शौचालय भ्रमण

धुलिखेल केन्द्रिय क्याम्पसमा दुई घण्टाको कक्षा सकेर भर्खर बाहिर निस्केको मात्र थिएँ । मोवाईलको घण्टी बज्यो । यसो हेरेँ । ल्याण्डलाईनको कुनै अपरिचित नम्बर थियो । कुनै कार्यालय कै होला भन्ने अड्कल काटेँ ।

"सर नमस्ते । म हिमालय टाईम्सवाट पार्वती थापा मगर बोल्दैछु ।" शिष्टाचारयुक्त स्पष्ट बोली र परिचित जस्तै गरी व्यक्त गरिएको अभिवादन सुनियो ।  

तर पार्वतीसँग यसअघि भेट भएको वा कुराकानी भएको सँझना फ्याट्ट आएन ।  

"मैले के सेवा गर्न सक्छु त पिटियमजी लाई ।" उनको नाम र थरका सिरानका तीनवटा अँग्रेजी अक्षर टिपेर सम्बोधन गरेँ । उनको हाँसो प्रष्ट सुनियो । मेरो प्रत्युत्पन्न शैली उनलाई रोचक लागेछ ।

भोलिपल्ट शनिवार 'विश्व शौचालय दिवस' थियो । यो मौकामा उनको पत्रिकाले एक परिशिष्टाङ्क प्रकाशित गर्ने निधो गरेको रहेछ । त्यसका लागि सामाग्री बटुल्न मेरो अन्तर्वार्ता लिन खोजेकी रहीछन ।

मैले दिँउसो तिन बजे पुल्चोक पुग्नु थियो । यसर्थ हामीले दुई बजे कोटेश्वरमा भेट्ने सल्लाहा मिलायौँ । कोटेश्वरको सार्वजनिक शौचालयको पनि सँयुक्त निरिक्षण गर्ने योजना बन्यो । उनलाई मोवाईलवाट मिस कल गर्न लगाएँ । नम्बर नोट गरेँ ।

कोटेश्वरमा ओर्लिएर सार्वजनिक शौचालय र ट्राफिक प्रहरी कार्यालयको वीचमा पर्खने ठाउँको खोजिमा लागेँ । एक चमेना गृहले राखेका खाली स्टूलहरु देखिए । म घाम परेको एउटा रोजेर बसेँ । दुई बजिसकेको थियो । पार्वतीलाई फोन सम्पर्क गरेँ ।

"हेलो पिटियम जी ! हजुर कता पुग्नु भो ?"

"म तीनकुने आईपुगेँ सर ! हजुर कहाँ पुग्नु भयो ?"

"म त कोटेश्वर पुगीसकेँ ।"

"हजुर कहाँ निर हुनुहुन्छ ? अनि मैले कसरी चिन्ने होला ?" उनले सोधिन । पहिलो वाक्यमा कौतुहलताको अँश अधिक थियो । दोस्रोमा विनोदी भावको । 

"ट्राफिक प्रहरी कार्यालय र शौचालयको वीच भागमा छु । त्यहाँ स्टूलमा वसेर वदाम खाईरहेको राजकुमार जस्तो सुन्दर युवक नै तपाईले खोजेको व्यक्ति हुनेछ ।"

मेरो जवाफ सुनेर उनी फेरी खित्का छोडेर हाँसिन । मैले नजिकै पसल थापेकी आमै सँग वदाम किने । पारिलो घामको सितन सँग बदाम खान थालेँ ।

उनी मुस्कान छर्दै आईपुगिन । हट्टाकट्टा गठिलो शरिर । खाट्टी मँगोलिन अनुहार । आँखामा चश्मा । जिन्स पाईन्ट र ज्याकेटको पहिरन । कानमा सुन्ने ठेडी कोचेका । मोवाईल खल्तिमा राखेर उनी सुन्ने तारमा जडित माईक्रोफोनवाट म सँग कुरा गर्दै थिईन भन्ने अनुमान गर्न वेर लागेन ।

"कस्तो रमाईलो हुनहुँदो रहेछ सर त ।" एक अर्काले खोजेका व्यक्तिहरु हामी नै हौ भन्ने ठोकुवा भएपछि उनको पहिलो प्रतिकृयामा नै प्रशँशाका फूल फुलेका थिए ।

"यो त कास्टिङ् मात्रै हो । चलचित्र त पुरै बाँकी छ ।" घाँटी सम्म आईपुगेको यस्तो जवाफलाई पनि मैले दबाएँ । आखिर वोलीको पनि त साईत हुन्छ । जवाफ भित्रै दवाईएता पनि वाहिर भने म मुस्कुराएँ ।

