खाँदबारीका मावली

खाँदबारीमा शनिवार हाट लाग्छ भन्ने सुन्दै मलाई रमाइलो लागिसकेको थियो । म लगायत 'विद्युत् उर्जा विकास' विषयसँग कुम जोडेका एक दर्जनजति साथीहरु शुक्रवार दिउँसोको बुद्ध एयरको उडानबाट तुम्लिङ्टार अवतरण गरेका थियौँ ।  औपचारिक कार्यक्रम शनिवार दिनभरि नै आयोजना गरिएको थियो ।

यसकारण मेरो "हाट भर्ने दाउ" तुहिने हो कि भन्ने चिन्ता थियो । हामी बसेको होटल र हाट लाग्ने टुँडिखेल मैदान केही मिनेटको पैदल दुरीमा रहेकाले म खुसी थिएँ । नेपालका पूर्वी पहाडी जिल्लाको शानको रूपमा परिचित हाट लाग्ने परम्पराका केही लोभलाग्दा विशेषता छन् । बिहान सबेरैदेखि बेलुकासम्म चहलपहल हुने त्यो 'मेला' जस्तो 'भेला' मा कुनवेला गए ठिक होला भन्ने प्रश्न जन्मियो ।

"हाटमा कुन समयमा सबैभन्दा धेरै मान्छे भेला हुन्छन्?"

मेरो हाट भर्ने र धेरै मान्छे भेला हुने समय मिलाउन सक्दा 'सुनमा सुगन्ध' हुने ठानेर यो प्रश्न चिया पसलमा भेटिएका मानिसलाई सोधेको थिएँ ।

"धेरै भेला हुने भनेको त बिहान आठ बजेतिर हो ।"

हाम्रो कार्यक्रम साढे आठमा सुरु हुने योजना थियो । त्यतिन्जेलसम्मको समय मेरै नियन्त्रणमा थियो । म बिहान साढे पाँच बजे नै तयार भएर निस्केँ । खाँदबारीको मूल सडकले जीवन पाइसकेको थियो । म हाट लाग्ने ठाउँ'टुँडिखेल' को ठेगाना सोद्धै अघि बढेँ । केही कदम हिँडेपछि सडकको देब्रेतिरको एउटा चिया पसलमा ठूलै चहलपहल देखियो । म सरासर चिया पसलमा पसेँ । 'भुक भुक' गर्दै ठुलो भाँडोमा दुध उम्लिरहेको थियो । छेउमा माग अनुसारको चिया पाकिरहेको थियो ।

"ए ! भाइ यो दुध पाउडरको हो ?"

जीवनमा पहिलोपटक खाँदबारी टेकेको साँझमा मैले आम नेपालीकै लागि चिन्तित हुनुपर्ने एक विषय फेला पारेको थिएँ । हाम्रो भ्रमण कार्यक्रमको मूल आयोजक 'स्वतन्त्र उर्जा उत्पादक संस्था' का पदाधिकारी बसेको र  हामी सबैको लागि भोजनको व्यवस्था गरिएको होटलमा यो नमिठो यथार्थ सतहमा आएको थियो । मैले चिनी नभएको दुधको चिया मगाएँ तर चिया अलि अलि गुलियो थियो ।

"ए भाइ ! मैले त चिनी नराख्नू भनेको थिएँ नि त ?"

"सर ! यो चियामा चिनी राखेकै छैन । हामी पाउडरको दुध चलाउँछौँ । यसैले सरलाई गुलियो लागेको होला ।" चिया ल्याउने भाइले उसको जवाफ जबर्जस्ती स्वभाविक बनायो ।

सङ्खुवासभा जिल्लाको सदरमुकाम खाँदबारीमा पनि पाउडरको दुधको चिया खानु पर्ने ! चियाले मलाई तताएन, चिस्यायो । केही महिनाअघि लमजुङको बेसीशहरको होटेलमा कागती नपाएको र बन्दिपुरमा सुन्तलाको ताजा जुस नपाएको अनुभूति आलो भएर आयो । थरीथरीको विचार आउन थाल्यो । पाटन साउथ रोटरी क्लबको एक बैठकमा कृषि क्षेत्रका नामी उद्धमी एवं क्लबका पूर्व अध्यक्ष सन्तोष कुँवरले एक रोचक तथ्य भन्नु भएको थियो-

