हाम्रा विश्वविद्यालयले फड्को मार्ने एआइटी-सूत्र !

केही समय अघि नेपालको एक कान्छो विश्वविद्यालय (विवि) को परिसरमा नेपालमा कार्यरत अमेरिकी नियोगको सहयोगमा एउटा कार्यशाला गोष्ठीको आयोजना गरिएको थियो । गोष्ठीका सहभागीहरु थिए- जिल्लाका सरकारी कार्यलयमा कार्यरत ईन्जिनियरहरु । गोष्ठीको समापनमा सहभागीहरुले गोष्ठी-कक्ष नजिक रहेको शौचालयको दुर्गन्ध सबैभन्दा खट्केको प्रतिकृया दिए । मलमूत्र बग्ने निकास पाइप थुनिएर शौचालय परिसर दुर्गन्धित थियो । साथै त्यहाँ हरेक दिन जसो कागजका टुक्राहरुको खातका खात जम्मा हुने गरेको पाइयो । मलमूत्र र खेर गएको पानीले भिजेका कागजका टुक्राले थप दुर्गन्ध थपेका थिए । शौचालयको सरसफाई गर्ने कर्मचारीका अनुसार विद्यार्थीहरु परीक्षामा चिट चोर्ने हुनाले ती कागजका टुक्राहरु यत्रतत्र छरिएकाका थिए । परीक्षा चलेको बेलामा शौचालयमा थुप्रोका थुप्रो चिट जम्मा हुनु शैक्षिक वेथितिको एउटा बेजोडको नमूना उदाहरण थियो त्यो ।

पङ्क्तिकारलाई त्यस विविका उप-कुलपतिसँग सरोकारका यस्ता केही विषयहरुहरुमा अन्तर्क्रिया गर्ने अवसर मिल्यो ।

“दाताहरुको सहयोगलाई विश्वविद्यालयको भौतिक पूर्वाधारको निर्माणमा लगाउनु कार्यसूचिको पहिलो प्राथमिकता हो ।” उप-कुलपति अर्थात विविका प्रमुख कार्यकारीको अभिव्यक्ति थियो ।

“देश विकासका लागि कोशेढुङगा साबित हुने कतिपय महत्वपूर्ण विधाहरुमा विविमा पढाई भै रहेको छ । अहिले योजना गरिएका भौतिक संरचनाहरुको निर्माण सम्पन्न हुँदा एक दशकको समय वितिसक्छ । त्यसकारण भौतिक पूर्वाधार निर्माणको साथ साथै दाताको सहयोगमा विदेशी योग्य प्राध्यापकहरुलाई अध्यापन र अनुसन्धानमा सरिक हुन आमन्त्रण गर्ने हो भने अहिलेका विद्यार्थीले पनि लाभ लिन सक्थे ।” पङ्तिकारले यस्तो सूझाव सुझाएको थियो।

उच्च शिक्षाको अध्ययन अध्यापन गराउने थाइल्याण्डमा अवस्थित प्रख्यात शैक्षिक संस्था एशियन इन्स्टिच्युट अफ टेक्नोलोजी (एआइटी) मा माथि उल्लेख गरिए जस्तो व्यवस्था थियो । त्यहाँ पूर्वी एशियाका समृद्ध मुलुकहरु जापान, दक्षिण कोरिया र चीनका साथै पश्चिमा मुलुकहरु क्यानाडा, स्विडेन र डेनमार्क आदिबाट शैक्षिक गतिविधिमा संलग्न हुन प्राध्यापकहरु आउने गर्थे । उनीहरुलाई जाइका, सिडा र डेनिडा जस्ता सम्वन्धित मुलुकका अन्तराष्ट्रिय विकास नियोगहरुले ‘सेकेन्डमेन्ट’मा पठाउँथे । यसबाट वहुपक्षीय लाभ हुन्थ्यो ।

पहिलो, एआइटीमा थाइल्याण्ड, फिलिपिन्स, भियतनाम र नेपाल जस्ता विकासोन्मुख मुलुकका विद्यार्थीले शिक्षा आर्जन गर्ने भएका हुनाले र प्राध्यापकहरु पनि विभिन्न मुलुकवाट आउने हुँदा संस्थाको अन्तरार्ष्ट्रिय छवि ह्वात्तै बढ्न पुग्थ्यो । यस्तै यस्तो प्रावधानले विद्यार्थीहरुले फरक पृष्टभूमिबाट आएका शिक्षकहरुबाट प्रशिक्षित हुने अवसर प्राप्त गर्थे ।