हामी दुवै हलुका स्नायुमा एकसुरले कुरा गर्दै शौचालयको साझा कक्षमा पुग्यौ ।

"सर, हजुर उता अनि म्याडम हजुर चै यता ।"

हामी दुवै 'शौच गर्न आएका अनि अलमलमा परेका' जस्तो भान भएछ त्यहाँका शौचालय हेरालुलाई । त्यसैले उनले हामीलाई सतर्क गराउँदै महिला र षुरुष कक्ष देखाईदिए ।

मेरो मन आत्तियो । "काम कुरो एकातिर कुम्लो बोकी ठिमीतिर" हुने पो छाँट आयो । त्यसैले मैले हाम्रो भ्रमणको विवरण दिनु ढिला गर्नु नहुने ठानेँ ।                                                                       

"वहाँ पत्रकार अनि म ईन्जिनियर । भोलि विश्व शौचालय दिवस मनाईदै छ । यस विषयमा वहाँको पत्रिकाले एक परिशिष्टाङ्क निकाल्दै छ । काठमाण्डौमा भए मध्येको राम्रो शौचालय तपाईँहरुकै हो भन्ने सुनेकाले आएका हौँ। हामी दुवै जना पुरुष र महिला दुवै कक्षको निरिक्षण गर्न चाहान्छौ ।"

"महिलातिर म्याडमले हेर्नु । पुरुषतिर हजुरले हेर्नु,  हुँदैन र ? कोही आईहाल्यो भने हामीलाई अप्ठ्यारो हुन्छ ।" व्यवस्थापन पक्षले हाम्रो ईच्छा पचास प्रतिशत मात्र पुरा गर्ने उपाय सुझायो ।

"एकै छिन त हो । हजुरहरुले यहाँ पहरा दिए कसो होला । कोही आईहाल्यो भने एक छिन पर्खन अनुरोध गर्नु ।" मैले उपाय सुझाएँ ।

वास्तवमा सामान्य अवस्थामा महिला शौचालयमा पुरुष प्रवेश वा पुरुष शौचालयमा महिला प्रवेश भनेको अनौठो नै हुँदो हो । तर म पनि आक्कल झुक्कल यस्तो दुर्घटनामा परेको छु । विश्वविद्यालय लगायतका अन्य सार्वजनिक निकायहरुमा शौचालयमा सरसफाईका लागि पनि पुरुष कक्षमा लोग्नेमान्छे र महिला कक्षमा स्वास्नीमान्छे खटाईएको पाईन्छ । तर थाईल्याण्डमा भने पुरुष कक्षमा पनि निर्धक्क स्वास्नीमान्छेहरुले सरसफाई गरेको देखेको थिएँ । त्यसो गर्दा शौच गर्ने कतिपय पुरुषहरुलाई भने उल्टो लाज भएको भन्ने सुनेको थिएँ ।

"हुन्छ नि त । तर चाँडै गर्नु होला ।" सन्चालकले अनुमति दिए ।

ओलम्पिक खेलकुदमा सिठ्ठि फुक्ना साथ खेलाडी दौडे जस्तो पत्रकार र ईन्जिनियरको जोडीले महिला शौच कक्ष भित्र प्रवेश गर्यो । ढोकाको व्यवस्था गरिएका स-साना छ वटा खण्ड देखिए । खुट्टा टेकेर बस्न मिल्ने प्यान, पानीको धारो र पानी थाप्ने मग देखिए ।

"फ्लस गर्ने ट्याङ्की चै भाँचे ।" सन्चालक मित्रले भने । उनी हाम्रा पछि उभिएका रहेछन ।

"बाहिर पहरा दिने भनेको हैन । हजुर त भित्रै आउनु भएछ त फेरी ।" मैले अलिकति रमाईलो सिर्जना गर्ने धेयले भने ।

"यस्तो विशेष परिस्थितिमा त भित्र पनि पहरा दिनु पर्यो नि । बाहिर साथीलाई अराएको छु ।" उनले पनि वार्तालापमा बेजोडको रँग थपे ।

मैले पार्वतीको अनुहार तिर हेरँ । उनले मेरो अनुहार तिर हेरिन । हामीले मुखामुख गर्यौ । अनि एकै चोटि खित्का छोडेर हाँस्यौ । हाम्रो हाँसोसँग सन्चालक महोदयको मुस्कान मिसियो ।