"नेपालमा हामी बाघ भालुको संरक्षणमा बाक्लै लागेका छौँ तर यहाँ त अहिले अर्कै आठौँ आश्चर्य भएको छ । दुध जस्तो अत्यावश्यक खाद्यवस्तु दिने गाईभैँसी पो लोप भइरहेका छन् ।"

खाँदबारीको पाउडर दुधको चियाले मैले सन्तोष कुँवरको अभिव्यक्ति चरितार्थ भएको ठानेँ । त्यसकारण निर्क्यौल गर्ने ध्येयले मैले चिया पसलमा सिधै ठाडो पाराले सोधेँ ।

"कहाँ हुनु सर ! यो त एकछिन अघि गाउँबाट ल्याएको भैँसीकै दुध हो ।" चिया पकाइरहेको अधबैसेले भन्यो । चिया पसलका सञ्चालक र काम गर्ने सबै मधेसी मूलका थिए । 

"पक्का हो त ।" मैले खेरेँ ।

"पक्का हो । शङ्का नमाने हुन्छ । खाँदबारीमा पनि पाउडर दूध हो कि भनेर सोध्नु पर्ने कस्ता दिन आए नि ।"

अहिले भने ग्राहक बस्ने बेन्चमा बसेर चियाको चुस्की लिइरहेकी महिला बोलिन् ।

नेपालमा अहिलेसम्म जोगिएर रहेको संस्कृतिमध्ये यो एउटा हो । आत्मकेन्द्रित पटक्कै नहुने । नचिनेका नजानेका मान्छेको हुलमा पनि भइ-परिआएको परिवेशमा आफ्नो कुरा स्वभाविक भएर राख्न आँट गर्ने । मैले मेरो ध्यान महिला र उनी सँगै चियापान गरिरहेका पुरुषतर्फ मोडेँ । एक कप चिया अर्डर पनि गरेँ ।

"कहाँ पर्‍यो त नि हजुरहरुको घर ?"

"इलाम हो ।"

"लौ जा ! मावली पर्नु भयो । अब आज मैले चियाको पैसा तिर्नु नपर्ने भो ।"

मेरो बोलीले भुइँ नछुँदै चिया पसलका केही ग्राहकको ध्यान चुम्बकले झैँ तान्यो । "पैसा नतिर्ने कुरो" सुन्ने जति सबै मजैले हाँसे ।

"झोलीका देउतालाई चिया त के घरै लगेर मेजमान गराँउला नि ।" इलामे मामाले पुर्वेली भाका टिपे ।

"हुन्छ नि । अनि इलामको मान्छे खाँदबारी के कामले आउनु भयो त ?"

"मेरो माइती चैनपुर हो नि ।"

अहिले भने माइतीघरको मोहले महिलाको मौनताको बरफ पगाल्यो । कुरो स्पष्ट थियो । उनीहरु दम्पती थिए ।

"ए अचम्म, चैनपुरकी चेलीले त्यत्रो टाढाका हाम्रा मामालाई झुक्याउने आँट कसरी गरिछन् त ?"

मेरो यो उद्गारले राम्रै बजार पायो । अब रेस्टुरेन्टमा हाम्रो बोलीले अन्य आवाजहरुलाई सर्ल्लक्कै निलेको थियो ।

"देखेको हैन लेखेको हुन्छ भनेको यही हो नि त भान्जा बाबु ।"

साइनोको जुइनो कसिन् माइजूले । उनी के कम, माइती गाउँमा पनि फुर्तीफार्ती नगर्ने को चेली होलान् र !

"माइतीको कुकुर पनि प्यारो" भन्ने त उखानै छ । 

"हजुरको चैँ घर कहाँ हो ?"