दोस्रो, जापान र दक्षिण कोरिया जस्ता आफ्नै मातृभाषामा मात्र अध्यापन गराइआएका शिक्षकहरुले एआइटीमा अँग्रेजी भाषामा अध्यापन र शोध गर्ने अवसर प्राप्त गर्थे । फरक भूगोलमा विकासोन्मुख मुलुकका विद्यार्थीहरुसंग संयुक्त पहलमा विकास निर्माण र प्रविधिका उदाउँदा चुनौतीहरुलाई सम्बोधन गर्दै उचित निकास निकाल्ने गतिविधिसँग भिज्ने मौका पनि उनीहरुलाई प्राप्त हुन्थ्यो । सन् असीको दशकमा अमेरिका र जापान जस्ता प्रविधि र आर्थिक समृद्धिमा शिखर चुमेका मुलुकका प्राध्यापकहरुका माझ एउटा वृत्तिविकासको ठाडो भर्याङ् चढ्ने सकिने तलको सूत्र लोकप्रिय थियो अरे।

“छोटो समयमा वृति विकासको ठाडो भर्याङ् उक्लने हो भने एआईटी जानु ।”

बितेका दुई दशकमा एआइटीमा स्नातकोत्तर तहको अध्ययन पूरा गरेका नेपाली विद्यार्थीहरु नेपालको सरकारी र गैर-सरकारी क्षेत्र लगायत शैक्षिक संस्थाहरुमा समेत नेतृत्व पङ्तिमा छन् । उनीहरुसँग अन्तर्क्रिया गर्नेले दुई बर्षको एआइटीको बसाई र सिकाइको अनुभव हासिल गर्दा त्यहाँको उत्कृष्ट शैक्षिक पद्धतिको बयान समेत सुन्न पाउँछ । वास्तवमा नै उच्च शिक्षाको ज्ञान आर्जन गर्न र अनुसन्धानको मौलिक सीप सिक्नका लागि एआइटी अझै पनि अब्बल दर्जाको शिक्षण संस्था मानिन्छ । नेपालमा मात्र नभएर समग्र दक्षिण तथा पूर्वी एशियाको आर्थिक समृद्धि र पूर्वाधार निर्माणमा एआइटीका पूर्व विद्यार्थीहरुले उल्लेखनीय योगदान गरेका छन ।

‘किन अब्बल थियो त एआईटीको शैक्षिक पद्धति?’

यो प्रश्नको उत्तरका विभिन्न पाटाहरु छन । विभिन्न देशका उत्कृष्ट प्राध्यापकहरुलाई शिक्षण कार्यमा सामेल गराउन सक्षम हुनु यसको एउटा पाटो हो । यस बारेमा लेखको आरम्भमा उल्लेख गरि सकिएको छ ।

उत्कृष्टताको शिखर चुम्नुको दोस्रो प्रमुख कारण एआइटीको नेतृत्व गर्ने क्षमतावान योग्य व्यक्तिहरु हुन्थे । कार्यकारी समितिमा थाइल्याण्डकै राजपरिवारका सद्स्य देखि लिएर, उच्च सरकारी अधिकारी र थाईल्याण्डका लागि अन्य देशका राजदूतहरु समेत रहने व्यवस्था थियो । नब्बेको दशकमा बेलायती प्राध्यापक एलिस्टर यम नर्थले दुई कार्यकाल भन्दा बढी एआइटीको कार्यकारी अध्यक्ष हुने अवसर पाएका थिए । विद्यार्थी वा कुनै सामान्य प्राध्यापकको उनीसँग भेट्नु पर्ने कुनै गुनासो वा कारण नै हुदैनथ्यो। वृत्तिविकाससँग जोडिएका वा विद्यार्थीका गुनासाहरु उनी भन्दा धेरै तलका कर्मचारीका कार्यकक्षबाटै सम्बोधन गरिन्थे ।

यसर्थ उनलाई देख्ने वा उनका कुरा सुन्नै बिरलै अवसर प्राप्त हुन्थे । खासगरी अध्ययनरत विद्यार्थी वा शिक्षकहरु भेला हुने औपचारिक समारोहमा सुनिने उनका भाषणहरु प्रेरणा र हौसलाका परिचायक हुने गर्थे । त्यसवेला अध्ययन गर्ने विद्यार्थीहरु स्मरण गर्छन्।