"हजुरहरु हाँसेको के बुझेर हो मैले बुझिन । तर मैले भित्र पनि पहरा दिनु पर्छ भन्नुको कारण हजुरले यहाँ महिला कक्षमा शौच गर्नु होला कि भनेर हो । कोही कोही केटा मान्छे त कस्तो न होला भनेर हौसिन वेर छैन नि त ।" उनले शौचालयको भीत्री भागमा पनि पहरा दिनुको कारण जौडे नै दिए । "हजुरले" भन्दा म तिर पुलुक्क हेरे । उनको तर्कमा दम थियो ।  

"हो त नि 'महिला शौचालयमा पुरुष प्रवेश' भन्ने त समाचारको मूल शीर्षक नै बन्न सक्छ नि, होईन त पत्रकार महोदय ?" मैले पार्वतीलाई सम्बोधन गर्दै कुरो लाई किनारा लगाएँ ।

भित्तामा शौचालय प्रयोग गर्दा  र स्नान गर्दा लाग्ने शुल्क लेखिएको थियो । दिसा गरेको दश रुपैया र पिसाब गरेको पाँच रुपैया लेखेको थियो । शूल्क सूचिमा महिला र पुरुषमा विभेद थिएन । तर मैले समस्याको एउटा चुरो कुरो बुझेँ । पुरुष कक्षमा दिसा र पिसाब गर्ने छुट्टा छुट्टै सुविधा थिए तर महिला तिर थिएनन ।  

"महिलालाई दिसा गरेको कति रुपैया शुल्क लिने गर्नु भएको छ नि ?" मैले सन्चालक मित्रको ध्यानाकर्षण गराएँ ।

"समस्या नै यहि हो सर । लामो छोटो के गरिस भनेर सोध्न मिल्दैन । पुरुषको जस्तो छुट्टै व्यवस्था भएको भए जता जान्छ त्यसको हिसाबमा शुल्क लिन हुन्थ्यो । महिलाको त जे गरे पनि पाँच रुपैया लिन्छौ ।" उनले भने ।

"यसको मतलब सार्वजनिक शौचालयमा महिलाले दिसा गर्दैनन् । राजस्व सँकलनको आँकडाले त्यही देखाउने भो, हैन त ?" पार्वती त आखिर पत्रकार न परिन । रोचक निचोड निकालिन ।

हामी महिला कक्ष पछि पुरुषको पिसाब फेर्ने कक्ष तिर लाग्यौ । उभिएर फेर्न मिल्ने युरिनलहरुको व्यवस्था गरिएको रहेछ । कतिपय शौचालयहरुमा स-साना नानीहरुका लागि होचा युरिनलहरुको व्यवस्था गरिएको हुन्छ । विदेशका सार्वजनिक शौचालयमा भने फरक क्षमताका प्रयोगकर्ताका लागि पनि छुट्टै व्यवस्था गरिएको हुन्छ । नेपालमै पनि भृकुटिमण्डपमा भएको एक शौचालयमा भने सीमान्तकृत वर्गका लागि मैले एउटा यस्तो शौच-कक्ष देखेको स्मरण भयो । देख्दा सामान्य लागे पनि प्राविधिकहरुले शौचालयको निर्माण गर्दा विचार गर्नु पर्ने यस्ता महत्वपूर्ण विषयहरु छन ।

हामी यिनै विषयहरुको टिपोट गर्दै थियौँ । मैले फेरी रमाईलो उमार्ने जमर्को गरेँ ।

"यहाँ त वहाँ महिला पत्रकार महोदयले शौच गर्ने सँभावना शुन्य छ नि त । फेरी किन पहरा दिई रहनु भएको छ ।" मैले आँखा झिम्क्याउँदै सन्चालक मित्रलाई सोधेँ ।

"के ठेगान, मौका पाए महिलाले पनि उभिएरै फेर्न के बेर ?" मित्रले अनपेक्षित उत्तर दिए ।

"सही हो । अहिले अन्य कतिपय मुलुकमा महिलाले पनि उभिएरै पिसाब फेर्ने सुविधा बनेका छन ।" मैले केही समय अघि दि ईकोनोमिष्ट पत्रिकाले उल्लेख गरेको एक समाचार सँझिदै भने । 

"वाह ! ईन्जिनियर साहब । क्या बात ! शौचालय प्रयोगमा पनि लैङ्गिक समानता । अधिकार्मीहरुको लागि त यो हरियो घाँस नै भयो । अनि हाम्रा लागि पनि पहिलो पृष्ठमा नै छापिने समाचार बन्न सक्छ ।" पत्रकार मित्रको रसिलो उद्गार प्रस्फुटन भयो ।    