"जन्म पाँचथरको स्याब्रुम्बा, हुर्केको मोरङको उर्लाबारीमा अहिले काठमाडौँको कोटेश्वरमा छोराछोरीको घरमा बस्छु ।"   

हिजोआज मलाई यस्तो 'तिन ठामे' ठेगाना  दिँदा रमाइलो लाग्छ । मेरो कामको बारेमा पनि उनीहरुले सोधे । हामी एक छिन गफमा डुब्यौँ । म भैँसीको दुधको चियाको मजा लिँदै थिएँ । कतै सुनेको सम्झिएँ ।

"मोमो खायो भने गोठ मासिने क्रियाकलापमा सहयोग पुग्छ, खीर खायो वा दुध पियो भने गोठ सप्रिने ।"

हुन पनि अहिले भोजभतेरमा पनि मदिरा र माछा मासुका परिकारले अड्डा जमाउन थालेको छ । सेल रोटी, खिर, ढकने र सिकर्नी जस्ता हाम्रा मौलिक परिकार पनि सन्तोष कुँवरले घरपालुवा जनावर लोप हुन थाले भने जस्तै हराउन थालेका छन् ।   

आखिर छुट्टिने बेला भयो ।

"वहाँ सरको चियाको पैसा म दिन्छु ।"

मामाले साहुजीलाई इसारा गरे ।

"पर्दैन, पर्दैन । मैले त रमाइलो पो गरेको ।"

क्षणभरमा नै नाता लागेका मेरा मामा र माइजू बाहिरिए । मेरो चिया सकिए पछि मैले चियाको मोल तिर्ने जमर्को गरेँ । साहुजी अटेसमटेस गरेनन् । आखिर उसको पनि त व्यापार-धर्मको कुरो थियो । 

मेरो शिर फेरि एक पटक नुहियो । नेपाली हुनु र आफ्नै भूगोलमा चर्नुको मजा यही छ । अहिले म अमेरिका वा अस्ट्र्लियामा भएको भए यसरी अपरिचितसँग तुरुन्त कुनै नाता जोडेर उनकै आतिथ्य सत्कार पाउनु आकाश खस्नु बराबर हुन्थ्यो । विदेशमा भएका मेरा समकक्षी मित्रहरु भन्दा मलाई केही दु:ख अवश्यै बढी होला तर हरेक बस्ती बस्तीमा भेटिएका प्रत्येक नेपालीसँग भेटिने यो आत्मीयताको खजाना अमूल्य छ । यो स्वर्गीय आनन्दको अघि बाँकी सुखहरु सबै तपसिलका भएका छन् । मेरा अभिन्न मित्र सूर्यमान शाक्यले भनेको सम्झिन्छु ।

"विदेशमा एक थोक मात्र राम्रो छ, अरू केही पनि राम्रो छैन । त्यो एक थोक हो,  पैसा । नेपालमा त्यो एक थोक चैँ राम्रो छैन तर अरू सबै थोक राम्रो ।" 

हाटमा पुग्दा बिक्रेता र सामान ओसार्नेको हुल थियो । खरिद गर्ने खासै थिएनन् । कोही माटो मिलाउँदै थिए । कोही घोचा गाड्दै थिए । केही हिजो बेलुका परेको पानीले बनाएका स- साना डोबिल्का पन्छाउँदै थिए ।

जापानको कानागावा प्रिफेक्चरको हायामा भन्ने ठाउँमा भरेको हाटको स्मरण ताजा भएर आयो । तिन चोटिसम्म खराब मौसमका कारण हाट लाग्ने मिति सरेको थियो । चिसो मौसममा वर्षा भयो भने हाट लाग्न असम्भव प्राय: हुन्छ । हाट लाग्न खुला ठाउँ र राम्रो मौसम पूर्व सर्त हुन् । तेस्रो पक्ष संस्कृति हो । हाटबजारको आवश्यकता बुझेर यो ठाउँमा यो बार या यो तिथिमा हाट लगाउने भनेर कसैले सुरु गर्नु पर्छ । अनि अरूले निरन्तरता दिनु पर्छ । म जन्मेको स्थान पाँचथरको स्याब्रुम्बाले यासोकमा भर्ने हाट ओँसी र पूर्णिमामा लाग्थ्यो । 'हाट जाने' भने पछि उम्रेदखि खुम्रेसम्म हुरुक्क हुन्थे । नेपालमा हाट लाग्ने एउटा कारण वर्षको नौ महिना मौसम सफा हुनु हो । जापानमा पानी पर्ने को ठेगान हुँदैन । पश्चिम नेपालमा पूर्वको जस्तै मौसम हुने भएता पनि 'हाट संस्कृति' छैन । 

