बधाई-समवेदना : एक अवसर

सात वर्षअघिको प्रसंग हो । पंक्तिकारले विश्वविद्यालयमा सहप्राध्यापकको पदमा भर्खरै नियुक्ति पाएको थियो । मेरोे कार्यसूचीको एक मुख्य काम सेमेष्टर अन्त्यको परीक्षामा निरीक्षकको अभिभारा निर्वाह गर्नु थियो । पेशागत चुनौतीको हिसाबले सामान्य काम भए पनि वृत्ति विकासको हिसाबमा त्यो अर्थपूर्ण थियो । एक दिनको कुरा हो । कक्षाकोठामा ३२ जना परीक्षार्थी थिए । वस्तुगत प्रश्नोत्तरको ३० मिनटको परीक्षा चल्दै थियो । दोस्रो बेन्चमा बसेका एक विद्यार्थीले टाउको फनक्क १८० डिग्री घुमाएर पछाडि हेरे । 

‘डु यु निड समथिङ ?’ परीक्षार्थीका असामान्य गतिविधिमा निगरानी राख्नु नै निरीक्षकको प्रमुख दायित्व भएकाले मैले ती परीक्षार्थीलाई यसरी सोधेको थिएँ । तर, नसोचेको नाटकीय परिस्थिति पो सिर्जना भयो । ती विद्यार्थी जुरुक्क उठे । अनुहारमा बिजुलीको तोडमा आक्रोस निकाले र ठूलो स्वरमा कराए । 

‘आई जस्ट वान्ट टु किल द्याट गाई ।’ त्यति भनेर उनी फेरि थचक्क बसे । खुरुखुरु लेख्न थाले । उनको अभिव्यक्तिको नेपालीमा ठाडो अनुवाद ‘म त्यो हरामीलाई मार्न चाहन्छु’ हुन्थ्यो । मैले नियालेर तिनलाई हेरेँ । लामो कपाल, छालाको ज्याकेट, कालो ओठलगायतका हुलिया र उनको अनौठो व्यवहारले उनी दुव्र्यसनमा लागेका हुन् कि भन्ने शंका उब्जियो । 

मैले स्थितिको मूल्यांकन गरेँ । ब्लक इन्चार्जलाई खबर गरेँ । ती विद्यार्थीबारे प्रतिक्रियात्मक हुनु परीक्षा हलमा जाँच दिइरहेका अन्य ३१ जनाको त्यसदिनको परीक्षा दाउमा पार्नु हुनसक्थ्यो । यसैले ‘पर्ख र हेर’ को रणनीति अपनाएँ । तीन घण्टा समयावधिमा उनले थप वितण्डा मच्चाएनन् । 

यो घटना थियो हिउँदे सत्रको । यसको लगत्तै बर्खेसत्रमा तिनै विद्यार्थीले उनकै कक्षाको एक साथीलाई कक्षा 

कोठाबाट घिसार्दै ल्याएर बिजुलीको पोलमा टाउको फुट्ने गरी बजारिदिए । यो हिंसात्मक क्रियाकलापले भने उनी निलम्बनमा परे । छानबिन समिति गठन भयो । संयोगवश यो पंक्तिकार नै छानबिन समितिको संयोजक तोकियो । अभियुक्तको बयान र उनका सहपाठीहरूसँगको सोधपुछले के पक्का भयो भने उनी दुव्र्यसनको भुँवरीमा नराम्ररी फसेका थिए । अमेरिकामा नटिकेर नेपाल फर्केका थिए र अभिभावकले सुध्रिने आसले स्नातक तहमा भर्ना गरिदिएका थिए । विश्वविद्यालयले कुनै पूर्वाग्रहबेगर उनलाई स्वीकारेको थियो । 

छानबिन समितिको निचोड र उनलाई गर्नुपर्ने कारबाहीको फेहरिस्तमा एउटा फरक धारको सिफारिश पनि गरेको थियो । जुन यसप्रकार थियो ः

‘दोषी विद्यार्थी समकालीन नेपाली समाज र विश्वविद्यालयको प्रणालीमा कस्तो भात पाकिरहेको छ भन्ने जानकारी गराउने चामलका एक सिता हुन् । यसैले उनलाई प्रणालीभित्रै राखेर सुधार गरी एक सबल इन्जिनियर बनाएर देखाउने अवसर विश्वविद्यालयसँग छ । उनलाई निष्कासन गर्दा त्यो अवसर गुम्नेछ ।’