“उनले रसायन शास्त्रको कुनै एक विधामा विद्यावारिधि गरेका रहेछन । एक पटक रबर प्रविधि विषयमा प्राध्यापकीय प्रवचन दिए । चार सय जना दर्शक अट्ने एआइटी सेन्टरको प्रज्ञा भवन उनको प्रवचन सुन्न लालायीत श्रोताबाट खचाखच भरिएको थियो । उनको उच्चकोटीको वैज्ञानिक व्याख्या सुनेर कार्यरत प्राध्यापकहरुले समेत जिब्रो टोके । वक्ताले सारा श्रोतालाई मन्त्रमुग्ध मात्र पारेनन् प्रवचनको एक मापदण्ड समेत स्थापित गरे । उल्लेखित विषयमा कम ज्ञान भएका श्रोतालाई समेत प्रभावित पार्ने अदभूत वाचन कला उनमा थियो । उनी घरिघरि चटकिले जस्तो रबरका दुईवटा गोला खेलाउँथे र विनोदीभावपूर्ण अभिव्यक्ति जोडेर श्रोतालाई प्रज्ञा भवन नै थर्कने गरि हँसाउँथै ।”

दीक्षान्त समारोहको होस या अन्य कुनै औपचारिक प्रवचन, उत्तिकै ओजस्वी हुन्थ्यो र त्यसले श्रोता माझ गहिरो छाप छोड्थ्यो। उनको विदाई गर्ने क्रममा कुनै प्राध्यापकले उनको प्रशंसा गर्दै भनेका थिए- “सँगै गल्फ खेलेर अबेर सम्म रात्री भोजमा समेत एउटै टेबुलमा बसेका वरिष्ठ व्यक्तिहरु भोलिपल्टको ब्रेकफास्टमा पुग्दा त्यहाँ प्रा. नर्थको अग्रिम तैनाथी देखेर हैरान हुन्थे ।”

यसरी आफ्नो कित्तामा रहेका हरेका कार्यलाई सफलताका साथ सम्पन्न गर्ने मात्र होइन, नमुनाको पात्र भएर त्यसको भेलले अरुलाई समेत भिजाउने क्षमता एआइटीका अगुवा पदाधिकारीहरुमा थियो। कुन पदको लागि को योग्य छ भन्ने भन्ने दायराको स्पष्ट किटानी गरिएको हुन्थ्यो । त्यसो त कार्यकारी अध्यक्षको पदको लागि योग्य उम्मेदवारको छनौट गर्ने कार्य कै लागि यथेस्ट लगानी गर्ने परिपाटी अहिले सम्म पनि यथावत छ ।

कुनै पनि शैक्षिक संस्थाको सफलताको लेखाजोखा गर्ने अर्को पाटो हो- प्रशाशनिक कार्य व्यवस्था र परीक्षा सम्बन्धित पद्धति । एआईटिको स्थापनाकाल देखि अहिले सम्म पनि विद्यार्थीले पाउने कतिपय सेवा सुविधाहरु उस्तै प्रकृतिका छन्। लब्धाङ्क पत्र वा अन्य कुनै आधिकारिक कागजात प्राप्त गर्ने प्रशासनिक तौरतरीकामा ठोस परिवर्तन गरिएको छैन।

सौभाग्यवस् एआइटीमा म आफैं पनि विद्यार्थी थिएँ कुनै बेला । म सम्झन्छु, विवरण भरिएको कागजात र बैँकमा शुल्क तिरेको प्रमाण रजिष्ट्री कार्यालयमा गएर ‘भित्र’ लेखिएको किस्तीमा राखिदिनु पर्थ्यो । तोकिएको समयावधिमा त्यही कार्यकक्षको ‘बाहिर’ लेखिएको किस्तीमा आफ्नो कागजात पाईन्थ्यो। कामको विषयमा कुनै कर्मचारीसँग एक शब्द पनि बोल्नु पर्दैनथ्यो। कसैले अन्जानमा सोधिहाले पनि इसाराले भित्तामा टाँसिएको निर्देशिकामा देखाइदिन्थे । यसरी व्यक्ति वा कुनै पदले भन्दा पनि विधिले निर्देशन गरेको कारणले बिना झन्झट वा ढिलाइ काम हुने गर्थे ।

एआइटीमा अहिले पनि समय तालिका अनुसार कक्षा हुने गर्छ । उच्च शिक्षाको कार्यक्रम सन्चालन हुने नेपालका कतिपय शिक्षालयमा कक्षा शुरु हुने समय भै सक्दा पनि शिक्षक नआए पछि विद्यार्थीले खोज्न जान पर्ने हुन्छ । कुनै पूर्व जानकारी बिना नै कक्षा तुहिन्छ । यसैले शिक्षक नआएको अवस्थामा पुस्तकालयमा गएर गफ गर्ने वा पढाई ईत्तर काम गर्ने बाध्यात्मक परिस्थिति सिर्जना हुन्छ । एआईटिमा यस्ता विधर्मी संस्कारको बीउ समेत पाउन अहिले पनि कठिन छ । दुई दशक अघिको तुलनामा प्रयोगशाला, पौडी पोखरी, खेल मैदान लगायत विद्यार्थीलाई आवश्यक पर्ने साधन र श्रोत तथा सुविधाहरुमा अहिले झन बढोत्तरी भएको छ ।