हाटमा बेच्न राखिएका सुन्तला मेरा लागि प्रमुख आकर्षण थिए । भाग लगाएका सुन्तलामा ध्यान गयो । चार दानाको जग बनाएर ती माथि तिन दाना खप्टेर पिरामिड आकारका भागलोभलाग्दा थिए ।  एक युवा व्यपारी सामुन्नेमा थिए ।  

"कति दाम हो भाइ सुन्तलाको ?"

"भागको सय रुपैयाँ हो ।"

"किलोको हिसाबले लिन मिल्दैन ।"

"मिल्दैन । यहाँ त भागमा बिक्री हुन्छ ।"

मेरो कुरा र सोधाइले सायद युवा व्यापारीले 'यो ग्राहक खाँदबारीको रैथाने होइन" भन्ने ठहराए होला । मैले केही मोलमोलाइ गर्ने सुर झिकेँ ।

"भागको नब्बेमा देऊ न भाइ ।"

"हुँदैन । सय नै पर्छ ।"

"उसो भए भागमा एक दाना थपि देऊन ।"

"हुँदैन ।"

मैले तिन भाग लिएँ । कर गरेर एक दाना चैँ थप्न लगाएँ । मेरो 'दुब्लाएको माग' पुरा भयो । दिउँसो जलविद्युत् परियोजनाको वातावरणीय प्रभाव मुल्याङ्कन विषयमा मेरो प्रस्तुति थियो । भारतको एक कम्पनीको लगानीमा अरुण नदीमा बाँध बाँधेर ९०० मेगावाटको जलविद्युत् आयोजना निर्माण गर्ने कार्य अघि बढेको विषयलाई मेरो प्रस्तुतिमा सुन्तलाको किनबेचसँग जोडेँ ।

"सुन्तला खरिदमा युवा व्यापारीको भाग बिक्री पद्धति मैले स्विकार्नु पर्‍यो । 'किलोको हिसाब' ले मात्र किन्छु भन्ने अडान राखेको भए हाम्रो किनबेचको मिलन बिन्दु फेला पर्ने थिएन । उनको मन जितेर मैले एक दाना सुन्तला भए पनि थपाएँ । त्यसैगरी प्रवर्तक कम्पनी र स्थानीयको बिचमा मन जित्ने समझदारी भएमा जलविद्युत् आयोजना निर्माण कार्य निर्धारित समयमा सकिन्छ । एउटाले अर्कोको पद्धतिको आदर नगर्दा र आआफ्नै अडानमा बस्दा व्यवधान उत्पन्न हुन सक्छ ।"

मैले हाटमा बयरको धुलो, कैलो तिल, टिमुर र लहरामा फल्ने सानो टमाटर किनेँ । सानो टमाटरको चटनी भने पछि म हुरुक्कै हुन्छु । पाकेका टमाटर सिधै सिलौटामा पिँधेको को चटनी छ भने मलाई अरू सितन नभए पनि हुन्छ । मेरा पिताश्रीलाई पनि यो परिकार औधी मन  पर्थ्यो ।

भोलिपल्ट खाँदबारीबाट हिँड्नु अघि म झोला किन्न गएँ । पसलमा एक अधबैँसे महिला थिइन ।

"दिनको पचास हजार सम्मको बिक्री त हुँदो हो ।"