प्रसंग सम्माननीय राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीले इन्डोनेसियामा आएको सुनामीका कारण भएको धनजनको क्षतिप्रति पठाएको समवेदना सन्देशले नेपालका छापा र सामाजिक सञ्जालमा ल्याएको सुनामीको हो । परराष्ट्र मन्त्रालयको प्रेस विज्ञप्तिमा नेपालका राष्ट्रपतिले इन्डोनेसियाका राष्ट्रपतिलाई एक सन्देश पठाएको व्यहोरा उल्लेख छ । अंग्रेजीमा लेखिएको उक्त सन्देशको मूलरूपमा ‘कन्ग्राचुलेशन’ अर्थात् ‘बधाई’ भन्ने शब्द परेको थियो । सन्देशमा परेको यो शब्द नै परराष्ट्र मन्त्रालयको त्यो विज्ञप्ति सामाजिक सञ्जालमा भाइरल हुनपुग्यो । यो घटना भएको केहीबरेमा सच्याइएको प्रेस वक्तव्यको प्रति फेरि सामाजिक सञ्जालमा आयो जसमा ‘कन्ग्राचुलेशन’ शब्द ‘कन्डोलेन्स’ अर्थात् ‘समवेदना’ ले प्रतिस्थापित थियो । यो गम्भीर त्रुटिप्रति मन्त्रालयले क्षमा माग्दै दोषीलाई कारबाही गर्ने वाचा गरेको अर्को विज्ञप्ति ट्वीटरमार्फत् सार्वजनिक भएको छ । 

यो प्रकरणले सम्भवतः केही गहन प्रश्न उजागर गरेको छ । 

पहिलो, राष्ट्रपतिले कुनै अर्को मुलुकमा पठाएको समवेदना सन्देशलाई समाचार बनाउन प्रेस विज्ञप्ति निकालेर त्यसलाई जस्ताको तस्तै ट्वीटरमा पोष्ट गर्नु के जरुरी छ ? सम्माननीय राष्ट्रपतिले ट्वीट गर्नुभयो भनेर पनि प्रेस विज्ञप्ति निकालेर त्यसलाई पनि ट्वीटरमा सम्प्रेषण गरेको पाइएको छ । यसो गर्नु जरुरी छ ? छ भने यसको पृष्ठभूमिको अनुसन्धान के हो ? कुन थिंकट्यांकले वा अध्येताले राष्ट्रपति कार्यालयलाई लोककल्याणकारी राज्यमा ‘यस्तो गर्नु जरुरी हुन्छ’ भनेर सुझाएको छ ? ट्वीटर, फेसबुक या मोबाइल एपहरूको प्रचलन सुरु भएको हालै हो । यी सञ्चारमाध्यमको औपचारिक प्रयोग राज्यले वा उच्च ओहोदाका व्यक्तिले कसरी गर्नुपर्छ भनेर अनुसन्धान भएका छन् । तर, लोकसेवाको परीक्षा दिँदा यस्ता संयन्त्रबारेमा केही नपढेको वा आफ्नो निर्णयमा ‘शून्य सिर्जनात्मक विश्लेषण’ को अस्त्र प्रयोग गर्ने निरीह कर्मचारीलाई यस्तो काम लगाएपछि अपजस आउनु अस्वाभाविक होइन । सबै नागरिकको ट्वीटरमा पहुँच छैन । उदेकलाग्दो कुरो त एकातिर लेटरहेडमा सहीछाप गरेर सूचना टाँस गर्ने, लाहाछाप लगाई सिलबन्दी गर्ने कार्यालयको ढोकामा ‘भित्र’ वा ‘बाहिर’ लेखेको पाटी राख्ने चलन अद्यापि प्रधानमन्त्री वा राष्ट्रपति कार्यालयमा समेत छ भने अर्कोतिर लहडपूर्वक औपचारिकरूपमा ट्वीटर र फेसबुक आदिको प्रयोगसमेत भएको छ । यसमा राज्यको नीति के हो, कसैलाई थाहा पनि छैन । चासो पनि छैन । 

दोस्रो हो, प्रेस विज्ञप्तिको भाषा । राष्ट्रपतिले पठाएको सन्देश सर्वसाधारणलाई जानकारी दिने अभिप्राय विज्ञप्तिमा देखिन्छ । यसो हो भने त्यो औपचारिक कागजातमा अंग्रेजी भाषा प्रयोग गर्नुको औचित्य के हो ? मातृभाषा भएको भए ‘समवेदना’ र ‘बधाई’ को फरक सामान्य कर्मचारीले पनि थाहा पाउने थियो । जब अर्थ थाहा हुँदैन तब जो कोही पनि यान्त्रिक हिसाबले काम गर्छ । अंग्रेजी भाषामा आमनेपालीको दखल निम्छरो नै छ । रेडियो, टेलिभिजन, स्कुल कलेजको वर्षौंको अंग्रेजी अभ्यासले पनि व्यावहारिक र लोकोपयोगी भाषिक क्षमता विकास नहुनु हाम्रो दुर्भाग्य हो । जापान र चीनजस्ता मातृभाषा अंग्रेजी नभएका हामीजस्तै मुलुकमा अंग्रेजी नपढी वयस्क भएको व्यक्तिलाई केही हप्तामै व्यावहारिक प्रयोगका लागि भाषिक क्षमता अभिवृद्धि गर्ने परिपाटीको विकास भएको छ । हामी भने बेखबर छौँ । 