विद्यार्थी भर्ना हुने दिनमा नै हरेक विद्यार्थीलाई अध्ययन अवधिभर सुपरिवेक्षण गर्नका लागि कुनै प्राध्यापकलाई तोकिदिने व्यवस्था छ । कक्षाको पहिलो दिनमा नै कुन दिन के विषयको पढाइ हुन्छ ? आन्तरिक परीक्षा कहिले हुन्छ? सेमेष्टरको अन्तिम परीक्षा कहिले हुन्छ भन्ने विषयमा लिखित जानकारी प्राप्त हुन्छ। प्राध्यापकले कक्षामा पढाउने, विद्यार्थीको मुल्याङ्कन गर्ने, शोध ग्रन्थ तयार गर्ने क्रममा विद्यार्थीलाई सुपरीवेक्षण गर्ने, विद्यार्थीको उपलब्धिको सापेक्षित ग्रेडिङ् पद्धति अनुरुपको मुल्याङ्कन गर्ने, कर्मचारीले हाजिर गर्नु नपर्ने र विदेशी विद्यार्थीहरुको हकमा भिसाको सहज प्राप्ति जस्ता परिपाटीको विकास गरिएको छ । हरेक प्राध्यापकलाई एउटा छुट्टै कार्य-कक्ष वा कोठा दिने र अनुसन्धानमूलक वाह्य परियोजनाहरुमा प्राध्यापकहरुलाई संलग्न हुने व्यवस्था समेत छ ।

(एआइटीमा हाल अध्ययनरत विद्यार्थीहरुसित लेखक (माथि) र त्यहीँ पढिरहेका नेपाली विद्यार्थीहरु माझ केही समय अघि आफ्नो प्रस्तुति दिंदै लेखक/ तस्वीरः लेखकको संकलनबाट )

कुनै पनि शिक्षालयमा भर्ना हुने दिन र दीक्षान्त समारोहको आयोजना गरिने दिनलाई विद्यार्थी, अभिभावक र अन्य सरोकारवालाहरुले अति नै महत्वले हेरेका हुन्छन् । नेपालका कतिपय शैक्षिक संस्थाका लागि यी सयौ व्यक्तिहरुलाई एकै साथ व्यवस्थापन गर्नु पर्ने कार्यहरु ‘कमिलालाई मूतको पैरो’ भएका छन् । जतिसुकै विशिष्ट उपाधि पाए पनि वा जति सुकै ठूलो ओहोदाको व्यक्तिलाई प्रमुख अतिथिको रुपमा बोलाए पनि यस्ता औपचारिक समारोहरुको फितलो आयोजनाले चिरकाल सम्म खल्लोपन महशुश भएको पाइएको छ ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालयका पूर्व उपकुलपति केदारभक्त माथेमाले नेपालमा आयोजना गरिने दीक्षान्त समारोहहरुको बारेमा एक रोचक प्रसंग सुनाउनु भएको थियो ।

पोखरा विश्वविद्यालयको एक दीक्षान्त समारोहमा प्रमुख अतिथिको रुपमा वनारस विविका उपकुलपतिलाई निमन्त्रणा पठाइएको रहेछ । तर त्यसै समयमा नेपाल भित्रिएका भूकम्प र सीमा नाकाबन्दी आदिको कारण देखाएर उनले अन्तिम समयमा आफ्नो कार्यक्रम रद्द गरेछन् । आयोजकले आपतकालीन सहायताका लागि माथेमा सरलाई गुहारेछन् । वहाँले स्वीकार्नु भएछ । तर दीक्षान्त भाषण गर्ने बेलामा सबै दीक्षित हुन लागेका विद्यार्थीहरु तस्विर खिच्न दीक्षान्त मण्डप वाहिर पुगेछन ।

वहाँले सम्बोधन गर्दै भन्नु भएछ,”मेरा प्यारा खाली कुर्सिहरु !”