मैले उनको मनसाय बुझ्न शब्दको पासो फ्याँकेँ ।

"कहाँ हुनु । पाँच हजारको भयो भने भाग्य ।"

उनले बिक्री राम्रो नहुनुका दुई कारण दिइन्- टाढाबाट आउने ग्राहक घटे र पोके व्यापारीहरुले सस्तोमा हाटमा सामान बेच्न थाले । नेपालमा नाम मात्रको सरकार हुनुको पीडा यही छ । ती बिक्रेता जस्तै स-साना व्यापारीलाई सहयोग हुने गरी कुनै नीतिगत परिवर्तन ल्याउन सके कति राम्रो हुने थियो ।

फर्कने क्रममा विमानस्थलको द्वारमा सवा खोलाको एक पेरुङ्गो सुकुटी माछा, एक पोको कागती र एक मुठो साग किनेँ । कागती किन्दा पनि रमाइलो भयो ।

"कति हो एक पोको कागतीको ?"

"दुई सय ।"

"एक सय पचासमा दिनु ।"

"मेरो हैन । यो कागतीको मालिक्नीले मलाई बेच्न जिम्मा दिएर गएकी छिन् । दुई सयमा एक रुपैँया पनि कम नगर्नु भनेकी छन् ।"

"उसो भए दुई दाना थपि दिनु न त ?"

"पोका पोका पारेका छन् । एक जनालाई थपेपछि अर्को पोकाको हिसाबै मिल्दैन ।"

उनले 'चट्टान' जस्तै व्यापार पद्धति बनाएकी रहिछन् । मलाई सकस भयो ।

"उसो भए यो पोकाका दुईवटा साना कागती अर्को पोकाको अलि ठूलासँग साटिदिनुस ।"

साहुनी मौन बसिन् । मेरो जित भयो । मैले कागती किनेँ । 

अहिले तुम्लिङ्टारको मनकामना मन्दिर पर्यटक र तिर्थालुको मुख्य आकर्षण केन्द्र बनेको रहेछ । विमानस्थल पुग्नु अघि हामीले मन्दिरको दर्शन गर्‍यौँ । पूर्व आयुक्त सूर्यनाथ उपाध्याय, आयोजक संस्थाका अध्यक्ष शैलेन्द्र गुरागाइँ र म एउटैगाडीमा थियौँ ।  खेम गुरुङले गाएको अत्यन्तै चर्चित गीत "वारि जमुना पारि जमुना" को प्रसङ्ग चल्यो ।

"जमुना भनेर अरुण नदीलाई भनिएको होला ।"

मैले मनकामना मन्दिर परिसरमा भेटिएका स्थानीयवासीलाई सोधेँ । उनीहरुको व्याख्या हाम्रो अनुमान भन्दा फरक थियो ।

"मनकामनाको अहिलेको यो मन्दिर पहिला अरुणको किनारमा थियो । त्यहाँ एउटा जमुनाको रुख थियो । नदी पारि पनि जमुनाको ठूलो रुख थियो । खेमले गीतमा यिनै दुई जमुनाका रुखलाई जोडेका हुन् ।"

मलाई भने खेमको गीतका अन्य दुई हरफले ध्यानाकर्षण गरे ।

एकादशी बजारैमा फन्के रोटी थालमा

कसको छोरा कसको छोरी पर्‍यो माया जालमा 

एकादशीमा लाग्ने हाटमा पाइने फन्के रोटीको मजा लिँदै 'माया जाल' मा कति तन्नेरी र तरुनीहरु परे होला ! मैले खाँदबारीमा भेटेका ईलामे मामा र चैनपुरे माइजुले पनि कुनै हाट बजारमै 'पिरतीको डोरी' बुनेका थिए कि !

"फेरि भेट भए यही कुरा जोडेर अर्को एक कप चिया जुराउने थिएँ ।"

मैले मन मनमा कल्पना गरेँ । त्यस्तो दिन यो जुनीमा फेरि आउला कि !

माघ २५, २०७३

साभार:

http://ujyaaloonline.com/news/70704/tea/