तेस्रो पक्ष भनेको यस्ता महŒवपूर्ण कामका लागि पनि ‘टीके कर्मचारी’ वा ‘आफन्तजन’ को भर पर्नु । खासगरी स्वकीय सचिवालयलाई भर्तीकेन्द्र बनाउने चलन छ । विषयको गाम्भीर्य बुझेको व्यक्तिले स्वकीय सचिवालयमा मेधावी वा विषय विज्ञ वा बहुकार्य क्षमता भएका कर्मचारी राखिएको हुनुपर्छ । फोनमा स्पष्ट बोल्न नसक्ने, आगन्तुकहरूलाई प्राथमिकता क्रममा राख्न नसक्ने वा नेपाली वा अंग्रेजी भाषामा सामान्य टाइप पनि गर्न नसक्ने ‘भाइ भतिजा’ वा ‘सालासाली’ लाई आफ्नो सहयोगी बनाउनु ‘आफ्नै खुट्टामा बन्चरो हान्नु’ हो । कुनै अपजस नआउने गरी भाषा मिलाएर र कुरो पु¥याएर लेख्नसक्नु चानचुने कुरो होइन । छातीमा हात राखेर भन्न लगायो भने अधिकांशले भन्नेछन्, ‘यो मेरो चियाको कप होइन ।’

यति हुँदाहुँदै पनि अंग्रेजी उखान ‘पोखिएको दूधमा रुन्चे स्वर नबनाऊ’ जस्तो यो प्रकरणले एउटा पाठ भने जरुर सिकाएर गएको छ । दुव्र्यसनको मात लागेको विद्यार्थीको दृष्टान्तमा उल्लेख गरिएझैँ नेतृत्वका लागि वा राज्यका लागि यो ‘बधाई’ र ‘समवेदना’ को गन्जागोलभित्र एउटा अवसर अवश्य छ । यहाँनिर ‘संकट र अवसर’ का बारेको एउटा भनाइ उल्लेख गर्नु सान्दर्भिक ठहर्छ । 

‘कुनै पनि संकट वा विपदभित्र एउटा न एउटा चाँदीको घेरा लुकेको हुन्छ । त्यसले संकटमा परेको व्यक्ति, संस्था वा राज्यलाई नै केही विशेष अवसर सिर्जना गर्छ । सामान्य अवस्थामा ती अवसर जडताको शिकार हुन्छन् ।’ यसरी विश्वविद्यालयका लागि दुव्र्यसनको शिकार भएका ती विद्यार्थीले आफ्नो साथीको टाउको फुटाएर संकट सिर्जना त गरे तर त्यसमा एउटा अवसर पनि लुकेको थियो । उनलाई प्रणालीको एक सूचक मानी उनीजस्तै विषादग्रस्त अन्य विद्यार्थीलाई पहिचान गरी समग्र विश्वविद्यालयको विपरीतधर्मी परिपाटीमा सुधार ल्याउने । तर विश्वविद्यालयले यसो गरेन । उनलाई विद्यमान प्रणालीबाट बाहिर फ्याँक्ने नीति लियो । यस विषयमा निर्णय लिने उच्चपदस्थ अधिकारीको जिकिर थियो ः विश्वविद्यालयसँग यस्तो विद्यार्थीलाई प्रणालीभित्रै राखेर सुधार गर्ने र उसलाई पनि अरूजस्तै सफल प्राविधिक बनाउने साधन र स्रोत छैन ।

जसरी ती दोषी विद्यार्थी समकालीन समाज र विश्वविद्यालयभित्रको परिवेशका एक सूचक थिए, त्यसरी नै गम्भीर भाषिक त्रुटि भएको त्यो प्रेस विज्ञप्ति राष्ट्रपति कार्यालय, परराष्ट्र मन्त्रालय, लोकसेवा आयोग र समग्र राज्यको शिक्षा प्रणालीको हैसियत र क्षमता दर्शाउने एक सूचक हो । तर, दुर्भाग्य, यो विषयलाई गम्भीरताका साथ लिने जडताको शिकार नभएका सरोकारवाला नै को छ होला र ? 

प्रश्न यही हो, निजी सचिवमार्फत् सम्प्रेषण गरिएको परराष्ट्र मन्त्रालयको पछिल्लो विज्ञप्तिले ‘दोषीलाई कारबाही गर्ने’ बताएको छ । तर, यसबाट उसले केही पाठ सिकेर भविष्यमा यस्ता त्रुटि हुन नदिन क्षमतावान् कर्मचारी राख्ने वा भएका कर्मचारीको भाषिक क्षमता अभिवृद्धि गर्ने वा यो प्रकरणले राष्ट्र प्रमुखका सूचना सार्वजनिक गर्ने विषय थप अनुसन्धान गर्ने दिशामा केही पहल गर्ला कि नगर्ला ? उदीयमान युवा नेताका लागि भने यस्ता घटनाक्रमले धेरै ठूलो शिक्षा प्रदान गर्नेछन् भन्ने विषयमा दुई मत नहोला । 

एउटा घटना स्मरण गराउनै पर्छ– वर्तमान प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीको नियुक्तिसम्बन्धी विज्ञप्तिको मितिमा भएको गल्तीबाट पनि चेतेको देखिएन ।

(लेखक नेपाल विकास अनुसन्धान प्रतिष्ठानसँग आबद्ध छन् ।)

हिमालय टाईम्स 

पुष २७, २०७५

  http://ehimalayatimes.com/bichar-sahitya/29465