही हो । अहिले अन्य कतिपय मुलुकमा महिलाले पनि उभिएरै पिसाब फेर्ने सुविधा छ ।"

 

मैले केही समय अघि दि इकोनोमिस्ट पत्रिकाले लेखेको एक समाचार सम्झिँदै भनेँ ।

 

"वाह ! इन्जिनियर साहब । क्या बात ! शौचालय प्रयोगमा पनि लैङ्गिक समानता । अधिकार्मीहरुको लागि त यो हरियो घाँस नै भयो । अनि हाम्रा लागि पनि पहिलो पृष्ठमा नै छापिने समाचार बन्न सक्छ ।"

 

पत्रकार मित्रको रसिलो उद्गार प्रस्फुटन भयो ।   

 

"तर पार्वती जी, असमानताको खाडल पनि त हेर्नुहोस् न । महिलाका लागि छ वटा शौच-कक्ष छन् । पुरुषका लागि भने त्यसको दुई गुणा भन्दा पनि बढी । अझ पुरुषलाई भने दिसा र पिसाब गर्न अलग अलग सुविधा छ ।"

 

मैले हाम्रै आँखा अघि देखिएको यथार्थलाई प्रतिनिधि बनाउँदै अधिकांश सार्वजनिक शौचालयमा भएको सङ्ख्यात्मक असमानता इङ्गित गरेँ ।

 

अहिले सडकमा, सार्वजनिक स्थलमा र सेवाप्रदायक निकायहरुमा नारी उपस्थिति ह्वात्तै बढेको छ । महिला चालक भएको कुनै सार्वजनिक सवारी साधनमा शतप्रतिशत यात्रु महिला भएको दृश्य अब अनौठो भएन । केही समय अघि सम्म काठमान्डौँ लगायत मुलुकका प्रमुख सहरहरुको भिडमा महिलाको उपस्थिति न्यून हुन्थ्यो । उपस्थित महिला पनि या त काखमा सानो बच्चा च्यापेर हिँडेका देखिन्थे या त आफ्नो अभिभावक वा कोही दौँतरीसँग हुन्थे । एक्लै हिँड्दैन थिए । बिहान झिसमिसेमै या रात्रीको समयमा एक्लै हिड्ने युवतीको सङ्ख्या त शून्य बराबर हुन्थ्यो । अहिले परिस्थिति फेरिएको छ । अर्थशास्त्रीहरु या नीति निर्माताहरुका लागि अर्थतन्त्रमा भएको उल्लेखनीय नारी सहभागिताको यो आयाम विभिन्न हिसाबले अर्थपूर्ण होला । वातावरण इन्जिनियर वा सेवा प्रदायक संस्थाहरुले अब बन्ने सार्वजनिक शौचालयमा पुरुष र महिला दुवै समूहको लागि आवश्यक पर्ने शौच-कक्षको सङ्ख्याको पूर्वानुमान गरी व्यवस्था गर्न बाञ्छनीय छ ।

 

अध्ययनले पुष्टि गरे अनुसार पुरुषलाई पिसाब गर्न सालाखाला आधा मिनट लाग्छ भने स्त्रीलाई एक मिनट । यो जैविक आवश्यकता हो । यसकारण उत्तिकै भिड हुनेस्थानमा शौचालयको योजना बनाउँदा पुरुषको भन्दा महिलाको शौच-कक्ष सङ्ख्या दुई गुणाले बढी हुनु जरुरी हुन्छ । महिला शौचालयमा ढोका बन्द गर्ने सुविधा पनि हुनु पर्छ । ढोका नभएको वा बन्द नहुने शौच-कक्षमा कतिपय प्रयोगकर्तालाई असाध्यै अप्ठेरो लाग्छ । बदलिँदो परिवेश अनुसार खासगरी महिलाको पहिरनमा पनि परिवर्तन आएको छ । अहिले अधिकांश महिलाले पाइन्ट लगाउँछन् । सार्वजनिक शौचालयका अधिकांशप्रयोगकर्ता सक्रिय उमेरका युवायुवती हुन्छन् । बृद्ध र बालबालिकाको सङ्ख्या कम हुन्छ। यसकारण सुविधा प्रयोग गर्दा पहिरनको पनि असर पर्छ । सेवा प्रदायक निकायहरुले विचार गर्नु पर्ने केही महत्वपूर्ण विषय यिनै हुन् ।

 

"अहो ! इन्जिनियर साहब ! सार्वजनिक शौचालयसँग जोडिएका समस्या त बग्रेल्तीं पो रहेछन् ।" मेरो कुरा सुनेर पार्वतीले लामो श्वास फेर्दै भनिन् ।

 

"हो त नि । पुगेन त अब पत्रकार महोदयलाई भारी ?" जवाफमा मैले भने ।

 

"आजलाई भारी पुग्यो । अब जानु पर्छ ।" पार्वतीले भनिन् ।

 

"थप केही हुँदा फेरि आए पनि हुन्छ नि म्याडम । अर्को पल्ट आउनु भयो भने पहरा बस्न नपर्ने गरी आउनु होला है ।" सञ्चालकले पनि रमाइलै गरी बिट मारे ।

 

हामी हाम्रो काम र दिन सफल भएको अनुभूति गर्दै आ-आफ्नो बाटो लाग्यौँ ।

 

मसिर ०८, २०७३

धुलिखेल, काभ्रे

प्रकाशित मिति: मङ्सिर १८, २०७३ (December 03, 2016)

प्रकाशक : हिमालय टाइम्स