यस्तो विडम्बनाका दृष्यहरु एआईटीको इतिहासमा बिरलै देखिएका छन् । एशिया प्यासिफिक क्षेत्रमा नै लोकप्रिय त्यो शैक्षिक संस्थाबाट उपाधि लिएका जो कोहीले सम्झने एउटा विशिष्ट दिन आफू सहभागी भएको दीक्षान्त समारोह हो । केही घण्टाको औपचारिक कार्यक्रम मात्र हुने त्यो समारोहको आयोजनाको विशेष तयारी गरिएको हुन्छ । एक दिन अगावै समारोहमा आफ्नो भूमिका के हुन्छ भन्ने जानकारी दिन दीक्षान्त अभ्यास गराईन्छ । दीक्षान्त समारोहमा सबै गतिविधि औपचारिक र पूर्व योजना मुताविक मात्र हुन्छन् । मण्डप छोडेर जाने त के त्यहाँ एक आपसमा कुरा गर्न समेत निषेध गरिएको हुन्छ ।

आफू सहभागी भएको दीक्षान्त समारोहको इतिहास कोट्याउँदै इन्जिनियरिङ् अध्ययन संस्थान पुल्चोक क्याम्पसका प्राध्यापक सन्तोष श्रेष्ठले सुनाए- “उदेक लाग्दो कुरा त दुई दुई घण्टा सम्म पिसाब फेर्न जान समेत नपाईने नियम थियो ।”

यस्ता विषय प्रसंङ्गहरु कतिपयलाई महत्वहीन र मसिना लाग्न सक्छन् । तर कुनै पनि संस्थाले कुन स्तरको कार्य सञ्चालन गरेको छ वा कस्तो मापदण्डलाई निर्देशक बनाएको छ भन्ने बुझ्नका लागि यस्ता सुक्ष्म विषयवस्तुले नै सूचकाङ्कको काम गर्छन् । अर्कोतर्फ एउटा अब्बल दर्जाको शैक्षिक संस्थाले झिनामसिना देखि लिएर बृहत् नापोका परिदृष्यलाई विशिष्ट तहको व्यवस्थापन मार्फत सम्बोधन गर्नु पर्ने हुन्छ । तर नेपालमा भने आँखै अघिको कसिङ्गर नदेख्नु भने जस्तो यस्ता सामान्य विषयवस्तु देखि लिएर बृहत् समस्याहरुको सम्बोधन भएको पाइँदैन । स्वभाविक वा सम्बोधन गर्नै पर्ने विषयलाई पनि दृष्टिविहीन भएर अगुवाइ गर्ने र कालान्तरमा कुनै तात्विक मूल्य नथपी सामान्य जागिरे भएर शैक्षिक संस्थाको उच्च पदस्थ पदबाट अवकाश लिने प्रवृति नै नेपालका शैक्षिक संस्थाहरुको अधोगतिका परिचायक हुन् ।

“एआइटीमा भएको भए यो चिट चोर्ने प्रवृतिलाई कसरी निरुत्साहित गरिन्थ्यो होला ?”

शौचालयमा थुप्रने खातका खात चिटको समस्या आफ्नै आँखा अघि देखेका इन्जिनियरिङ् विषयमा अध्यापन गर्ने एक युवा प्रशिक्षकले पङ्तिकालाई सोधे ।

“किताब खुला परीक्षा लिएर । अर्थात चिट त के किताब वा नोट जे ल्याए पनि हुने गरि परीक्षा लिने ।”

‘ओहो! यसो गर्न सके त चिट निषेध गर्न लाग्ने साधन र श्रोतलाई अन्यत्र सार्न सकिन्थ्यो । विद्यार्थीले किताबको अनुहार देख्ने मौका पनि पाउँथे । अहिले त पावर प्वाईन्टको बिगबिगीले विद्यार्थीले पाठ्यपुस्तको अनुहार समेत देख्न नपाउने स्थिति छ ।’ उनले भने ।

मैंले पनि म संलग्न भएका केही किताब खुला भएका परीक्षाहरु सम्झिएँ। हामीकहाँ पनि त्यस्तै पद्धति शुरु गर्न पाए कति जाति हुन्थ्यो होला!

(एआइटी बैंककबाट नै वातावरण इन्जिनियरिङमा विद्यावारिधि डा खतिवडाले यही विषयमा जापानको टोकियो विश्वविद्यालयबाट उत्तरविद्यावारिधि गरेका हुन् । हाल उनी काठमाडौ विश्वविद्यालयमा प्राध्यापनरत छन् ।)

साभार : सिकाई अनलाईन 

लिङ्क : http://www.sikaionline.com/2017/05/18/464/?fbclid=IwAR0envum0Zjegj7HC-Kj3D1KxPd-DuMjXcNTzuWNlL6IpgviitlHsHB9LSQ