"तर पार्वती जी, असमानताको खाडल पनि त हेर्नुहोस न । महिलाका लागि छ वटा शौच-कक्ष छन । पुरुषका लागि भने त्यसको दुई गुणा भन्दा पनि बढी । अझ पुरुषलाई भने दिसा र पिसाब गर्न अलग अलग सुविधा छन ।" मैले हाम्रै आँखा अघि देखिएको यथार्थलाई प्रतिनिधि बनाउँदै अधिकाँश सार्वजनिक शौचालयहरुमा भएको सँख्यात्मक असमानतालाई ईगित गरे ।

वास्तवमा अहिले सडकमा, सार्वजनिक स्थलमा र सेवाप्रदायक निकायहरुमा नारी उपस्थिति ह्वात्तै बढेको छ । महिला चालक भएको कुनै सार्वजनिक सवारी साधनमा शतप्रतिशत यात्रु महिला भएको दृष्य अव अनौठो भएन । केही समय अघि सम्म काठमाण्डौ लगायत मुलुकका प्रमुख शहरहरुको भीडमा महिलाहरुको उपस्थिति न्युन हुन्थ्यो । उपस्थित भएका महिलाहरु पनि या त काखमा सानो बच्चा च्यापेर हिँडेका देखिन्थे या त आफ्नो अभिभावक वा कोही दौँतरी सँग हुन्थे । एक्लै हिँड्दैन थे । विहान झिसमिसेमा नै या रात्रीको समयमा एक्लै हिड्नै युवतीहरुको सँख्या त शून्य वरावर हुन्थ्यो । तर अहिले परिस्थिति फेरिएको छ । अर्थशास्त्रीहरु या नीति निर्माताहरुका लागि अर्थतन्त्रमा भएको उल्लेखनीय नारी सहभागिताको यो आयाम विभिन्न हिसाबले अर्थपूर्ण होला । तर वातावरण ईन्जिनियर वा सेवा प्रदायक सँस्थाहरुले अव बन्ने सार्वजनिक शौचालयमा पुरुष र महिला दुवै समूहको लागि आवश्यक पर्नै शौच-कक्षहरुको सँख्याको पूर्वानुमान गरि व्यवस्था गर्न बान्छनीय देखिन्छ ।

अध्ययनले पुष्टि गरे अनुसार पुरुषलाई पिसाब गर्न सालाखाला आधा मिनट समय लाग्छ भने स्त्रीलाई एक मिनट । यो भने जैविक आवश्यकता हो । यसकारण उतिकै भीड हुने स्थानमा शौचालयको योजना वनाउदाँ पुरुषको भन्दा महिलाको शौच-कक्ष सँख्या दुई गुणाले बढी हुनु जरुरी हुन्छ । महिला शौचालयमा ढोका वन्द गर्ने सुविधा पनि हुनु पर्छ । ढोका नभएको वा बन्द नहुने शौच-कक्ष हरुमा कतिपय प्रयोगकर्ताहरुलाई असाध्यै अप्ठेरो लाग्छ । बदलिदो परिवेश अनुसार खासगरी महिलाको पहिरनमा पनि परिवर्तन आएको छ । अहिले अधिकाँश महिलाहरुले पाईन्ट लगाउँछन । सार्वजनिक शौचालयका अधिकाँश प्रयोगकर्ताहरु सक्रिय उमेरका युवा युवती हुन्छन । बृद्ध र बालबालिकाको सँख्या कम हुन्छ। यसकारण सुविधा प्रयोग गर्दा पहिरनको पनि असर पर्छ । सेवा प्रदायक निकायहरुले विचार गर्नु पर्ने केही महत्वपूर्ण विषयहरु यिनै हुन ।

"अहो ! ईन्जिनियर साहब ! सार्वजनिक शौचालयसँग जोडिएका समस्याहरु त बर्गेल्ती पो रहेछन ।" मेरो कुरा सुनेर पार्वतीले लामो श्वास फेर्दै भनिन । 

"हो त नि । पुगेन त अब पत्रकार महोदयलाई भारी ?" जवाफमा मैले भने ।

"आजलाई भारी पुग्यो । अव जानु पर्छ ।" पार्वतीले भनिन ।

"थप केही हुँदा फेरी आए पनि हुन्छ नि म्याडम । तर अर्को पल्ट आउनु भयो भने पहरा बस्न नपर्ने गरी आउनु होला है ।" सन्चालकले पनि रमाईलै गरी विट मारे ।

हामी हाम्रो काम र दिन सफल भएको अनुभूति गर्दै आ-आफ्नो बाटो लाग्यौँ ।

मसिर ०८, २०७३

धुलिखेल, काभ्रे
प्रकाशित मिति: मँसिर १८, २०७३ (December 03, 2016)
प्रकाशक : हिमालय टाईम्स